Tirol

[p. 7]

Inleiding

Eigenlijk is het verwonderlijk dat Carry van Bruggens Tirol niet eerder werd herdrukt. Het is immers meer dan zomaar een reisverslag, het gaat dieper dan de geijkt-geestdriftige beschrijving van bezochte plaatsen en opgedane ervaringen.

Ten eerste is het de in zo klein bestek verrassend gedetailleerde evocatie van een inmiddels verdwenen wereld: het Oostenrijk van de jaren twintig. Ten tweede bevat het, zoals alles wat Carry van Bruggen schreef, talrijke verwijzingen naar het leven en de gedachten wereld van de auteur. Ten derde, en dat is het interessantste aspect, geeft het blijk van een scherpe politieke intuïtie.

In augustus 1925 is Carry naar Innsbruck gereisd, samen met haar zeventien jaar oude zoon Kees; dochter Mop logeert met een vriendin op ‘Schloss Elmau’, het instituut van de ‘praktische filosoof’ Johannes Müller.

Carry blijft enige dagen in Innsbruck, om vervolgens door te reizen naar Igls, dat iets zuidelijker ligt; ze neemt haar intrek in het eenvoudige pension ‘Altwirt’. In Igls geniet zij van de natuur, van lange bergwandelingen, van komische of aandoenlijke ontmoetingen, van citermuziek die weerklinkt in de landelijke uitspanningen en van de plaatselijke lekkernijen die daar worden opgediend. Maar waar ze ook is, ze neemt er zichzelf mee naar toe, en ook in Igls heeft ze last van slapeloosheid, onrust en angsten. Bovendien toetst ze alles wat ze ziet

[p. 8]

aan haar kinderdromen, aan de beelden die lang geleden in haar werden gewekt door het bekijken van de plaatjes op de achterkant van beduimelde speelkaarten of door de vroege lectuur van een reisverslag door dominee M.A. Perk. Alleen als de werkelijkheid om haar heen in overeenstemming blijkt met die voorstellingen, voelt ze zich gelukkig, al zal aan het eind van de reis blijken dat ook de mooiste indrukken het niet halen bij die nooit vergeten fantasieën. Alles wat ze ervaart, brengt haar naar het eigen verleden terug; een treffend voorbeeld daarvan vinden we in het hoofdstuk ‘Schloss Elmau’, waar zij in de avond vol ongerustheid op haar twintigjarige dochter zit te wachten (‘het uitgevlogen kind’). Plotseling hoort ze uit het kasteel een lied klinken dat de herinnering oproept aan Amsterdam in late herfst, het Vondelpark, waar ze, luisterend aan het hek van een deftig huis, datzelfde lied (uit Eva weten we dat het Schumanns Mondnacht was) heeft horen spelen en zingen, toen ze nog jong en vol verwachting was. ‘En al die verwachtingen leefden in de diepe pianoklank... stem en klank vloeiden ineen met het park op de achtergrond (..) vervaagd, vervloeid waren de grenzen tussen dat alles en mijn eigen ik.

Meer dan twintig jaar voorbij... en geen verwachtingen meer. Geen verwarde smachtingen meer... aan toekomst enkel wat in anderen berust, vol onzekerheid en bekommering om het al te ongewis bezit.’

Op het moment dat zij dit noteert is ze vijfenveertig jaar -en nu al ziet ze haar leven als voorbij. Maar haar creativiteit is nog niet uitgeblust: temidden van de vakantiegenoegens verlangt ze naar de herfst in Nederland, die haar inspireert tot schrijven, en waarin weldra haar laatste roman Eva zal ontstaan, het boek dat alle tegenstrijdige elementen van haar be-

[p. 9]

staan in zwaarmoedige harmonie lijkt te omvatten en dat een terugkeer betekent naar het land waarvan ze niet gescheiden is door de afstand, maar door de tijd: haar jeugd.

Misschien is het ook juist die verbondenheid met het verleden, is het de herinnering aan nooit geheel verwerkte kinderervaringen die haar belet argeloos te genieten en die haar blik scherpt voor dreigende ontwikkelingen in de buitenwereld. Na het ironische schetsje van een bezoek aan de kitscherige ‘Goethe-Stube’ - hoe blijkt de dichter gedegradeerd te zijn tot een brok ‘gesunkenes Kulturgut’! - volgt het hoofdstuk ‘Hakenkreuzler’ dat lijkt te duiden op een nog griezeliger verwording, op een ontaarding waarvan Carry van Bruggen nooit de volle omvang zal beleven, maar die ze verbijsterend scherp aanvoelt en bovendien in een cultuurkritische context weet te plaatsen.

Op weg naar Tirol had ze München aangedaan, en op de leestafel van de ‘Löwenbräu’ de geïllustreerde bladen zien liggen met spotprenten van het te Wenen plaatsvindende zionistencongres. Nu ze in Oostenrijk is, hoort ze dat ook dáár het ‘militant en openlijk als “politieke richting” beleden antisemitisme’ de kop opsteekt. In dit verband neemt zij trouwens de vergissing over van haar Weense kennissen aan de table d'hôte, die als ware struisvogels het dichtbije gevaar niet onder ogen willen zien en haar verzekeren dat de ‘vrolijke Donaustad’ deze jodenhaat tevoren niet heeft gekend. Als Carry van Bruggen in de gelegenheid was geweest zich op de hoogte te stellen van de ontwikkelingen in het verscheurde Oostenrijk van na de Eerste Wereldoorlog, zou ze hebben geweten dat er al minstens twee partijen bestonden die het antisemitisme, een opgepoetst erfstuk uit de jaren negentig van de vorige eeuw, in

[p. 10]

hun programma voerden. Zij ziet het als een ‘uit Duitsland overgewaaid’ verschijnsel, niet ontstaan uit een complex van economische, sociale en religieuze factoren, maar geïnspireerd door het geschrift van één man: Houston Stewart Chamberlain, Engelsman van geboorte, opgevoed in Frankrijk, later Duitser geworden; hij is getrouwd met een dochter van Richard Wagner en bewondert Hitler, met wie hij correspondeert, al in een zeer vroeg stadium.

Bij de voorbereidingen tot haar in 1924 verschenen essay Hedendaagsfetischisme, een betoog dat naar haar eigen woorden moet dienen om ‘verborgen drijfveren’ van maatschappelijk gedrag te ontmaskeren, is zij gestuit op de theorieën van cultuurhistorici, antropologen en sociolinguïsten voor wie het ‘ras’ de bepalende factor in de geschiedenis betekende. Onder de tientallen boeken die zij dóórploeterde vindt zij Chamberlains Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts - een werk waarvan tussen 1899 en 1942 achtentwintig drukken zijn verschenen - het gevaarlijkst in verband met zijn waardeoordelen. Chamberlain ziet in het ‘Germaanse ras’ de idee van vrijheid en autonome persoonlijkheid belichaamd en op grond daarvan is het verheven boven andere rassen, in het bijzonder boven het Semitische. In het vijfde hoofdstuk van Hedendaags fetischisme veegt Carry de vloer aan met zijn denkbeelden over de hoogontwikkelde, idealistische, creatieve ‘Ariërs’ (Romeinen, Duitsers) en de plat-materialistische, met minderwaardige volkeren zich vermengende, bloedschennende Semieten (Carthagers, joden). Ze wijst op de lacunes, de lachwekkende paradoxen in zijn betoog; ze toont aan dat een fanatiek nationalisme, dat volgens haar ‘op de bodem ligt van al wat slecht is en absurd’, de

[p. 11]

‘Grundlage’ van zijn ideeën vormt, en in een interessante voetnoot geeft ze een voorbeeld van zijn verderfelijke invloed op sommige tijdgenoten. Chamberlain zegt dat nog steeds de schaduw van de oude joodse tempel te Jeruzalem ligt op ‘het jeugdige heldengeslacht dat uit het duister naar het licht streeft’. Carry tekent hierbij aan:

‘De brigade Ehrhardt! H.S. Chamberlain en niemand anders is Rathenau's moordenaar!’ (Hedendaags fetischisme, 2e druk, p.69 onderaan).

Wat zij bedoelt is dit: op 24 juni 1922 was de Duitse minister van buitenlandse zaken, Walther Rathenau, van huis uit jood, op weg naar het ministerie in zijn open auto doodgeschoten door drie jonge mensen, leden van de extreem-rechtse ondergrondse organisatie ‘Consul’, voortgekomen uit de ‘Brigade Ehrhardt’, aanvankelijk een regeringseenheid, die in 1920 ontbonden was. Voor háár stond het vast dat deze dolgedraaide jongens tot hun daad waren gekomen op grond van hun lectuur: zij hadden zich gevoed met de denkbeelden van H.S. Chamberlain, dat boek was immers de bijbel van alle fanatiek nationalistische Duitsers.

In Tirol brengt zij deze opvatting nog eens onder woorden: bij het zien van de in bomen, banken en wegwijzers ingegrifte hakenkruisen, die haar aan giftige spinnetjes doen denken, noteert zij:

‘Want Houston Stewart Chamberlain (..) heeft al dat fraais in de mode gebracht. Of kende niet elke schooljongen, elke student in Duitsland zijn “Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts”? Ging'ter niet in als een borrel in een bidder, altijd maar nieuwe olie in het vuur der Germaanse zelfverheffing? Wij zijn de bloem, wij zijn de nobelen, wij zijn de vrienden. Ja, die man

[p. 12]

heeft heel wat op zijn geweten geladen, heel wat op zijn verantwoording genomen. In vrienden (Ariërs) en vijanden (Semieten), in meerderen en minderen heeft hij de mensheid verdeeld. In een land waar alles voor goed gold, dat maar wetenschap was, heeft hij deze dingen “bewezen”, en aldus de laagste instincten van heerszucht en haat aan een zedelijke rechtvaardiging geholpen.’

Men kan zich haar ontsteltenis en afkeer voorstellen, als zij het hakenkruis tegenkomt op bomen en banken, als zij, wandelend met ‘Frau Lona’, een joodse vrouw uit Wenen op wie zij haar eigen gevoelens overdraagt, een ‘Ariër’ tegenkomt:

‘Het zilveren Hakenkreuz blonk in zijn knoopsgat, uitdagend en fel, driest en briesend keek hij rond of zich ergens op zijn pad ook een jood dorst vertonen. Frau Lona had vrolijk lopen praten, plotseling laaiden woede en droefenis in haar omhoog.’

Wat bij dit Oostenrijkse alter ego slechts woede en droefenis is, wordt bij Carry van Bruggen een uit oude ervaringen geboren, maar door lectuur en nadenken gevormde visie op haar tijd. Het zijn inzichten als deze, waardoor het zo intens persoonlijke reisverslag onverhoeds het karakter krijgt van een boze droom vol signalen, die pas opgevangen en begrepen werden toen het al te laat was.

Ruth Wolf