|
| |
| |
| |
Tegen den dwang.
Geert, de pootige werkmeid, met 'r koddige stompe mopsneus en 'r groenig-blauwe oogen, rond en grappigonnoozel als van 'n clown, lag in 'r grove, vaalzwarte werkrok op 'r knieën over de vloer en al dweilend galmde ze, met 'r diepe, bassige stem, zwaar beklemtonend de woorden.... ‘Ik hèb u lièf, mit àl de gloèd.... vàn main maagdelaìk gemoed....’ Na iedere paar woorden haalde ze luidruchtig op door d'r neus, want de prille voorjaarsdag en 't natte werk hadden haar verkouwen gemaakt.
'n Emmer met vuil, grijs-bruin beschuimd water, waarin 'n paar onooglijke doeken half-dreven, half waren verzonken naar onder, stond naast 'r en 'n bakje kliederige groene zeep, met langgerekte voren van vingers, die erin gegraaid hadden. 't Effen-bruine vloerzeil was egaal nat-glimmend en de kamer, waarin door 't gordijnlooze raam 't volle licht viel, leek ruimer, nu de stoelen er twee aan twee, zitting op
| |
| |
zitting, waren uitgedragen en in 't keukentje naastan neergezet.
Als 'n vluchtheuvel in blankstaand land was de vierkante tafel met 't theeblad erop, in 't midden, en 't weerspiegelen der pooten in 't glimnatte zeil dee onweerstaanbaar aan overstrooming denken.
In 'n hoek stond de kachel nog wel, maar gestookt werd er allang niet meer en de rillerig-kille kamerlucht was doortrokken van scherpe groene-zeepreuk, die 't boenen van zoo-straks had achtergelaten.
Geert veegde de natte neus met 'r vlakke hand, haalde nog eris òp met luid gerucht en verstak een haarspeld in 'r stroogeel, stug kapsel. Ze wrong, op 'r knieën opgericht de doornatte dweil boven de emmer uit, schroevend zoo stevig de bruine lap in 'r harde werkknuisten, dat 't water in 'n straaltje eruit en den emmer inklaterde. De tanden zette ze opeen, en daardoor verbreedden de grof-roode koonen aan weerszij van moppigen stompneus, vertrok de mond of ze lachte, trok 't voorhoofd in koddige rimpels te zamen. Met 'n klets smeet ze nu de uitgewrongen lap weer over de vloer en opnieuw dweilend, zette ze, ernstig-conscientieus afmakend 't eens-begonnen lied, door...: ‘o, jà.... f'r ù allèen.... fliedt steeds me leefe heèn....’
De moeder zat in 'n hoekje van de kamer op 'n stoel en breide paisibel. Ze had de voeten hoog op de sport getrokken, de punten van haar lakensche
| |
| |
pantoffels naar omlaag en 't hoofd schuintjes, met kippige oogen, tuurde ze nu en dan door haar bril naar 't werk, zachtjes lippenprevelend, omdat ze zoo slecht onthield en bij ieder toertje haast opnieuw haar naadjes moest tellen.
't Dweilwater, dat Geert al kliederend voortstuwde, kwam in groezele tongetjes, met 'n bruinig schuimrandje, tot bij haar stoel, omspoelde de voorste pooten. Zachtjes bestrafte ze.... ‘Wat maak je weer een keet, Geert.... is dat nou noodig?’
‘Kan uwè dwaile sonder water?’ vroeg Geert, vroolijk-brutaal, d'r koddig hondesnuit naar de vrouw opgewend.... ‘ikke nie', 'oor.’
Ze antwoordde maar niet, keek omhoog naar de klok. Maar die hing juist recht boven haar aan den muur en de wijzerplaat kon ze niet in 't oog krijgen.
‘Het-ie al geslagen?’ vroeg ze.
‘Gos-kristus’ schrok Geert, nu ook opziend - ‘al bai fière.... nou, da's lief.... as derzoo de jonges komme.... en ikke bin nog nie' klaar.... loopen ze me lekker de boel in, mit derlui vuile poote.’
‘Stt... stt’ temperde de oude vrouw, hoofdschuddend.... ‘as-je nou 'n beetje voortdoet.... bê-je ommers mit een kwâtiertje klaar.... Eer benne-ze d'r toch niet.
Geert, even uit 'r humeur, zweeg, dweilde met resolute, nijdige bewegingen af. Maar dan had ze weer wat te sputteren....
| |
| |
“Gos-kristus.... daar hê-je nou de sòn ook nog.... en maar liefs vlak imme ooge.... jawèl.... de heele dag sien-je 'm niet en noù komt-ie voor de dag.”
De zon, door 't gordijnlooze achterraam - 't was schoonmaak - glunderde ineenen uit den heel den dag bewolkte lucht naar binnen, vroolijk schijnend over de natte vloer, belichtte, warm-goud, ook juist 't hoekje, waar de moeder zat.
“Lèkker,” kneuterde die.... “ik mag-et wel, zoo'n zonnetje.”
“Nou ja, voor uwes is-et ook een sege, ouwe rimmetieke stakker,” schertste de meid, grof goedig.
De vrouw scheen aan haar ruwe gemeenzaamheid gewend.
“Zing nog maar deris,’ spoorde ze aan, ‘da-hoor ik wel graag.”
Geert lachte, gestreeld, haalde nog eens stevig op door haar neus en zag, bedenkend wat ze zingen zou, naar buiten, oogknipperde tegen de zon.
“Van: nimmer sal me liefde wankele?” vroeg ze, schuin-naar-boven de moeder aanziend.
“Nee,” keurde die af.... “nou eris niet van de liefde.... Liever zoo'n schoolversie.... dat mag 'k nou altoos zoo graag hooren en 'k vraag 't de jongens zoo dikwels.... maar née, hoor....”
“Nou jà, jònges....” vergoelijkte Geert.... die binne dan.... hoe sa 'k 't noeme.... verlège, mô-je denke.... Sâ 'k singe van et “Groene dal?”
| |
| |
De moeder, alweer met de kippige oogen vlak op haar werk lippenprevelend aan 't naadjes-tellen, knikte toestemmend. En Geert, na eerst de emmer rinkelend te hebben verzet, met zoo stoeren greep, dat 't water haast over den rand gudste, zette in, 'r zwaar-bassig geluid tot 'n schel-kraaiend, valsch sopraantje verwrongen.
“In et groe-oene dàl.... in 't sti-ille dal....”
“In 't rooie-witte-blauwe dal,” rumoerde 't ineenen uit de gang.
De moeder zuchtte.... “daar hê-je ze nou al.... zee ik 't niet?”
“Gos-liefe-kristus,” vloekte Geert, met 'r gewone verontwaardigingsuitroep.... en ùwe zee juist.... 't kon nog best klaar....’
De drie jongens, echte buitenklantjes met roode wangen en gebruind vel, maar typische joodjes toch ook, om hun gladde zwarte bolletjes en flikkerende, donkere oogen, om heel hun pittig en levendig doen, waren binnengestoven, liepen op 'r moeder af, groetten en zoenden haar luidruchtig.
Loewietje, de jongste, stevige kerel van zeven, glibberde dan over 't natte zeil naar Geert, besprong haar verraderlijk van achteren en zat dan, de knietjes in haar vleezige lendenen, triomfantelijk de meid op den rug, tongklakte.... greep 'r mennend bij de ooren.... huup, pèrd....
‘Zâ-je.... zâ-je,’ brieschte de meid, op-steigerend
| |
| |
om Loewietje te doen vallen.... ga-je of 'k sâ-je mit de dwàil....’
De anderen sprongen om haar heen, klapten in de handen, spoorden hun broertje aan.... ‘houd-er Lewie.... houd-er Wietje.... hou vast-jòng....’ Dan met een sprong, zat Japie boven op de tafel, dat de dingen op 't theeblad tegenmekaar klakkerden.... en Bram, om 'm te plagen, trachtte de tafel te kantelen, dat de pooten al wrikten op de natte vloer.
De moeder zuchtte alweer, en daarop vatte Geert vlam....
‘Jullie àpe....’ raasde ze, ‘leefemakers.... wácht.... wácht.... Gos-liefe-kristus, jònge, ga van me rug....’ Kom, Japie, set jài nou-eris klaar voor broodje-ete.... as-e-jonge.... jài bin toch de ouste....’
Jaap wipte van de tafel, maar hij ging eerst naar z'n moeders stoel, leunde ertegen aan, vleide: ‘Magge we dan strakkies vlieger-oplate...? De heele klas gaat....’ En, bedachtzaam oudst-broertje, voegde hij er bij.... ‘'k Zal Bram en Wietje wel meenemen, dan ben-u meteen van ze af....’
De moeder hoofdschudde over zooveel onnadenkendheid.
‘En jullie schoòl dan, jònge?’ nadrukte ze.... ‘de Rebbe zal jullie zien ankomme....’
‘Hè-god,’ kwam Bram nijdig, geprikkeld.... ‘dat lamme Jode-school toch altijd.... Nèt kom-je uit
| |
| |
et gewone, mot je daar weer heen, na dat hok....’
Lewietje, van Geerts rug afgegleden, kwam er nu ook bijstaan en Japie vleide:
‘Hè, moek.... toe-nou.... voor één keertje.... la-me-nou eris.... Wat leer je op dat Jodeschool.... Net niks....’
‘De Rebbe moes-jullie hoore,’ bestrafte de moeder. ‘Hij màg 't hoore,’ kregelde Bram.... ‘je leert er ommers niks.... nooit eris wat aardigs.... as teminste nog op et gewone.... altijd maar dat suffe vertale en die dooie gebede....
‘Nou.... en jullie gáat, hoor.... 'k ben niet verantwoord voor vader, as-ie thuiskomt....’
‘En 'k heb 't zoo moeielijk gehad op school, vemiddag,’ klaaglijk overreede Japie, jongen van twaalf, ‘de heele tijd maar rekene en van de landkaart....’
‘'t Zal wel losloope,’ meende de moeder, de oogen weer even dicht op 'r breiwerk....
‘Je sel d'r niet dood van gaan,’ plaagde Geert, nog altijd op de vloer.
‘Daar hè-je haar ook,’ bitste de jongen, die altijd met 'r overhoop lag en z'n moeder verzekerde hij:
‘As-u me niet g'looft.... vráág 't dan gerust, an alle jonges.... an de meester.’
‘'k Zal ze late komme hóór,’ verzekerde de moeder, met goedigen spot.... ‘Maar naar 't Joodsche school gà, jullie.... daar helpt geen praten tegen....’
‘Flauw,’ morde Bram.... ‘we magge nooit wat.’
| |
| |
Lewietje klieterde in den emmer, vischte er met de vingertoppen, z'n neusje vies-opgetrokken, een vuile doek uit, liet 'm dan terugplonsen, dat 't troebele, zeepige sop 'm in z'n gezicht en over de vloer spatte.
‘Gos-liefe-kristus,’ schreeuwde de meid woedend, bi-jài bedonderd.... za-je.... kàik-nou.... kàik-nou.... me heldere vloer.... daar sappel ik me nou kepot op.’
‘Je sel d'r niet dood van gaan,’ bauwde Japie spottend na.
Geert keek even naar 'm, met 'n nijdige blik uit 'r bolronde, verkouwen oogen, dan zag ze op naar de klok.... ‘as jullie nou nog lang soo sanikt,’ zei ze triomfantelijk, ‘kâ-je heelegaar sonder speule naar 't Jode-school.’
‘Maar luister u nou'ris,’ pleitte Japie, z'n moeders breikous beetpakkend, om haar aandacht, die alweer naar 't toertjes-telle afdwaalde, vast te houden, dat de steken haast van de penne wipten.... ‘maar luister-u nou is. Wat hebbe wìj nou an ons leve.... nee, nou moet-u niet lache.... nou moet u na me luistere.... as de andere jonges uit school komme, benne ze vrij.... wij moeten tot zéve úur zitten in dat lamme Jode-school.... Woensdagmiddag.... hebben zùllie vrij.... Zondag hebben ze vrij.... wij moeten m'r altijd na school.... nou.... is 't waar of niet, Bram.’
‘We hê-'t ommers al zoo vaak gezeid....’ bromde die, stug.
| |
| |
‘Noù’, voortpleitte Japie, hoop puttend uit z'n moeders zwijgen, ‘nou moet-u 's éve rekene.... hoeveel ure wij meer hebbe dan zullie.... de hééle Zondag in 't school.’
‘Jullie hebben je Sjabbes,’ verweerde de moeder.
‘Is ook wat,’ smaalde hij, ‘'s morreges sjoel.... 's middags sjoel.... 's avens sjoel.... en je mag nèt niks.... niet tolle.... niet teekene.... niet schepievare.... gewoon niks.... en met wie moet je spele, as-ze allemaal naar school ben'....’
‘Ik kan 'r niks an doen, hoor!’ onderbrak de moeder, zoekend naar argumente, maar die niet vindend.... maar éen ding blijft, zooas 't is.... jullie gaàt naar 't school.... 'k mag 't niet lijën.... dat verzuime om niks....’
Bram, kleine nijdas van 'n jaar of tien, stootte z'n broertje aan.... ‘Nou.... en dan gane wij lekker de beest spele.... hè Jaap,’ stookte-die ‘en we make ze allemaal an den gang....’
‘Pas op, as-ik klachte krijg,’ dreigde de moeder.... Geert, die nu met de Fransche slag had afgedweild, ging naar de kast, nam er een dekservetje uit, bordjes, brood, boter. Vlug dekte ze de halve tafel.
‘Snij-je eve, Geert?’ vroeg de moeder.... ‘'k Heb
't weer zoo beet vedaag. Komt secuur van al die nattigheid.’
‘Hê-je altijd,’ bevestigde de meid deskundig....
| |
| |
'k Heb-'t sellef ook leelijk te pakke imme neus.
‘Ka-je wel hoore, zèg!’ spotte Japie. Bram's opstokerij had 'm ineenen in 'n betere stemming gebracht. Dat ze strakkies de beest zouën spelen.... stond vast. Japie was overtuigd van hun goed-recht in dezen en dat de ouwe Rebbe de onschuldige-dupe zou zijn, zagie hielemaal over 't hoofd. Anders geen kwaad kereltje, maar nu zoo innig doordrongen van de meening, dat ze werden verongelijkt.... dat ze achterstonden bij andere jongens van 't school, dat 't zich daarover wreken op eigen handje en op eigen manier 'm volkomen geoorloofd toescheen.
‘Ik waarschuw jullie,’ kwam de moeder, strenger dan tevoren, voelend, dat 't plotse staken van 't gesmeek om vrij-van-school niets goeds beduidde.... ik waarschuw jullie as-je tekeer gaat. Vader zal 't wete....’
Bram, met z'n rug naar de moeder bij de tafel staand, waarop Geert brood-snêe, lachte knipoogend tegen Japie, maar hij loerde meteen naar de meid ook, zei plots.... ‘hè, hè.... Geert, niet zoo hompe.... en asjeblief wat meer boter.’
‘Gos-liefe-kristus,’ begon werktuigelijk de meid, maar de moeder onderbrak.
‘Geert, meid, vloek toch niet zoo. 't Ligt je kepleet vooran in je mond. Vandaag-morrege doene ze 't na.... D'r vader moes-'t-hooren. 'k Hou me hart vast.’
Geert, gepikeerd, dat ze waar de jongens bij waren,
| |
| |
beknord werd, mopperde voor zich heen.... ‘zukke blage ook....’ Meteen veegde ze, snuffelend met veel lawaai d'r natte stompneus schoon met 'n slip van 'r schort.
‘Lèkker....’ critiseerde Japie.
‘Lewietje....’ bedilde Geert.... ‘asseblièf hoor.... korsies opete.... krummels ben ook brood, zeg ikke maar....’
‘Mit suiker dan,’ vroeg Lewietje.... z'n bordje naar 't theeblad schuivend. Dat dee Geert ineenen aan de thee denken.
‘Gòrs.... juffroùw,’ schrok ze op, 't Gos-liefe-kristus haastig verslikkend.... ‘je thee mensch’. En toen getroffen door 't feit, dat de moeder niet eens, ziende dat 't druk-liep, om 'r kopje thee had gevraagd, vermaande ze de drie jongens om de tafel.... ‘as jullie hallef soo was as-je moeder....’ doch plots ontwarend dat Lewietje sluiks van de suiker snoepte en Bram de boter 'n vingerdik op z'n boterham lei, onhandig spittend uit 't vlootje, snauwde ze woedend.... ‘maar jullie binne allemaal van een booze natuur.... as ons' domenie seit....’
Japie lachte luidkeels.... ‘Jouw domenee weet er niks van, hoor.... onze meester die zeit.... de natuur is altoos goed.... waar blijf jij nou mit je booze natuur?’
‘Da's krek wat anders,’ debatteerde Geert, in zwakken tegenspraak, voelend dat de jongen haar nàm.
De moeder maakte een eind aan 't gekrakeel....
| |
| |
‘Ga nou na school jonges.... wasch eerst jullie handen en doe je moeder geen verdriet an.’
Bram vertrok koppig-mokkend z'n mond, maar Japie was toch weer even getroffen en hij keerde zich nog eens om naar z'n moeder.
‘La we dan,’ vleide hij, ‘la we dan voor één keertje.’
Doch de moeder schudde van née.
‘Jullie blijft toch ook maar niet zoo weg van et gewone, as-je zin heb'....’
‘Da's wat anders,’ protesteerde de jongen.
‘Dat moet 't zèlfde weze,’ bestrafte z'n moeder.
‘D'r mot zooveel,’ kribde Japie, weer vast in z'n boos plan.... ‘dan weet ik ook wel wat, dat mot....’
De moeder zuchtte, schouderophalend.
‘Jullie moet 't zelf maar wete,’ zei ze, zich weer kippig bukkend over 'r werk. Even telde ze de toertjes, want met dat gezeur van die jongens was er heelemaal geen onthouden meer an.... en herhaalde.... ‘jullie moet zelf maar wete, wat er van komt. 't Is nou van mijn af.... ik heb je gewaarschuwd.... Maar às vader wat hoort van de Rebbe....’
Geert had Lewietje mee naar 't keukentje, naast de kamer genomen, wilde z'n glimmend-beboterd snuitje wasschen. De jongen spartelde tegen, ‘'k kan 't best alleenig.’
‘Jònge, maak me niet dòl,’ dreigde de meid.... ‘Kàik nou, kaik nou.... je smeert je aige hoe langers hoe meer in.’
| |
| |
Lewietje zwaaide woest de doornatte handdoek de kamer binnen, dat-ie met 'n klets neerplofte op de nog vochtige vloer.
‘Lièfe jongetjes,’ ironisch-prees Geert, binnenkomend. Met 'r schort wischte ze zich neus en voorhoofd.... ‘ja juffrouw, as-et niet om uwe was, 'k weet werachies nie', wâ 'k daan....’
Hoofdschuddend liep ze naar 't keukentje terug, begon de stoelen naar binnen te halen en de jongens, ijverig, hielpen daarbij.
In 'n oogenblik stonden ze, proper, op de schoone vloer aan kant, ieder op z'n oude, gekende plaats en nu was er niets ongewoons meer in de kamer dan 't kale raam, omdat de gordijnen in de wasch waren, leek 't vertrek ineens kleiner, maar warmer en huiselijker meteen ook. De zon was toch alweer weg.
‘Nou bin' jullie knappe jonges,’ prees Geert.... ‘en nou is-et meteen bai vaife.’
De beide oudste jongens gingen nu in 't keukentje handen-wasschen en Geert, die zich bij de tafel 'n groot kop thee schonk, luisterde, 't bolblozend gelaat met de koddige mopsneus wat schuins daarheen gewend, naar 't in den gootsteen neerplassende water. De jongens lachten zacht.
‘Haì.... haì....’ dreigde de meid, ‘fortmake daar hoor.... en asseblief geen herrie imme heldere keuken.’
‘Mensch, we doene niks,’ schreeuwde Bram terug, gebelgd.... ‘wat hê-jij toch altijd een praas.’
| |
| |
‘Nou, gane jullie nou maar,’ ongeduldigde Geert, 'r thee slurpend.
Ze had eigenlijk wel met ze te doen ook, ondanks hun voortdurend gekrakeel, want ze mocht ze alle-drie wel lijën en ze vond, dat ze feitelijk gelijk hadden en dat 't niet te pas kwam, ze zóó uit school weer aan 't leeren te zetten en dan nog wel zoo'n rare, moeielijke taal. Innerlijk beklaagde zij ze dus, maar nooit zou ze dat getoond hebben. Baas was baas, en kinderen moesten gehoorzamen.
De jongens, zonder verdere pogingen om verlof te krijgen, namen nu afscheid, van hun moeder bedaardjes, van Geert - die ze in hun hart óók wel mochten - joviaal, met vriendschappelijke duwen en kloppen in 'r lenden en op haar stevigen rug.
‘Gos-liefe-kristus,’ vloekte in geveinsde boosheid zich vergetend, de meid weer, maar de jongens lawaaiden de gang al door met voeten-geglis of 't zeil-loopertje daar een ijsbaan was, en 'n laatste noodkreet van Geert: ‘me heldere saìl,’ ging verloren in 't rinkel-bonzen van de buitendeur, met luid naklingelen van de in oproer gebrachte deurbel.
Daarna viel dan de rustige stilte terug, waarin de moeder en de meid verademend achterbleven.
Als de drie jongens, na weinig minuten 't sjoelpleintje bereikt hadden, stond 't heele school - allemaal met mekaar 'n twintig à vijf-en-twintig kinders - verreweg 't meest jongens - daar al bijeen. De school,
| |
| |
eigenlijk maar een uitbouwsel van de synagoge, bestond uit 'n enkel lokaal, door 'n lange, kale gang van houten vloer en groezel-witte muren met 'n onooglijk verveloos deurtje als ingang van de straat af te bereiken. De synagoge zelf beteekende ook niet veel, een nederig, stijlloos gebouwtje was 't, de muren vlak weg gewit, met boven de beide ramen een lange Hebreeuwsche spreuk in banaal-geornamenteerde lijst en daar schuin-beneden twee eenvoudige deuren vlak naast elkaar, een daarvan vrije-opgang gevend naar de vrouwen-afdeeling boven.
Naast de synagoge was 't huis van den Rebbe, betrekkelijk flinke woning, aan den straatkant zonder deur, maar met twee wit-begordijnde ramen, 'n hekje met bloempotjes voor ieder.
Met luid geroep werden de drie jongens ontvangen. Japie behoorde tot de oudsten en alle drie werden ze nogal ontzien om hun stevige knuisten, terwijl ook 't feit, dat ze een aanzienlijker huis bewoonden, beter in de kleeren staken dan de meesten, ze een zeker overwicht gaf. In hun eendere, bruine pakjes met een smal helderwit boordrandje boven de kraag uit en ferme schoenen, zagen ze er wèlgedaan, voor hun kringetje deftig uit.
Binnen 't sjoelhekje hielden zich de zes meisjes op, zoowat van eenderen leeftijd - 'n jaar of acht, negen - allemaal. Tam bikkelden ze op 't blauwe stoepje, twee zittend, de anderen belangstellend eromheen. 't Waren
| |
| |
slappe, spichtige Jodenkindertjes, een met zeere, rooie oogen, en allemaal vaaltjes in de plunje. Van den Rebbe mochten ze daar kalmpjes spelen, vóór 't school begon, en de jongens hadden verbod, 't hekje binnen te komen en ze te plagen.
‘Is de Rebbe der al?’ vroeg Japie dadelijk en aan z'n toon hoorden ze, dat er wat bijzonders was.
‘Nog niet, hij zit nog thuis bij z'n wijfie.’ Ze waren nu in wijden, woeligen groep om 'm heen komen staan.
‘Nou.... moet jelui's hooren....’ aarzelde de jongen, eigenlijk niet goed wetend, hoe hij de zaak, die hemzelf toch zoo duidelijk was, zou inleiden.... ‘nou moet jelui éérst eris zegge.... hoe vin-je dat nou.... dat we maar alle dage na dat lamme school hier moete....’
Er werd, in afwachting, niet geantwoord.
‘Da's toch altijd,’ waagde dan nuchter Izakkie Veltman, met z'n dik Joden-accentje.
‘Da's óók een rede,’ smaalde Bram.
Enkele kleintjes, Lewietje erbij, hadden zich afgewend, smoesden onderling over een groote klit stopverf, die schele Sammie had, en waar ze allemaal een stukkie van wouë hebben, - kóópe natuurlijk - en 't werd daar een gezellig sjaggeren met ineenen te voorschijn gebrachte griffies en versmoezelde reclameplaatjes en 'n halleve wortel, onder veel gekakel en met druk handgebaar, soms overslaand tot duwen en eris effetjes plukharen.
| |
| |
Maar Japie, in 't groepje van de grooteren, was op gang gekomen nu en de anderen luisterden met belangstelling, gaven teekenen van goedkeuring.
‘Da's 't nou nèt,’ riep de jongen, opgewonden.... ‘Jode-jonges hébbe geen leve.... zee-'k niet an moeder strakkies, Bram?’
.... Weer telde hij op z'n vingers.... ‘Da's alle gewone dage van vijve tot zevene.... en na zevene magge we niet meer buite-spele.... da's Woensdag van drieë tot zesse.... da's Zondag de heele dag.... da's in de vacantie van et gewone school.... da's as de kriste feest hebbe.... we hebbe nou nooit eris heelemaal vrij.... nooit eris een dag, da-we baas benne over ons-eige.... noù.... is et waar of niet!’
Ieder was 't ermee eens, en enkelen brachten ook nog persoonlijke grieven bij. Jozef, met z'n rooie haar, had dien middag moeten nablijven op school, omdat-ie den meester had uitgeteekend.... En hij woonde 'n heel eind ver.... had nou nieteens 'n boterham gehad.... vader had 'm zóó weggejaagd naar 't Jodeschool. Z'n broertje Daan bevestigde. Z'n handen maakten gebaartjes, zooals hij 't op de veemart z'n vader wel zag doen en groote-man-achtig zei-die ‘òch.... òch.... 'n schande is et.’
‘Maar we zalle de beest spele.... vedaag’ smakelijk verzekerde Bram ‘net zoolang, tot ie ons wegstuurt.’
‘Is-et eerelijk òf niet?’ verdedigde Japie nog, ‘zeg-et nou zellef.’
| |
| |
De anderen stemden in, luidruchtig, met nadruk verzekerend, dat 't eerlijk was.
‘Nou gane-we éérst,’ detailleerde Bram, boosaardig.... ‘nou gane we eerst allemaal net doen, offe-we niks hoore.... offe-we doof benne.... as-ie nou zegt.... brogesboekies vóór.... neme wij onze tefilles.... en zoo doene we alles verkeerd-om.’
‘Daar heb je-'n-'m’ waarschuwde rooie Jozef, 'n lange lummel met bleek sproetengezicht.
De oude Rebbe, met z'n lange, grijze baard, stond, achterom binnen-gekomen, in den ingang van 't schooltje, klapte in de handen, trok zich dan wat terug, om de jongens door te laten.
Ze traden nu een voor een binnen, gaven, naar oude gewoonte, allemaal hun meester 'n hand.... ‘dàg Rebbe, dág Rebbe’. Hij, met z'n vriendelijk, oud gezicht, stond maar groetend te hoofdknikken, zei nu en dan zachtmoedig.... ‘dàg kindere.... dàg jonges... dàg meissies.’ 't Zeeroogig meiske nam-ie even apart.... ‘hoe is-et met de oogies, Vrouwtje?’ informeerde z'n zachte stem.... ‘bé-je nou nog bij de dokter gewees'?’
't Lokaal, waar ze nu door de zware, krakerige deur binnenkwamen, was klein en kaal, en 't rook er dufvochtig. 't Eenige raam gaf uitzicht op 'n dor bleekveldje, met 'n regenbak en 'n privaat, afgesloten door hooge, molmige schutting. 't Poortje dáárin gaf op de weg en als 't openstond zag je er de voorbijgangers
| |
| |
loopen, maar niet heelemaal, net of ze geen hoofd hadden. Meestal was 't poortje dicht en dan viel er niets te zien dan de bovenstukken van boomen en de toppen van telegraaf-palen met de bovenste witte isoleerpotjes. In 't lokaal stonden enkel vier lange ouwerwetsche schoolbanken, verveloos zwart-grijs, met gaten voor de inktkokers, die er niet waren, 'n roestig potkacheltje, dat voor 't gemak nooit werd weggenomen, en in een hoek 't wiebelige tafeltje met leunstoel van den Rebbe. 'n Afgeschilferd schoolbord besloeg 'n plek aan den eenen muur, tusschen een oud blikken fonteintje voor handenwasschen - waarin nooit meer was dan enkele schaarsche druppels, om naar de letter te kunnen voldoen aan 't ritueel voorschrift - en 'n houten lat met knoppen voor 't kleeren-ophangen.
Bram, een van de eersten binnen, liep naar de kapstokken, hing er brutaalweg z'n pet op.
Dat gaf van de anderen verbaasde, ontstelde uitroepen; van sommigen, die 't wat heel erg vonden, zelfs protest. Van jongsaf was ze immers geleerd, dat in sjoel of school, op alle heilige plaatsen, ook in de open lucht, een Jood 't hoofd behoorde gedekt te houden, en ze vonden er iets griezeligs in, hier, vlak bij de sjoel, en onder 't oog van den Rebbe, tegen dat gebod te doen.
Maar hun jongens-natuur, hun oproerige stemming, verhoogd door Brams prikkelend-brutaal voorbeeld hielden de overhand en allemaal liepen ze nu naar de
| |
| |
kapstokken, hingen er hun petten op, de kleintjes ook, omdat de grooten voorgingen.
Wat onrustig waren ze nu toch wel en vreemd-voelend als iets bijzonders 't ongedekt zijn van hun hoofden op 'n plaats, waar de ritus het tegendeel wilde, wachtten ze nu de komst van den Rebbe, die na 't sluiten van de buitendeur in de kerkekamer z'n handen wiesch vóór 't binnenkomen.
Nu hoorden ze 'm met de zachten stap van z'n vilten pantoffels aankomen en dan was hij binnen.
En op eenmaal verdween van z'n vredig, oud gezicht de vriendelijk-zachtmoedige uitdrukking...., ontsteld staarden de ietwat doffe, als omsluierde oogen naar de jongens, opende zich in uiterste verbazing de mond en van de kinderen gleed z'n blik naar de petten aan de houten knoppen.
En hij stamelde wat, verwarde klanken van ontzetting over dat zóó ongehoorde.... z'n bevende, bruine hand schoof zenuwachtig 't zwart-fluweelen kalotje op den kalen kruin naar achter, dan vroeg hij.... niet vertoornd.... alleen hevig-ontdaan.
.... ‘Wat moet dat.... wat beteekent dat?’ Er was even een angstige stilte, die niemand durfde verbreken met een antwoord en niemand ook lachte. Tot Bram, brutaal, riep:
‘Nou.... 't is hier toch een school.... en in 't school zet-je je pet af.’
Zegevierend zag-ie rond. En Jaap, rooie-Jozef, Daantje
| |
| |
vielen nu bij, trachtten hun verlegenheid te maskeeren onder brutaliteit: ‘Wel-ja.... 't Is hier een school.... we moeten hier leere.... noù.... dan zette we ook onze pette af.’
Maar zonder 't bevel daartoe af te wachten, stonden ze toch al op om ze weer terug te nemen, eigenlijk blij, omdat ze dàt wel wat heel erg vonden; in hun brutaal roepen van daareven had al 'n ondertoontje van spijt geklonken.
‘Wat 'n jonges.... wat 'n jonges....’ mompelde de Rebbe in zich zelf, hoofdschuddend.... ‘wat 'n neweire voor God, blooshoofs in school te komme.... God zal 't ze vergeve.... omein-wie-omein.’
De jongens, na rumoerig uit en in de banken klauteren, zaten weer, hun petten nu op, en 't was of nu eigenlijk pas goed hun oproerige stemming naar bovenleefde, of ze nu pas bereid waren tot de uitvoering van hun boosaardige afspraak.
In de voorste bank zaten de meisjes. Ze hadden van 't jongens-gedoe niets begrepen en keken verbaasd rond en mekaar aan. 't Zusje van Izakkie keerde zich naar haar broer om, vroeg, met sissende fluisterstem.... ‘wat-is-er, wat doe-jullie....?’
‘Ach, niks meid’ snauwde de jongen, hoog.... ‘jullie hebbe d'r niet mee te make, de jonges enkeld.’
Op de andere banken was gegiechel, gefluister, werden afspraakjes gemaakt, streekjes beraamd tegen den Rebbe. De jongens, zichzelf en mekaar opwin- | |
| |
dend, lachten overluid.... sprongen half overeind in de banken, trokken mekaar bij de buisjes, bij de haren, kietelden mekaar in de hals. Lewietje, die óók wat doen wou, kneedde een balletje stopverf, mikte 't tegen Sammie z'n neus en dat gaf een uitbarsting van luid, zenuwachtig lachen. De tegenwoordigheid van den Rebbe schenen ze vergeten te hebben.
Verwezen, telkens maar frommelend aan z'n fluweelen kalotje, stond die naast de leunstoel. 'n Paar maal deed-ie 'n stap of wat vooruit naar de banken met tierende jongens, week besluiteloos, prevelend in zichzelf, weer terug. Maar dan greep hij met resoluut gebaar naar een dikken, bruinen knoeststok, op de tafel en hevig 't wrakke blad ermee bebeukend, krijschte hij, heelemaal uit z'n zelfbeheersching.... ‘stilte.... stilte.’
Er kwam even rust. De jongens vielen terug in hun banken.... na 't lawaai van even te voren was 't betrekkelijk stil.
‘Bê-jullie gèk.... bê-jullie gèk’ stamelde de Rebbe buiten zichzelf.... ‘is dàt 'n gedrag in school.’
Jaap mompelde wat.
‘Hê.... hè....’ driftigde de oude.... ‘wàt heb-je, zeg òp....’
‘Ik zèg,’ antwoordde de jongen, wat schuw om 't ongewone van z'n brutaliteit - ‘ik zèg.... dâ-we de heele dag op school gezete hebbe.... 't is nou speeltijd....’
| |
| |
‘Praatje.... praatjes,’ schreeuwde de Rebbe.... ‘ik heb met dat andere school niks te maken.... hièr zal je leere.... hier zal je stil zijn....
En nou, voor jullie straf, de heele avend feest-en-vastedagen.... 'k zal jullie leere....’
De laatste woorden verwekten 'n boos, rebellisch gemompel. ‘Feest en Vastendagen’ beteekende 't opdreunen van ‘alle bijzondere dagen des jaars’ met de oorzaken en gronden van hun belangrijkheid of wijding. Onder 't vele geestlooze en duffe, dat ze in 't naargeestig schoolhok dag aan dag een paar uur achtereen te slikken kregen, hadden ze dááraan, aan dat machinale, stomme opdreunen, speciaal 't land.
Ook was er geen een, die niet welleris de vijf oorzaken voor den vastendag van Ab met de zes voor die van Tammoez dooreenwarde, en dat gaf dan altijd gehaspel en narigheid met zooveel keer overschrijven op de lei -, niet als straf, maar omdat de Rebbe bang was voor standjes als de jongens op de jaarlijksche inspectie door den opperrabijn op die en dergelijke vragen 't antwoord moesten schuldig blijven.
De meisjes toonden zich nu ook beleedigd, trokken pruilmondjes, de grootste ging aan 't zeuren.... ‘Hè.... Rebbe.... wij hebbe toch niks gedaan.... late wij nou tenminste wat anders.... magge wìj dan vertale.... of een opstel.... hè-ja, Rebbe.... late wij nou een opstel....’
‘Neè, nèe,’ wees de oude man af, nu niet meer
| |
| |
voor rede vatbaar. 't Klamme voorhoofd bewreef hij zenuwachtig met den grooten, rooden zakdoek.... z'n lippen beefden.... en moe viel hij in z'n leunstoel. De meisjes mopperden in 't geniep, met valsche blikjes naar den ouden Rebbe.... ‘noù, lekker.... dan zalle wij ook wel....’
Er heerschte nu een verslagen stilte en de Rebbe, denkend, dat-ie 't al gewonnen had, nam een klein boekje met bleek-rosen omslag van 'n stapeltje voor zich, bladerde er even in....
‘Rebbe,’ gillachte plots rooie Jozef. ‘Lewietje kriebelt me.... verbied-u 'm?’
Lewietje protesteerde luidruchtig.... ‘nie-waar, nie-waar.... hij doet-et zellef....’
‘Zal-'k me eige kriebele?’ nijdigde Jozef, meteen uitproestend om 't idee.
‘Stilte,’ bulderde opnieuw de Rebbe en dreigde met den knoeststok. ‘De eerste de beste, die een woord zegt....’
Dan op wat bedaarder toon weer, kondigde hij aan: ‘'k Begin bij de kleintjes.’ Hij zag de banken langs en z'n oog bleef rusten op 'n klein, idiotig kereltje, die alleen maar aan 't tumult had meegedaan en onnoozel meegetierd, omdat-ie 't de anderen ook zag doen, en die al weer heel zoet, met gevouwen handjes, op 'n punt van een der lange banken zat.
‘Meiertje,’ schrok 'm de Rebbe op.... ‘jij.’ 't Sullig ventje zag op, de blauw-omkringde oogen in
| |
| |
ziekelijk-bol gezichtje ontsteld naar den ouden man.
Langzaam vroeg die,.... ‘wat is de beteekenis van.... van....’ even bedacht hij zich, de oogen op 't blikken fonteintje aan den muur.... voltooide dan z'n vraag.... ‘van Jom-Kippoer?’
‘Weit-niet’ zei 't ventje met 'n onnoozelen grijns. En hij wist 't ook niet, 't stumperige ventje, had in z'n schrik nauwelijks de vraag begrepen, maar de Rebbe, geprikkeld, denkend, dat ie weer opnieuw voor den gek gehouden werd, stoof woedend op, schreeuwde.... ‘er uìt.... in de kast.’
Hevig ontdaan begon 't kereltje, dat haast nooit iets wist en gewoonlijk daarover niet erg hard gevallen werd, te grienen, dreinde met luid gebrul en gesnuif ‘Boe.... boe,’ bauwden de anderen na. De Bebbe sprong op, wit van toorn, greep 't arme idiootje bij den arm, sleurde 'm de groote, duf-donkere muurkast met dubbele deur in.... smeet de deur in 't slot.
De klas - of eigenlijk waren 't er zès verschillende - bulderde.... als te voren tierden ze dooreen en 't huilen van 't jongetje in de kast accompagneerden ze met 'n geweldig koor van ‘boe.... boe.’
En weer beukte de stok op 't tafelblad, krijschte de oude man, z'n stem bevend van zenuwachtige woede.... ‘stil, stil.’
Maar er was voor 't oogenblik geen houden aan.
Izakkie zwaaide zich over de bank, stopte z'n zusje op de voorste 'n klit stopverf in den mond....
| |
| |
‘Vuìlik’ schold 't kind, vinnig-boos.... 'n vies gezicht trekkend om den ranzen olie-smaak.... ‘'k zeg-et an moeder.’
Doch als de Rebbe maar hameren en ‘stilte’-roepen bleef, kwam er na 'n moment weer wat bedaren. 't Kind in de kast zweeg, enkele snikjes rilden door de gesloten deuren.
‘Lewietje, jìj,’ begon weer de Rebbe.... ‘wat is de beteekenis van Jom-Kippoer. Zeg eerst eris... wat beduidt 't woord.’
‘Groote-Verzoendag,’ riep er een.
‘Niet voor je beurt’ bestrafte de Rebbe, maar zachtmoediger al, om 't goede antwoord. En hij wendde zich weer naar Lewietje....
‘En wat beteekent de Groote-Verzoendag?’
De jongen keek even naar z'n broer, die 'm toelachte, beet zich, 't gezicht vertrekkend, op de lip en zei, z'n brutaal jongenssnuit nu volmaakt rustig....
‘Op Groote-Verzoendag ete we ongezuurde brooden.’
‘En matseklijs,’ schreeuwde Bram....
‘En jontof-balletjes’ snerkte 'n brutaal meisje van de voorste bank.
Het was een ongehoorde heiligschennis en de Rebbe zat voor een oogenblik paf. Dan nam-ie den stok en begon, opgesprongen, buiten zichzelf, dien in 't wilde weg tusschen de jongens in de banken heen en weer te zwaaien. Ze wipten op en rommelden dooreen, om de slagen te ontgaan, dat de door hun kniëen opge- | |
| |
stooten leien tegen de vloer kletterden. Was er een slag raak, dan riep 't slachtoffer 'n pijnlijk au, griende even en de anderen lachten, door 't dolle heen.
Na 'n oogenblik wierp de oude z'n stok weer weg en hij wankelde naar z'n stoel, viel erop neer.... 'n Meisje huilde, wreef zich, 't gezicht voorover op de bank, 't achterhoofd van vettige kroeskrulletjes.... ‘nèt tege me kop.... nèt tege me kop....’ klaagde ze ‘en ik daan niks.... heelegaar niks....’
Lewietje zoog met z'n pijnlijk gezicht op z'n duim, die 'n gevoeligen tik had ontvangen, maar hij gaf geen kik, verbeet dapper de pijn, al drongen 'm de tranen in z'n oogen.
Nu klonk er zacht geslof in de gang en de Rebbe herademde. Z'n gezicht ontspande in de blije verwachting van iets prettigs, dat-ie op komst wist:.... 't kop koffie, dat 'm z'n vrouw brengen kwam. Hij was bekaf, voelde hij, en wat warm drinken zou 'm goed doen.
Maar zoodra de oude vrouw 't lokaal inkwam, begon 't getier van nieuws af.... ‘Rebbetzeente.... Rebbetzeente....’ blerden de kinderen.
‘Breng-u ons ook 'n koppie leut....’ riep Jozef met 't sproetengezicht.
‘Met 'n lekker gevuld boterkoekie’ schreeuwde Bram erachter, 't dik-Joodsch accent van Jozef nadoend.
De oude vrouw, met'r bol-geel gezicht met ronde lichtbruine oogen onder gladde bandeau, glimlachte eerst. 't Gebeurde wel meer, dat de jongens 'r wat
| |
| |
toeriepen bij 't binnenkomen en ze merkte niet zoo dadelijk 't verschil tusschen 't onschuldig plagen van anders en de boosaardige bandeloosheid van vandaag.
Doch dan zag ze haar ouden man bij z'n tafeltje zitten, bleek, 't hoofd in de hand.... de oogen half-gesloten en ze wilde haastig naar 'm toeloopen. Maar Bram hield haar vast bij de band van haar bont schort.... ‘nou, krijge we een koppie.... en 'n koekie?’ Boos keerde ze zich om.
‘Aap van een jongen’ schold ze.... laat-je me los.... brutale rakker.... mag jij 'n ouwe vrouw koejeneere?’
‘Zal 'k u paardeneere?’ uiïgde de jongen, steeds de band vasthoudend.
‘Lòs zeg ik’ herhaalde de oude. En dan, ineenen, kantelde de volle kom op et schoteltje, 'n onwillekeurige handbeweging van de oude vrouw deed 'm omtuimelen en neerkletteren op de houten vloer.
De Rebbe keek nu op en Bram liet haastig 't schortband los. De oude keek naar z'n vrouw, die half-huilend de groote koffieplek in 'r schoone schort beschouwde.... naar de witte scherven en de traag-ver-vloeiende bruine plas op de vloer. En werktuiglijk greep hij weer naar den stok.... maar moedeloos zonk z'n hand neer en z'n hoofd liet hij tegen de stoelleuning vallen, sloot de oogen in 't magere gezicht.
De oude vrouw liep terug ‘wacht maar effetjes’ troostte ze.... 'k bin zoo weerom.... en met 'n
| |
| |
boozen blik op de jongens en 'n ‘pertale rakkers’ verdween ze snel de gang in.
Doodstil bleef 't na haar heengaan. En de Rebbe, na 'n oogenblik dat ook weer wantrouwend, richtte zich in z'n krakende leunstoel op en keek de banken langs. Dikke tranen rolden hem over de wangen, door de diepe voren terzij van z'n neus, glipten weg in den grijzen baard.
En de jongens 't dichtst bij hem, zagen dat. ‘De Rebbe huilt’ fluisterde er een en schuw, getroffen, met verstolen blikken op den ouden man, herhaalden ze 't tegen elkaar.... ‘De Rebbe huilt.’
Hij merkte 't niet, staarde voor zich uit en de tranen, een voor een, parelden uit z'n doffe, als omsluierde oogen, verdwenen in 't grijze kroes van z'n baard.
'n Huiver, 'n vreemde malaise beving de kinderen, ze voelden zich onrustig, vermeden 't elkaar aan te zien.... de stilte begon ze te drukken.... hier en daar kuchte er een, schuifelde heen en weer in de bank.
Maar Japie klom z'n bank uit, ging voorzichtig de scherven van de vloer zamelen, smeet ze in de aschla.... Daarop liep hij zacht, aarzelend op de Rebbe toe, die nog in z'n zelfde houding zat, raakte even, verlegen, links, z'n schouder aan....
‘Rebbe.... hoor-u is.’
‘Wat is-et, jònge?’ vroeg de oude man.
| |
| |
Hij sprak weer met z'n gewone, z'n natuurlijke zachtmoedigheid. Hij keek Japie aan en de jongen zag z'n oogen vol tranen.
‘Rebbe’ fluisterde hij, zelf nu ook vechtend met z'n tranen.... ‘we zijn erg gemeen geweest.... we hebben er spijt van.’
Hij vond 't natuurlijk, dat hij voor allen sprak en de anderen, doodstil, luisterden.
‘Da's goed.... da's goed, jongetje’ antwoordde de Rebbe dof, mat. Even zweeg hij en vroeg dan met wat meer belangstelling.... Waarom dee-jij toch zoo.... 'k Ben-et van joù niet gewoon.’
‘'t Was afgesproken’ bekende de knaap zacht, de oogen neer, plukkend aan de knoopen van z'n bruin buisje.
‘Wat-afgesproke.... waarom afgesproke?’ vroeg de Rebbe....
De jongen aarzelde toen.... zag de bankenrijen langs en dan begon hij uitteleggen, wat haperend.
‘Nou, ziet-u eris.... 't kwam zóó.... we wouwe vemiddag eris vrij hebbe.... maar moeder wou 't niet geve.... We moete ook altijd naar school.... zóó komme we uit et gewone.... dadelijk hier na toe en Zondags.... en Woensdag en in de vacantie’ verdedigde hij nu warmer....‘is et waar of niet Rebbe?’
‘Wat wil je der an doen?’ vroeg de oude.... 't is altijd zoo geweest.’ En geresigneerd zei hij erachter.... ‘wat moet.... dat moet.... nou....?’
| |
| |
‘Maar dan kanne we ook niet altijd stilzitte’ herhaalde Japie, ‘we benne pas uit school, moet-u denke.’
De oude man scheen er nu wat van te begrijpen. Hij sprak nog niet, bewoog nadenkend 't hoofd op en neer.
‘'t Is toch niet anders,’ kwam hij dan zacht, gelaten en hij tikte den jongen op 't hoofd.... ‘we moete allemaal drage, wat ons is opgelegd.’
‘Kan 'k gaan zitte, Rebbe?’ vroeg de jongen, niet overtuigd, maar voelend, dat er toch niets aan te doen viel, dat ook de Rebbe 't niet veranderen kon.
‘Ga jij maar zitte, ja’ toestemde de oude. ‘En as me vrouw me dan me koffie hêt gebracht, dan ga 'k nog een beetje geschiedenis-vertellen.’
Maar ze reageerden niet op de prettige mededeeling. Vreemd-moe, bedrukt na de opwinding van straks zaten ze stilletjes bij elkaar in 't kale schoollokaal, waar 't al schemeren ging, de kleine Jodenkindertjes.
En vaag voelden ze dit al wel: 't Was dom geweest, wat ze begonnen waren. Er was niets aan te doen. Wat je opgelegd was, dat moest je dragen.
|
|
Auteursrecht onbekend