Het heilige handvest

[p. 5]

Het uitzicht van de westerwereld.

Het Westersch beschavingsaspekt kan ons slechts den aanblik bieden van getooide ruïnen.

Over de toppen heen, waar de aardschheid in hemelsche wazen verschemert, is de Mensch, het hedendaagsche geestestypus aangetreden naar een vlak tafelland, waar zijn zoekersstaf zich verwart in de giftgewassen van het intellektualisme.

Er is in den ontwikkelingsgang der kultuur een dood punt.

Gaan wij op dit doodpunt verwijlen met een blik ruggewaarts? En ons verdiepen in de oorzaken, die ons voerden naar deze heillooze pleisterplaats, ons voeden met het heimwee naar de vergane dingen, die ginds in laten luister neerstorten? Of is het onze opgaaf, als wachters in den Tijd, de aanleggers te zijn van voedingsbodems, waaruit nieuwe opbloei straks gaat opwingeren?

Naar onze meening wel. En ons moet het bewustzijn daarbij sterken dat wij alle verworvenheden daarbij weg te weren hebben en de geestelijke legaten, voor zoover deze zich als waardeloos manifesteerden op een weiger gebaar moeten onthalen.

Te midden van een baaierd van sociale convulsies, politieke machtsverschuivingen en geestelijke verwarring staat de Mensch alleen met zijn geestelijke gegevenheden, d.i. de sensorieele en cerebrale bewerktuiging, die in latentstaat volkomen nihil zijn. Maar uit dit nihil, dient door de werkzame functie van deze inherente eigenschappen, die onze adel zijn, de creatie zich te betuigen.

Een laatste vaarwel aan het verlaten achterland? Een verre hulde aan het naturalisme, dat poogde te zijn, in het teeken van het historisch materialisme met deterministischen inslag, een zuivere tijdsspiegel, als zoodanig, geestelijk gezien, slechts een reflektieve, geen scheppende waarde kon erlangen. Wij gaan den nasleep daarvan niet op onzen weg uitlengen. Vóór ons ligt niets. En wat zich in ons voltrek-

[p. 6]

ken moet is het eeuwige groeiwonder, dat uit zaad en aarde bloemen doet opranken.

Er zijn een gansche reeks ontstemde klavieren te bespelen. Maar ons behaagt het enkel de hand te slaan aan een toetsenbord dat wij zelf gaan aanleggen.

Hoor de late liederen verklinken. Wat meest dichtbij en vol bekoring nog op ons toeglijdt is het eens zoo volkrachtige menschheidshymne, dat vervoering overtrillen deed in de gemoederen, tezaam met het grootsche heimwee naar aardsche ideaalheimat.

Maar daar aan een uithoek van het Forum staat de opgever die den wind blaast in de luit. En zie, meteen wordt het ons ook klaar dat de wendingen in het opgevangen lied, slechts verplooide slagwoorden zijn, op melodischen toonaard. Wij hebben bij dit laatste afscheid nog een verbond op te zeggen. Dit waardoor de dichter, de kunstenaar door een handslag zijn voogdijschap onder maatschappelijke opgaven en zijn dienstbaarheid aan een bruikbaren moraalcodex bezegelde. Alover de landen, in alle volksgemeenschappen is de Roep naar Elders en weer is over ons het verlangen vaardig geworden naar dien Ideaalstaat, waarover Plato sprak.

De wegbereiding daarvan, alsmede de konkrete vormgeving, de overleiding van de ideologie naar haar tastbare tegenwaarde in de verschijnselwereld, is een taak, die het werkveld van sociologen en politici afperkt. Zij kan ons slechts zijdelings interesseeren, voor zoover wij van deze wereld zijn. Maar is het drieste waan, te beweren, dat wij in hoogere instantie van ‘Elders’ zijn, m.a.w. dat de materieele gestaltenis van den Mensch slechts als de middelaar heeft te fungeeren, voor waarden, die liggen aan gindsche zijde van den onmiddellijken tijdskreits. Hij die een afstandgebaar stelt schuwt het gericht daarover niet.

Maar tegen het onzinnig vonnis, als zou de hedendaagsche esthetische richting een pakt hebben gesloten, een Faustuspakt met den booze komen wij scherp in verweer.

Hebben wij de uitspraak in haar letterlijke of in haar figuurlijke beteekenis te onderzoeken?

[p. 7]

De overdrachtelijke draagkracht van het argument bezijdigd, (immers dit werd ontleend aan een aftandsche beeldspraak), begrijpen wij, dat wij de essens zelf van onze wezenskern, alles wat ons aan levensgeloof heilig is, uit een besef van impotentie zouden ingeruild hebben tegen een gefingeerden schoonheidskultus, die ons, als de ure der rekening slaat weer, als een verloren pand zou worden ontnomen.

De rechter moge gerust zijn. Wat wij hebben zal niet beleend worden, en als er impotentie is, dan zit die in afgedane parolen, die allerminst wij weer mondgemeen trachten te maken.

Een kleine boedelbeschrijving van wat daar ginds ver op zichzelf instort?

Het subjectief estheticisme. De opvatting als zou de kunstenaar een vormgever zijn aan zijn egocentrische belevenissen, een mededeeler van de kleine geluiden, die op de wanden van zijn ziel verklotsten.

De ziel? Een vage formule, ontleend aan de religie en terminologisch overgeënt op het wezen van de poezie, voornamelijk dan tijdens de romantiek. Men blijve ons van het lijf met die inhoudslooze rompslomp zonder kernbeteekenis.

Over ‘de ziel’ zat de romantieker in mijmerij te luisteren. En de omhooggewelde geluiden gaf hij vorm, bij voorkeur dan in de allerpersoonlijkste scherptegraad, als tolk van de sensualistische ervaarbaarheid.

De binnengeluiden van het innerlijk leven in subjectieven zin hebben voor de ontwikkeling van de kultuurhistorie niet de geringste beteekenis.

En aan deze ontwikkeling zou toch de dichter, de kunstenaar als geestesmensch zijn werkzaam aandeel hebben. Hij heeft de gemeenschap den vollen inzet van zijn ontbloeide geesteskracht te schenken, evenwel niet deze geesteskracht te richten naar doelstellingen, die hem door de gemeenschap zouden worden voorgeschreven. Het geestelijke in de kunst, impliceert niet het utilitaire in de kunst.

Van de vlijt der kultuurpedagogen bevrijd ons Heer!

[p. 8]

Allerwegen beijveren zich deze merkwaardige staatsburgers, om het begrip ‘dienstbaarheid’ ook in de kunst te doen aanvaarden. Huldigt de kunstenaar het credo: Ik dien, en in welk verband zullen wij verder aantoonen in den loop van dit vertoog, dan is daarmee nog niet gezegd, dat zijn gebaar dit der dienstbaarheid is. Hij verwerpt alle leering, en stichtelijke opdrachten zijn met het wezen der kunsten zelf water en vuur.

De eenzame gestalte van den kunstenaar zal nooit met die van den orator didacticus vergroeien.

Als de kameraden van Soviet-Rusland ter ophooging van het ontwikkelingspeil hunner lotgenooten de meening propageeren, dat de Proletkult voor den kunstenaar geboden is, dan ketteren zij, evenals d'Annunzio en Marinetti, die de poezie in fascistische richting uitdrijven. Het is de zonde tegen den geest, reinste verraad der Clercken. Want de kunstenaar is in eersten en in laatsten aanleg de hoeder van geestelijke goederen, Hij heeft de waak aan schatkameren, waarnaar de mannen in uniform de toegang dient ontzegd. En maatschappelijke emblemen zijn een ontsiering van het lyrisch blazoen.

De heer Urbain van de Voorde bepaalt het verval der Europeesche kultuur als een verpanding van de ziel aan den duivel. De geestelijke waarden zijn versjacherd geworden tegen stoffelijk aanzien, de eeuwigheidsinhoud tegen tijdelijk geluk.

Wij zijn geneigd te roepen: Words! Nothing but Words!

Wat is dat voor een kreupele voorstelling der dingen, als zou geestelijk bezit in stoffelijke voordeelen zijn omgezet. Hoe kan trouwens een abstract patrimonium als dit der kultuur te gelde worden gemaakt?

Initiaal is de bewering van den heer Van de Voorde juist: d.i. de Westersche kultuur is in verval. Maar daarmee is niet gezegd dat zij aan eenigen tastbaren ruilkoop is onderworpen geworden. Wel dat er een hiaat is gekomen in haar ontwikkeling en dat zij teert op verworvenheden, die de kadent uitbloesemen, en dan in richtingen, die, van de groote heirbaan weg, naar utilitaire randgebieden afkronke-

[p. 9]

len, De vangarmen van staatsbestel en sociaal-ekonomische ordening omvatten ook het hedig domein: dit van den Geest. Heel het gebied is terug vrij te woelen, en menig spoor van dezen roofgreep is weer glad te werken.

Waar wij den oorsprong van dezen neergang aantreffen?

Bij Immanuel KANT:

1^o)	Waar hij de versplitsing van het esthetisch oordeel tolerant erkent als: a) empirisch en b) rein, waarbij het zuiver oordeel, het formale, dan wordt voorgesteld als een smaakoordeel, dat, uitgebracht op subjectieve gronden, niettemin esthetisch geldig heet.
2^o)	Waar hij de volgende bepaling gaf: Schoon is, wat zonder begrip als voorwerp van een noodzakelijk welbehagen erkend wordt.
3^o)	Handel zoo, dat uw wilsbesluit steeds met een maatschappelijk rechtsgebod overeenstemt.

Deze richtlijnen, aangegraven als beddingen voor het menscheiijk denken, voeren rechtstreeks naar de modderhaven van een gestandardiseerde gemeenschapskunst, en naar de sociale bruikbaarheid van den menschelijken wil. Aan drilmeesters van het intellekt, aan organisators van den esthetischen smaak, aan binnensmokkel van geavarieerde filosofische waar (doorgaans van Germaansche herkomst) is de Westersche kultuur besmeurd geraakt. Want dit liep uit op de algeheele rechtsontzegging aan de creatieve intuïtie, die voorheen als thans de eenige slagader is van alle kultuur.

Wij hebben dus bergen wijsbegeerte te overtreden, die ons als toppen van het menscheiijk denken werden voorgesteld en die in wezen dammen zijn waarachter de georganiseerde staat en zijn geleide kultuur beveiliging zoeken.

Wie zei trouwens ook, en zeer terecht, dat Kant de ideologische stutter was van den Pruisischen politiestaat?

Als grondsteen voor ons betoog nemen wij liever de uitspraak van Keats die zei: A thing of beauty is a joy for ever.

Over de scheppingsakt, die tot dit schoonheidsding zalleiden, alsmede de modaliteiten, waardoor deze scheppingsakt beheerscht wordt hebben wij het verder.

[p. 10]

Maar het ‘Joy for ever’, daarvan begrijpen wij den zin zoo, dat aan de lyrische vervoering, die door den kunstenaar wordt geschapen, men zich overal en te allen tijde kan verfrisschen.

Hiermee zijn we, over het subjectief smaakoordeel van Immanuel Kant weg, naar een objectief schoonheidskriterium uitgegroeid, waarvan de eerste determineerende factor het universalisme is. Dit universalisme zal de kunstenaar vast het dichtst benaderen, als hij zich concentreert op zichzelf, op zijn diepste wezensgronden. Daar pas ondervangt hij geluiden, aan allen verwant, daar verluidt de aanklank van het algemeen menschelijke.

Alvast kunnen wij dus den accusateur public Van de Voorde den deliktrol uit de handen slaan, (Wij schreven dit essay vóór de ontdekking van zijn plagiaat. Nu heeft hij zelf op de bank der beklaagden plaats genomen) en dit Pakt van Faustus verscheuren, dat wij nooit onderteekenden. Trouwens, wat dreef Faustus naar dit satanisch eedverbond? De blonde haarwrong van Margarete. Waarom zouden wij zulk gebaar herhalen, waar toch die naam Margarete niet in de rij der negen Muzen terug te vinden is?

Weg van de stapelhuizen der wijsheid staat daar de hedendaagsche kunstrichting als de bronzoeker van het Leven. Zij hecht haar zegel op geen enkel traktaat, en bouwt geen bruggehoofden naar de stof. Enkel heeft zij oor voor de ondergrondsche wellen en zal die door de aardkorst heen naar de oppervlakte in het licht voeren. D. w. z. in het uitkomstloos begrippen-Babel vindt zij weer het zuivere woord, als speelding waarop de melodie der eeuwigheid in trilling komt.