Fractuur en romein
De tekst van de kerkboeken is grotendeels gezet in gotische letters, fractuurschrift genoemd. Binnen dit schrift kent men geen verschil tussen de hoofdletter I en de hoofdletter J; deze letter is altijd overgenomen als I, bijvoorbeeld in Iacob, Ierusalem, Ioden. In het gotische zetsel van Dathenus, Van Haecht en De Brune wordt evenmin een verschil gemaakt tussen de hoofdletter V en U: beide zijn als V gezet. Van Haecht gebruikt wel twee verschillende letters V, afhankelijk van waar dit teken in de tekst voorkomt: een grote sierletter V als eerste letter van een nieuwe strofe, een gewone hoofdletter V aan begin van de overige regels van een strofe. In de digitale uitgave zijn beide letters als een hoofdletter V overgenomen. Het zetsel van Marnix en Het Boek der Psalmen 1773 kent wél een verschil tussen de hoofdletter U (met een ronding naar links) en de hoofdletter V (met een ronding naar rechts). Ook de grote sierletters waarmee iedere strofe bij Marnix begint, kennen een vormverschil tussen de sierletter U (een hoefijzervormige halve boog) en de sierletter V (met een haaltje rechtsonder).
Soms zijn er er stukjes tekst, meestal titels of ondertitels, romein gezet (onze moderne drukletter). Het romeinse schrift maakt wel een onderscheid tussen de hoofdletter I en J en tussen de hoofdletter U en V. Romein gezette tekst is in de digitale versie cursief weergegeven, waarbij de leestekens (komma en punt) binnen de cursief getikte stukken meegecursiveerd zijn, maar leestekens na de cursieve tekst romein zijn gezet. Losse Arabische cijfers (1, 5, 10 etc.) binnen gotische tekst zijn in de digitale editie niet gecursiveerd omdat de keuze voor deze letter niet is ingegeven door de behoefte om de tekst te onderscheiden van de omringende tekst, maar door het gegeven dat het fractuurschrift geen tekens voor cijfers kent. En evenmin zijn romeinse sierkapitalen in een verder in het fractuurschrift gezet woord gecursiveerd; wel is in die gevallen een verschil gemaakt tussen de hoofdletter I en J: zo begint in Het Boek der Psalmen uit 1773 psalm 9 met Ik en psalm 47 met Juicht (en niet Iuicht).
Vormverschillen tussen gotische letters zijn buiten beschouwing gelaten, omdat het gaat om betekenisloze typografische verschillen. Voorbeelden daarvan zijn de twee vormen van de r (de gewone en de zogenoemde ronde r die volgt op een ronde letter, zoals een o) en de twee verschillende letters s (de korte en de lange s, die wat op een f lijkt). In Dathenus is zelfs sprake van drie verschillende letters s: naast de korte en de lange s een s die lijkt op een f met een bolletje rechts in het midden. Deze drie letters hebben een eigen distributie: de lange s is meestal gebruikt voor een medeklinker (list, voorspoedt), tussen klinkers (afgrysen) en aan begin van een woord (sullen); de gewone s staat aan het einde van een woord, vooral na een medeklinker (Godes, Godts, als, myns, Daghelicks, Grootelicks, ons); en de s met bolletje komt vaak na een klinker aan het eind van woord of lettergreep (boosheit, huys, pryst, ghedachtnis, ghewis, kruys, Dies).
Marnix kent een kleine letter u (met rechts beneden een pootje dat iets naar rechts afbuigt) en twee soorten v’s, eentje met linksboven een pootje en eentje met een dwarsstreepje halverwege de linkse verticale lijn van het boogje. De v met het haaltje staat aan het begin van het woord, in andere posities wordt meestal de v zonder haaltje gebruikt. Omdat het dus gaat om positionele varianten zijn beide v’s als v getranscribeerd.
Kleinkapitaal gezette woorden of tekstgedeelten zijn als hoofdletters overgenomen: het verschil tussen kapitaal en kleinkapitaal is typografisch; het gotische schrift kent geen kleinkapitaal. Maar kleinkapitale letters midden in een verder klein gezet woord zijn genegeerd: dit komt uitsluitend voor in het zetsel van Dathenus en het gaat daarbij met name om de kleinkapitale letters y, k, t en d. In de variatie tussen kleinkapitale en kleine letters hebben wij geen regelmaat kunnen ontdekken, zodat de keuze van de kleinkapitale letter wellicht eenvoudigweg bepaald is doordat er in de zetbak niet genoeg kleine letters zaten.
Er is in de digitale uitgave geen onderscheid gemaakt tussen de Duitse komma (/, schuine streep, gebruikt in de gotische tekst) en de gewone komma (gebruikt in romeinse tekst): beide zijn als gewone komma overgenomen. Overigens is het bijzonder dat in de tekst van Dathenus in het gotische zetsel een gewone komma is gebruikt; in de andere boeken, ook in Het Boek der Psalmen uit 1773, komt in het gotische zetsel uitsluitend de / voor.
Soms staat in Van Haecht binnen een regel het teken //. Met dit teken // werd een vorm van rijm aangeduid (binnenrijm, middenrijm en dubbelrijm). Dit is exact overgenomen uit het origineel, bijvoorbeeld de volgende regels uit psalm 7:
Als Leewen fel // Mijn Sile snel
Heer’, met der daet // Eenichsins quaet,
Te haten my: // Ic laet-se vry:
Tot slot komt in de tekst van Dathenus een speciale e voor die hij schreef als ę; onder de e zit dus een gespiegelde komma. Deze letter, die wij in de digitale editie hebben overgenomen, wordt vrijwel uitsluitend gebruikt in de combinatie -ęer- en iets minder vaak -ęr-; het teken wordt dus gevolgd door -(e)r-, maar komt niet voor aan het woordeinde. Zo spelt Dathenus bijvoorbeeld: ęerdsche, ęerdtryck, nęerstighlick, rechtuęrdigh, beghęert, węeren. Het speciale teken ę is door de Gentse drukker Joas Lambrecht geïntroduceerd in zijn Nederlandsche Spellijnghe uit 1550. Lambrecht schrijft dat hij dit teken gebruikt voor de zware e in peerd, steert, wereld, bleten (‘blaten’). Deze spellingconventie werd overgenomen door Lambrechts stadgenoot en vriend Jan Utenhove, die in 1556 een vertaling van het Nieuwe Testament en vanaf 1551 gedeeltelijke psalmberijmingen publiceerde. Het is interessant om te zien dat Dathenus dit speciale teken overnam uit de concurrerende psalmberijming van Utenhove. In latere edities van Dathenus verdween dit speciale teken. Nog een voorbeeld van invloed van Utenhove op Dathenus is het gebruik van sick in plaats van sich, dat eveneens in latere edities van Dathenus verdwijnt.
Auteursrechtvrij