De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw (1813-1870)

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 914 A 19

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de tweede, herziene en bijgewerkte druk van De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw (1813-1870) van I.J. Brugmans uit 1929. De eerste druk dateert uit 1925.

 

redactionele ingrepen

p. 17, 125, 134: In de digitale versie kunnen accolades die over twee regels verspreid staan niet weergegeven worden. Daarom is de accolade met eventuele bijbehorende tekst op elke regel herhaald.

p. 124: De tabel is te breed om in de digitale versie in zijn geheel weergegeven te worden en is daarom in tweeën gesplitst.

p. 160: In het origineel bevat de tabel een accolade verspreid over twee kolommen. In de digitale versie kan dit niet weergegeven worden. Daarom is de tabel ook als illustratie opgenomen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. II, III, VI, XII, XIV en 300) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina I]

DE ARBEIDENDE KLASSE IN NEDERLAND

IN DE 19e EEUW

(1813-1870)

 

[pagina IV]

Economisch- en Sociaal-Historische Onderzoekingen

onder redactie van

Prof. Mr. N.W. POSTHUMUS

 

TWEEDE DEEL

 

I.J. BRUGMANS

 

De Arbeidende klasse in Nederland

in de 19e eeuw

(1813-1870)

 

TWEEDE, HERZIENE EN BIJGEWERKTE DRUK

 

[vignet]

 

's-gravenhage

MARTINUS NIJHOFF

1929

 

[pagina V]

DE

ARBEIDENDE KLASSE

IN NEDERLAND

IN DE 19e EEUW

 

door

 

Dr. I.J. BRUGMANS

 

TWEEDE HERZIENE EN BIJGEWERKTE DRUK

 

[vignet]

 

's-gravenhage

MARTINUS NIJHOFF

1929

 

[pagina VII]

INHOUD

		Blz.
	VOORWOORD BIJ DEN TWEEDEN DRUK	xiii
	INLEIDING	xv
	EERSTE HOOFDSTUK. de economische structuur van nederland tot 1870	1
1.	De economische verhoudingen omstreeks 1819 Bedrijfsgrootte, afzetgebied, positie der patroons en huis-industrie in 1819 in de provincie Friesland, 3. - in Groningen, 7. - in Drente, 9. - in Overijsel, 9. - in Gelderland, 11. - in Utrecht, 13. - in Noord-Holland, 14. - in Zuid-Holland, 16. - in Zeeland, 17. - in Noord-Brabant, 18.	2
2.	De ontwikkeling van het grootbedrijf Manufactuur en fabriek, 20. - Opkomst van het grootbedrijf in de machine-industrie, 22. - in de ijzergieterij, 22. - in de gasfabricage, 23. - in de beetwortelsuikerfabricage, 23. - in de aardappelmeelindustrie, 23. - in de broodbakkerij, 24. - in de diamantnijverheid, 24. - in de textielnijverheid, 25. - in de glas- en aardewerkindustrie, 27. - Grootbedrijf in de provincie Limburg, 27. - Overzicht van het grootbedrijf in 1857, 28. - en in 1871, 30.	20
3.	De invoering van de stoomkracht Machine en werktuig, 31. - De eerste stoommachine in Nederland, 32. - Opkomst der stoommachine in de textielnijverheid, 32. - Stand van de mechaniseering der textielnijverheid in 1841 in Friesland, 34. - in Drente, 35. - in Overijsel, 35. - in Brabant, 36. - in Zeeland, 37. - in Utrecht, 37. - in Noord-Holland, 38. - Mechaniseering der textielnijverheid na 1860, 39. - De stoomkracht in de diamantnijverheid, 40. - in de suikerraffinaderij, 41. - Aantal stoomtoestellen in 1824, 1837 en 1853, 41. - Oorzaken van de late verbreiding der stoommachine ten onzent, 42.	31
4.	Grootonderneming en huisindustrie De huisindustrie in de textielnijverheid, 44. - speciaal in Twente, 45. - in Brabant, 46. - in Limburg, 47. - in	43

 

[pagina VIII]

	Zeeland, 47. - in het Gooi, 48. - in Leiden, 48. - Gedecentraliseerde grootbedrijven in de textielnijverheid, 48. - Sociale positie der huisindustrieelen, 49. - De boer als huisindustrieel, 50. - Huisindustrie in de Brabantsche schoenenfabricage, 52. - in de sigarenfabricage, 53. - in andere takken van nijverheid, 55.
5.	Het kleinbedrijf Kleinbedrijf in de bierbrouwerij, 55. - in de leerlooierij, 56. - De windkorenmolen, 57.	55
6.	Algemeene karakteristiek van het tijdperk a) Geest van het tijdperk, 58. - Vroegkapitalistisch karakter van den toenmaligen ondernemer, 59. - Traditionalisme, 60. - De ondernemer blijft passief, 60. - Afwezigheid van de naamlooze vennootschap, 62. - Technische verbeteringen komen uit het buitenland, 63. - b) De industrie, 64. - Landelijk karakter van de industrie, 64. - Decentraliseering van de industrie, 65. - c) De landbouw, 66. - Nederlands overgang van landbouw- tot industriestaat, 66. - Doordringing van het kapitalisme in den landbouw, 67. - d) Het verkeer, 69. - Opkomst der spoorwegen, 69. - De stoomvaart, 69. - Post en telegraaf, 71. - e) Het bankwezen, 71. - Opkomst der moderne banken, 72. - f) De bevolking, 73. - Toeneming van stads- en plattelandsbevolking, 73. - g) De arbeidende klasse, 74.	58
	TWEEDE HOOFDSTUK. de arbeider als producent	75
	Herkomst der arbeidende klasse, 75. - Van landbouwer tot loonarbeider, 75. - De zgn. armenfabrieken, 77. - Overgangsvormen tusschen speculatieve en philanthropische inrichtingen, 78. - Vreemdelingen als arbeiders, 81. - Oorzaken van het groote aantal vreemde arbeiders, 84. - A. De Kinderarbeid, 85. - Toeneming tusschen 1819 en 1871, 86. - Vergelijking van den kinderarbeid in 1819 en 1871 in Friesland, 86. - in Groningen, 87. - in Drente, 88. - in Overijsel, 88. - in Gelderland, 88. - in Utrecht, 89. - in Noord-Holland, 89. - in Zuid-Holland, 89. - in Zeeland, 90. - in Noord-Brabant, 91. - in Limburg, 91. - Arbeid door meisjes, 92. - Arbeid door zeer jonge kinderen, 93. - Toestanden te Moordrecht, 93. - De kinderarbeid in de textielnijverheid, 94. - Toestanden te Maastricht, 99. - Vergelijking met Engeland, 100. - Oorsprong van den kinderarbeid, 101. - B. De vrouwenarbeid, 102. - C. De arbeidsduur, 104. - in de klei-industrie, 104. - in de textielnijverheid, 105. - Voorbeelden

 

[pagina IX]

	van overmatig lange arbeidstijden, 106. - Mitigeerende factoren, 107. - seizoenwisseling, 107. - kortere werktijd voor personae miserabiles, 108. - vrije Zaterdagmiddag, 109. - Rusttijden, 110. - Nachtarbeid, 111. - D. Het arbeidsloon, 113. - De loonshoogte in 1819 in Groningen, 114. - in Friesland, 115. - in Drente, 117. - in Overijsel, 117. - in Gelderland, 118. - in Utrecht, 119. - in Noord-Holland, 120. - in Zuid-Holland, 121. - in Zeeland, 121. - in Noord-Brabant, 122. - Loonen der kinderen, 122. - Loonen in verschillende bedrijven in 1853, 123. - De stijging der loonen in de textielnijverheid, 125. - in de bouwvakken, 128. - in de metaalnijverheid, 129. - Overzicht van de bedrijven met naar verhouding hooge loonen, 129. - idem lage loonen, 130. - De stijging van het prijsniveau, 133. - Ontoereikendheid der loonen, 135. - Oorzaken hiervan, 136. - Inwonende arbeiders, 139 - Truckstelsel en gedwongen winkelnering, 141. - Betaling in vreemde munt, 143. - Loonvormen: stukloon, 143. - gezinsloon, 144. - winstdeeling en participatie, 144. - Uitbetalingsdag, 144. - Fabrieksreglementen, 145. - Fabrieksfondsen, 145. - Livretten, 146. - Inrichting der fabrieken en werkplaatsen, 147. - Werkloosheid, 150.
	DERDE HOOFDSTUK. de arbeider als consument	151
	Voeding, 151. - Dranken, 153. - Kleeding, 153. - Huisvesting, 154. - Voorbeelden van ellendige behuizing, 154. - Werkzaamheid der arbeiderswoning-bouwvereenigingen, 156. - Fabriekswoningen, 158. - Arbeidersbudgets, 159. - Mogelijkheid van sparen, 162. - Fondsvorming door arbeiders, 164.
	VIERDE HOOFDSTUK. de lichamelijke, geestelijke en zedelijke toestand van den arbeider	166
	Kindersterfte, 166. - Levensduur, 167. - Beroepsziekten, 167. - Oordeel der ondernemers, 169. - Schoolbezoek, 170. - Fabrieksscholen, 172. - Ontwikkelingspeil 173. - Gebrek aan vakonderricht, 174. - en aan vakbekwaamheid, 175. - Sexueele moraliteit, 177. - Godsdienstig leven, 178. - Karaktereigenschappen, 179. - Houding tegenover de invoering der stoommachines, 181. Vereenigingsleven, 182. - De gilden, 183. - Werkers voor den handel, 184. - Vereenigingsrecht, 185. - Gezelligheids- en fondsvereenigingen, 185. - Oorzaken van het gebrek aan klassebewustzijn, 187. - Afwezigheid van socialisme, 188. - Gebeurtenissen te Amsterdam in 1848, 189. - De Zwijndrechtsche nieuwlichters, 190.

 

[pagina X]

	VIJFDE HOOFDSTUK. economische en sociale denkbeelden in het toenmalig nederland	192
	Inleiding, 192. - De denkbeelden over de arbeiders vóór 1850. Arbeiders en armen, 193. - Armoede een rijke materie, 194. - Standsopvattingen, 194. - Oordeel over de lange werktijden, 195. - Een edelaardig kinderexploitant, 196. - Discussies over de invoering van machines, 198. - Willem van Hogendorp en Da Costa, 199. - Het Réveil, 199. - Opkomst van de liberale economie ten onzent, 200. - Theoretische opvattingen omtrent loonshoogte en kinderarbeid, 201. - Staatsopvatting vóór en na 1850, 203. - Van Houten en Kappeyne, 205. - Oorzaken van de na 1850 opkomende aandacht voor de arbeidende klasse, 206. - speciaal bij economen, 206. - bij industrieelen, 207. - en bij medici, 208. - Houding van de letterkundigen, 209. - Van Koetsveld, 209. - Potgieter, 210. - Ter Haar, 211. - Cremer, 212. - Multatuli, 213.
	ZESDE HOOFDSTUK. de overgang naar den modernen tijd	215
	1850-1870 als overgangsperiode naar den modern-kapitalistischen tijd, 215. - Opbloeiende welvaart na 1850, 216. - Doorvoering der vrijheidsbeginselen, 217. - Uitbreiding der groote steden, 220. - Evolutie in Twente, 221. - Veranderingen omstreeks 1870 in de industrie, 221. - in de scheepvaart, 222. - in de betrekkingen met Indië, 222. - De afschaffing van het dagbladzegel, 223. - Politieke veranderingen, 223. - Geestelijke veranderingen, 224.
	ZEVENDE HOOFDSTUK. maatregelen en voorstellen ten behoeve der arbeiders	225
	A. Kinderarbeid, 225. De eerste stap op het terrein der bescherming van fabriekskinderen, 225. - Ackersdyck, 227. - Enquête 1841, 227. - Geneigdheid tot ingrijpen, 228. - Luttenberg, 229. - Oorzaken van het negatieve gevolg der enquête, 230. - Prijsvraag Maatschappij van nijverheid, 231. - Leidsche commissiën, 233. - Fabrikantenopvattingen, 234. - Andere stemmen ten gunste van bescherming van het fabriekskind vóór 1860, 235. - Enquête 1860, 236. - Geringe resultaten, 237. - Nieuwe roepstemmen ten gunste der kinderen, 237. - Instelling eener staatscommissie, 239. - Kritiek op hare resultaten, 241. - Rekesten na 1863, 242. - Nieuwe gegevens omtrent kinderexploitatie, 243. - Afzijdigheid der Regee-

 

[pagina XI]

	ring, 244. - Initiatiefvoorstel van Van Houten, 245. - Waarom de liberalen er vóór stemden, 247. - Veranderingen, door de Kamer in het voorstel aangebracht, 248. - Ingekomen adressen, 250. - B. Huisvesting. Aandacht voor de volkshuisvesting na 1850, 250. - Wintgens' initiatiefvoorstel, 251. - C. Inrichting van fabrieken en werkplaatsen, 253. - Groeiende belangstelling voor veiligheidsproblemen, 253. - Geringe resultaten, 254. - D. Stakingsrecht, 254. Karakter der artt. 414-416 Code Pénal, 254. - Waarom ze zoo lang bleven bestaan, 256. - De afschaffing, 257. - E. Onderwijs, 258. - De volksvoordrachten, 258. - Ambachtsscholen, 260. - F. Algemeen, 260. - Vereenigingen, die studie gingen maken van het arbeidersvraagstuk, 260. - Comité ter bespreking der sociale quaestie, 261. - Oorzaken van de sinds 1850 toenemende aandacht voor het arbeidersvraagstuk, 263.
	ACHTSTE HOOFDSTUK. het ontwaken der arbeidende klasse	264
	A. De opkomst der vakbeweging, 264. - De oudste vakvereeniging, 265. - Oprichting van den eersten landelijken vakbond, 265. - Oorzaken van het overheerschen van het handwerk en van Amsterdam, 267. - De vrijdenkersbeweging, 268. - De Internationale in Nederland, 269. - De bestuurdersbonden, 272. - Het Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond, 273. - Het verbond en de kinderarbeid, 274. - De Christelijke vakbeweging, 275. - Samenwerking met de ‘heeren’, 277. - Sint Josephs gezellenvereenigingen, 278. - Provinciale organisaties, 279. - Oorzaken van den snellen groei der vakbeweging, 280. - Werkstakingen, 280. - Actie van de politie, 282. - Houding tegenover de vakbeweging van de patroons, 284. - de hoogere standen, 285. - de Regeering, 286. - de couranten, 286. - B. Arbeiderspers, 287. - De oudste tijdschriften en blaadjes, 287. - Opbloei na 1870, 288. - C. Coöperatie, 289. De eerste arbeiderscoöperatie in Nederland, 289. - Winkelvereenigingen sedert 1860, 289. - Coöperatieve woningbouw, 292. - Oorzaken der geringe successen, 292. - Productiecoöperaties, 293. - Oorzaken van de opkomst der arbeidersbeweging omstreeks 1870, 294.