Jellen en Mietje

(1992)–Karel Broeckaert– rechtenstatus

Woordverklaring

Voornaamste bron: L. LIEVEVROUW-COOPMAN, Gentsch Woordenboek, 2 dln., Gent, Kon. VI. Acad. voor Taal- en Letterkunde, 1950-51.

p. 41

ticheldekker	leidekker

geirnaert	garnaal

schurren	gedroogde scharren

notten	noten

kerrekolen	(Fr. caricoles) zeekronkelslakjes

den zelven	dezelfde

moeye	tante

nog geenen pennen-lekker	noch een pennelikker

regtzweir	broers of zusters kind

opregt	waarachtig

zwalpey	drinkebroer

p. 42

schans-looper	korte mansjas (winterdracht); in de edities-Cannaert (1837, 1842), verkeerdelijk schranslooper

vierpot	vuurpot, lollepot (voet- en benenverwarmer)

jaech	ja g(ij)

moeste	moest ge

drenten	drentelen

uy	u

wa	wat

ten es maer	't en is maar (en: ontkenning)

verstaede-my	verstaat ge mij

dat 'ne keer	dat het een keer, als het eens

zoo genomen	in de veronderstelling, bij voorbeeld nu

nuy	nu

apprentie	(Fr. apparence) schijn

g'en zilt	ge (en) zult (en: ontkenning)

en zoek uy niet	(en) zou ik u niet

m'hooren	we horen

aes	als

moe	moet

amezeren	(Fr. s'amuser) zich vermaken, hier: voor het lapje houden

dat en waer niet fraey voor uy	dat zou van uw kant niet mooi zijn

g'en zou	ge (en) zoudt

mé	met

p. 43

va	van

ziede wel	ziet ge wel

van te veuren	van te voren

't en es dade nie	dat is het niet

toet	't doet, bet.: toch wel

al en hedde geen	ook al hebt ge geen

kloefkens	klompjes

diene lap	die verwerpelijke kerel

meyën	mijden, zich wachten

da 'k geen oogen en haè	dat ik geen ogen had, bet.: ik kon er onmogelijk naast kijken

hy drynkt hem	hij drinkt zich

toens	dan

aereme	arme

en benediktie	een zegen, bedoeld: een foltering

ommers	immers

hy en was van uy gat niet schuppelyk	hij kon van uw achterwerk niet weggeschopt worden

koefferke	koffertje

wa koeste kik	wat kon ik

me moeten	we moeten

auwe-wyven	oude wijven (kraakamandels, gerimpeld fruit)

my	mijn

p. 44

huy, zoek wel	u zou ik wel (gaarne zien)

't es dade gy	het is dat gij, dat wil zeggen dat gij

aes gêt wete wilt	als ge het weten wilt

dakker	dat ik er

hoe kunde	hoe kunt ge

zaken	zulke

'k gevoel tekik	ik, ik voel het

agtereens	onmiddellijk

'k kome op myn lappen	ik voel me al beter

dan de kraeyen gaepen	dat...

halve deure	deur waarvan de bovenste helft kan opgelaten worden terwijl de onderste helft toe is

azoo	alzo

vanveuren	voorkant

taeken	aanraken

t'jopke	topje

gezoed	ge zoudt

bezeekt	bezijkt

p. 45

propost	(Fr. propos) gespreksonderwerp

transitie	(Fr. transition) overgang

'k en hedder	ik (en) heb er (en: ontkenning)

onthauwen	onthouden

niet dat dogt	niets dat deugde

gekokt	gekookt

pataeters	aardappelen

moortel	mortel

veurezettegen	(die ze ons) voorzetten

hart	hard

keiremelk	botermelk, karnemelk

stroffe	strofe, lied

vint	vindt

nievers	nergens

auwen	oude

p. 46

haender	hadden er (hier: waren er)

pourtant	(uit het Fr.) nochtans

kurtewaegen	kruiwagen

hên	hebben

aessen ze	als ze

hedde	hebt ge

essepikker	(scheldwoord)

verraere	verrader

zy vaere gespauwen	zijn vader gespogen (van het Fr.: c'est son père craché: hij is helemaal zijn vader)

g'het	ge hebt

preye	kreng

p. 47

hedde	hebt ge

dan ze	dat ze

dat en meugeme	dat (en) mogen we (en: ontkenning)

aesser	als er

zom willen	somw ijlen, somtijds

'k wille kik wel	ik wil wel

allebaede	(Fr. aubade: ochtendmuziek) geschreeuw, kabaal

aes ge gy	als gij

rûyze	ruzie

hek	heb ik

fyte (uitspr.: feite)	fout

heuren levenen teye	haar levenstijd

peêken	vadertje

hy en koest (...) nie	hij (en) kon (...) niet (en: ontkenning)

decisief	(Fr. décisif) beslissend

p. 48

aes dust	als duizend

zakenen	zulk een

'ne steen en half	steen: gewicht van zes pond (drie kg)

waerem-appels	warme appels

spreên	spreiden

min	minder

kunde	kunt ge

veur te	om te

pandoerke	munteenheid: negen oordjes

newaer'	nietwaar

dyngen (dingen)	kleren

zyt (uitspr.: zeit)	zout

mutsaerts	bussels brandhout

niede	niet

zuygende	zogende

me	we

p. 49

blikskens	blikjes

over da ge my ziet	zoals gij mij ziet

uytzet	benaming van een befaamd Gents (Wetters?) bier

toens	dan

vente	(uit het Fr.) verkoop

esser	is er

vensteriggen	ventster (dubbele vrouwelijke vorm ventster-igge)

g'en zilt gy mynen wurtel nie schrepen	gij zult bij mij geen succes hebben

betraepen	betrappen

ten zoeder niewel uyt zien	het zou er niet goed uitzien

veuren op	vooraf

in teye	op tijd

p. 50

abslut	absoluut

'k en benekik	ik (en) ben (en: ontkenning)

hy gê	hij geeft

dieter	die er

mynen vlieger op te steken	te vertrekken

benyd (uitspr.: beneid)	benauwd, bang

beuntjens	boontjes

oploopen(d)heyd	opvliegendheid

p. 51

prejuditie	(Fr. préjudice) schade, nadeel

agtereens	onmiddellijk

pronken	pruilen, weigeren te spreken

p. 52

kalamande(n)	wollen stof

p. 53

leérn	lederen

capellekens	nissen met beeld van heilige

sintje-waeyens	sintje, zeintje, sanctje: stichtelijk prentje; -waeyens (mv.) doet aan bedevaartvaantjes denken (A. Jacob in Den jongen Tobias, p. 215, verklaart sintje-waelens enkel in deze zin); - waelens (-wale)betekent veeleer‘image d'Epinal’, mannekensblad (Deze passus wordt in de versie-Cannaert: kapellekens, beeldekens, vaentjens van Halle, van Machelen, van Ste-Godelieve)

koukou	(Fr. coucou) koekoek(sklok)

Maria-Theresia	keizerin van Oostenrijk, algemeen geliefde vorstin van de Zuidelijke Nederlanden (1740-1780)

Karel van Lorreinen	populaire landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden (1744-1780)

bewilligde	toestemde

p. 54

voor de eerste reys	voor de eerste keer

gedwylt	gedweild

spiessche	spiesenhout, soort eikehout

capucienenlap	wollen doek waarmee men meubels

	wrijft

taskens	kopjes

p. 55

botram	boterham

calissewaeter	aftreksel van zoethout

ik doen 'er 't myne veuren af	ik besteed wat ik nodig heb om (goed) te leven

krebbyten	gebrek aan eten hebben, gierig zijn

genuyver	jenever

spellemaeker	speldenmaker

kloeffers	klompen

rykoorden	rijgsnoeren

hinnekens	kleine bussels hout

bessems	bezems

werk	afval van gehekeld vlas

zant	zand

p. 56

hy bestol my	hij bestal mij

kotereere	pook

stove	kachel

p. 57

opgebrogt	opgevoed

dame	dat we

besinne	bazin

familde	familie

opschieten	uitvaren

iemand te naer spreken	onheus spreken met iemand

en meugde	moogt ge niet (versterkend toevoegsel)

zilt	zult

dwyl (uitspr.: dweil)	dweil

zyt (uitspr.: zout)	zout

p. 58

kniezers	gierige schrapers

klieke	aanhang

p. 59

kaffévisiet	koffievisite

voorderen	verder zetten

droeven	ellendige

p. 60

dame	dat we

meendege	meende

zooge	zo ge

weget	weet het

keur	kans

dak	dat ik

kykte	kijkt ge

al ofge	alsof ge

p. 61

werver	ronselaar

ik moê	ik moet

dade	dat ge, als ge

p. 62

hunder	hen

gunder	gij (mv.)

zakken	zulke

hunder	uw (mv.), niet te verwarren met hunder = hen

in den oogenblik	op dat ogenblik

de hel geblazen	de hel aangeblazen

nog zyn leven	nog van zijn leven, nog ooit

meenenze	menen ze

sletzen	pantoffels

dage	dat ge

p. 63

langt	bezorg

kwestie heeft...	(vraagwoord, bet.: ik vraag me af, of)

zoe	zou

gae ziet	ga zien

stikken	stukken

dasser	dat ze er

op uytgevallen	tegen uitgevaren

slaepkoetzeken	ledikantje

p. 64

bomben	(Fr. bombes) bommem

betraept	betrapt

gezyget gy	gij zijt het

p. 65

drummer	(scheldwoord)

heé	heeft

speleken	spelletje

doe get?	doet het? (is het zo? werkelijk?)

tryspelul	onnozelaar

cadé	(Fr. cadet) kerel

wilde 'nen keer	wilt ge eens

deken	onofficieel gezagspersoon in Gentse stadsbuurt

p. 66

klappen	praten, babbelen

in conscientie	(Fr.) in geweten

procureur van de smalle wet	officier van justitie; de smalle wet (Gent, onder het Ancien Régime) oordeelde in geschillen van betrekkelijk gering belang; deze procureursfunctie werd jaarlijks vernieuwd door de zgn. schepenen van de keure

min	minder

graviteyt	(Fr. gravité) ernst, deftigheid

van de grootste aengelegenheid	van het grootste belang

krolperuyk	krulpruik

rost	roest

paryssche snêe	Parijse snit

patten	korte stroken of lappen, met het ene uiteinde aan een deel van een kledingstuk bevestigd, en aan het andere einde door middel van een knoop vastgemaakt

p. 67

furnissementzak	zak met gestorte geldsommen

toegeschikt	uitgedost

bailliuw	gerechtelijk ambtenaar (eveneens uit het Ancien Régime; opvallend hoe in dit verhaal, dat zich afspeelt onder een bewind dat op alle vlak met het Ancien Régime had gebroken, de afgeschafte functies in werking blijven op het niveau van het alledaagse leven van het geringe volk)

ergeren	verslechteren

verweering	verweer, verdediging

p. 68

als het veraccyst is	als de voor het vat verschuldigde accijns betaald is

voorder	verder, straks

zoo genomen	verondersteld

't waer nu zoo	het was nu zo

constitutien	wetten

p. 69

pardik	krachtterm: bij God (pardie)

contrarie preuve maken	het tegendeel bewijzen

wie heeft het geweest?	wie is het geweest?

dat meer is	wat meer is

houd haer gebeten	houdt zich kloek (?)

Sparten	Sparta

suspect	verdacht

hadde	hadt ge

laet ons hier een spel in steken	laten we hier een mouw aan passen

hoofdig	koopig

p. 70

ondertrouw	aangifte van voorgenomen huwelijk bij de ambtenaar van de burgerlijke stand

Dampoort	een stadspoort van Gent, richting Antwerpen

gesupprimeerd	afgeschaft

trokken vooren uyt	trokken voorop

recollect	minderbroeder

Byloke	Bijloke (Gents hospitaal)

roklyfsteppen	korsetten stikken

p. 71

contvleuen	met gekruiste benen neerzitten zoals de kleermakers, naarstig bezig zijn met beuzelwerk

schailledekker	schaliedekker, leidekker

zwikskens	houten pennen of pinnen voor het luchtgat van een vat

geprononceert	(Fr.) uitgesproken

p. 72

members	(Fr. membres) leden

intricate	ingewikkelde

assignaten	(Fr. assignats) waardeloos papiergeld onder de Franse Republiek

het uytwerkende directorium	het Directoire, de uitvoerende macht in de Franse Republiek van 1795 tot 1799

p. 73

de justitie voordert	de rechtvaardigheid eist

concordat	(uit het Fr.) overeenkomst tussen paus Pius VII en Napoleon Bonaparte, eerste consul (15 aug. 1801)

hakeberd (voetnoot: psalterion)	muziekinstrument met snaren

speeltrumpje	soort trompetje

engelsche compositie	Engels muziekstuk(?)

convief	(Fr. convive) gast (aan tafel)

p. 74

kustjen	korstje

stoop hesp	stuk hesp, ham (?)

cavisse	bier, gebrouwen te Lier

p. 75

m'n	we hebben

patryske	hier in de betekenis van mooie vogel waarop door velen jacht wordt gemaakt

effen	meteen

p. 76

hulder	hun

van haer eygen	uit haarzelf

duymken in d'hand	gierig

koest	kon

van passe	passend, in orde

viggelen	slordig snijden

moete	moet ge

dé	deed

kinderagie	kinderachtig mens

p. 77

schol	scheelde

flankaerd	pand, slip van jas

waer loopte	waar loopt ge

vrydagmort	Vrijdagmarkt

rollebaene	bollebaan, bolletra

naer	na

lof	kerkdienst op zondagmiddag

p. 78

da was nuy al oogenblikken te doen	dat kon nu ieder ogenblik gebeuren

om verleen	te verleiden

wa gebuerdeger?	wat gebeurde er?

in de vrauwestraete weunen	zich door zijn echtgenote laten domineren

dompelen	verloren lopen

het gaet veur goed	het gaat van kwaad naar erger

verleet	verleid

de roê lag in de pisse	de roede (waarmee zij hem wilde slaan) lag (gereed) in de pisemmer

verraerellynge	op het onverwachts

p. 79

wade	wat, iets

moek	moet ik

hulder	u (mv.)

't upperste	het opperste, de zolder

aesge	als ge

pyst	peinst

hulder	hun (niet te verwarren met hulder hierboven)

de moeme zeggen	dat moeten we zeggen

vinde	vindt ge

me zaken	met zulke

heur ten onderen geven	zich laten overtroeven

p. 80

eesch	hees

h'ek	heb ik

viel ook wel uyt	werd ook wel bewaarheid

p. 81

'k hêt	ik heb het, (hier) ik ben

hedde	hebt ge

da nie gaende	toen dat niet werkte

dakker	dat ik er

dak	dat ik

kunde	kunt ge

ziede	ziet ge

schrapae	schapraai

p. 82

dage	dat ge

dat es pront	vast en zeker

moek	moet ik

verlong	verlangde

doo-huys	dodenhuis

keunen	kunnen

sterlinge	starlings

p. 83

wa komt 'er heur nuy over	wat overkomt haar nu

agter eens	dadelijk

zyn vrauwens en arm	zijn vrouws arm

kloksken	teugje

est van uy goeste?	is het naar uw zin?

dan zal 't ik	dan zal ik het

muyzeleere	doedelzakspeler; ‘adieu mynen...’ wordt gezegd wanneer het uit is met de pret, of wanneer men een kans heeft laten ontglippen

taeter	getater

ramel	gerammel, gekrakeel

van onder te boven	onderste boven

gink zynen auwen treyn	(Fr. aller son train) ging zijn vertrouwde gang

veur goed	helemaal

zy vertelde g'heur (lees: verteldege heur)	zij vertelde haar

hoe dat zy gevaeren was	hoe het haar vergaan was

p. 84

g'hen hêt niet dat uy let	ge hebt niets dat u hindert

een stik dyngen	een kledingstuk

affairkens	(Fr. affaire) zaakjes

p. 85

buyten d'een of d'ander poorte	buiten een van de stadspoorten

den herder Coridon	Corydon, naam van een herder in de vierde idylle van Theocritus. Ook van de herder die de tweede ecloga van Vergilius spreekt en die ook in diens zevende ecloga optreedt; vandaar een van de meest gebruikte namen in de latere arcadische poëzie (Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal)

uy	uw

zaken bier	zulk bier

totjens	kusjes