|
| |
| |
| |
Dans Arles...
De steden, die ik bewonderen kan, zijn de levende en de dode steden; maar de
steden, die ik het meeste liefheb, zijn de half-levende en de half-dode steden,
waarin verleden en heden elkaar glimlachend de hand reiken. Zij hebben juist
genoeg van een museum om de reiziger van het heden af te leiden, maar zij zijn
niet dood genoeg om de museumsfeer overheersend te laten worden; want de echte
dode steden zijn kloosters van het verleden, waarin men zich terugtrekt om
consequent enige eeuwen te vergeten. De bekoring van het verleden als een stille
poel is echter een kunstmatige illusie; dat zeggen het
duidelijkst de half-levende en half-dode steden, die in de poëzie van het
inconsequente zijn gedrenkt. Ik denk aan Venetië, voorbeeld van een
half-levende, half-dode stad, en aan het kleine Arles in de Provence, dat mij
een sensatie gaf, die ik niet anders dan Venetiaans kan noemen, hoewel er geen
kanalen en geen gondels zijn. Dit was het machtige Arelate der Romeinen,
‘Gallula Roma’, eens de tweede stad van het keizerrijk, later, in de
middeleeuwen, hoofdstad van een koninkrijk, nadat alle mogelijke soorten
barbaren er overheen waren gerold tijdens de volksverhuizing... maar het is ook
nog het stadje uit de aera Daladier, met een aantal pleizierige café's aan de
Promenade des Lices, waar valse muziek wordt gemaakt, en een grote kazerne met
Marokkanen, die de ‘vernegering’ van het oude Frankrijk zouden moeten
symboliseren. ...
Wij troffen er, aankomend met een middagtreintje uit Marseille, voor het station
één fraaie taxi, maar zonder chauffeur. Deze chauffeur verscheen ook niet, zoals
ten onzent afwezige chauffeurs meestal na verloop van enige minuten plegen te
doen; blijkbaar bestond hij niet in de aera Daladier, of stelde hij er althans
geen prijs op om met zijn voertuig geld te ver- | |
| |
dienen. Wel sliep
naast deze taxi een persoon in de schaduw van een boom, die hem beschermde tegen
de felle zon; bij navraag verklaarde hij niet de chauffeur te zijn, noch te
weten, waar deze zich ophield, en ook geen enkele gewettigde prognose te kunnen
opstellen over de terugkeer van de verloren mens. En wederom was het stil op dit
stationspleintje... tot de persoon, die in de schaduw van de boom rustte, na de
ogen weer geopend te hebben, omdat de stilte voortduurde, als zijn mening te
kennen gaf, dat men ook kon wandelen. Inderdaad, waarom nemen wij een taxi, als
er geen enkele reden tot haast is en wanneer een rustende man geen chauffeur,
maar toch bij nadere beschouwing een lome kruier blijkt te zijn, met een soort
sportkarretje, waarop men zijn bagage kan deponeren! Zo kwam het, dat wij achter
deze nu spraakzaam geworden man met zijn karretje onze eerste wandeling maakten
door Arles, waar de monumenten ons overal aangluurden door smalle straatjes. Het
was zeker beter zo dan in een auto; deze kruier was precies het half-leven,
gewekt uit de half-dood, dat wij nodig hadden om in de poëzie van Arles te
worden ingewijd.
Hij bracht ons naar een hotel met modern comfort, luisterend naar de naam van een
beroemd Romeins veldheer, maar gevestigd in een voormalig karmelieter klooster.
Drie beschavingslagen van Arles' historie over elkaar: de gallo-romeinse laag
voor de naam; de middeleeuwse laag voor de behuizing en de laag Daladier voor de
wastafels met stromend water. Aanstonds boog ik mij uit het venster van wat eens
een monnikscel moet zijn geweest, om het verleden te vinden op de stille,
ongerepte binnenplaats, het oord der geestelijke concentratie. Er rezen echter
geen wandelende Karmelieten voor mij op, want de firma Pathé was juist bezig een
willekeurig stuk van een willekeurige film op te nemen, en daarom had zich een
zeer verward gezelschap om een houten tafel opgesteld.
Een als sheriff gekleed heer (kaplaarzen en flambard) sloeg viermaal achter
elkaar een boei rondom de pols van een louche individu, dat eerst viermaal een
glaasje bier dronk, hetwelk hem viermaal door een kellner werd ingeschonken. Een
regisseur duwde tegen een arm, een assistent nam de maat met een | |
| |
centimetertje, een juffrouw noteerde voortdurend iets in een opschrijfboek...
maar het onwaarschijnlijkste van alles waren de projectielampen, in de felle zon
van een hotelkloostertuin. Er was geen geluid dan het smoezen der dwazen, en
viermaal het klokken van het bier in het glaasje. Na hun scène te hebben
afgewerkt gingen zij uit elkaar om te gaan eten.
Ik heb nergens kunnen uitvinden, hoe deze film bestemd is te zullen heten. En,
eerlijk gezegd, het interesseert mij toch te weten, wie de sheriff daar in het
voormalige hoenderpark der Karmelieten moest arresteren. Op dat moment verving
dat volkomen zotte tafereeltje plotseling voor mij het gehele nog onbekende
Arelate met zijn arena en antiek theater, waar ik toch naar had verlangd; de
begeerte naar het verleden werd door deze onbeschaamde en volmaakt
naïef-stijlloze interruptie van het heden voor een ogenblik opgeheven; het was
weer de bekoring der inconsequentie, die mij verschalkte.
Zoals deze Pathé-filmers met sheriff-broeken bezit namen van de kloosterlijke
binnenplaats om er hun scenario te ‘realiseren’, zo moeten ook eens de barbaren
binnengedrongen zijn in dit oude geromaniseerde land, zonder respect voor een
verleden dat niet hun verleden was en alleen speurend naar de beste levenskansen
in een on bekende wereld. De West-Gothen, de Oost-Gothen, de Bourgondiërs, de
Franken: zij hebben hier successievelijk huisgehouden, nadat Arelate in 480 was
bezweken voor de storm. Wie zich dat realiseert (zoals de firma Pathé haar
scenario realiseert), zal er zich over verbazen, dat er van het theater en de
arena nog één steen op de andere staat; de gletscher der barbaren slijpt dus
niet alles glad. Maar waarom staan de kolossale amphitheaters
van Arles en Nîmes nog op hun plaats? Omdat zij steeds door het leven op de dood
werden veroverd, omdat zij bruikbaar waren, zoals de
binnenplaatsen der kloosters bruikbaar zijn voor de argeloze Pathé-barbaren. De
West-Gothen begonnen de amphitheaters als fortificatie te exploiteren, en als
zodanig bleven zij gedurende de middeleeuwen van waarde; hele volksstammen
hebben er in gehuisd, onbekommerd om het verleden, dat niet het hunne was, en
dus ook niet behept met de neiging tot ‘monumentenzorg’. Welk een
onbeschrijflijk | |
| |
dubbelzinnig leven hebben deze ‘monumenten’ achter
de rug, nadat zij aan hun oorspronkelijke cultuursfeer waren ontvallen! En hoe
bijzonder veilig moet de negentiende eeuw zich hebben gevoeld, die het
historisch respect tot gangbare waar maakte en de ‘monumenten’ ging restaureren
‘in hun oorspronkelijke vorm’!
Aardige paradox: aan het feit, dat men ze niet respecteerde,
maar gebruikte, onverschillig voor hun afkomst en waardigheid,
danken ‘monumenten’ als de amphitheaters van Arles en Nîmes en het pauselijk
paleis te Avignon (dat als gevangenis en kazerne heeft dienst gedaan en daar dan
ook alle ‘moderne’ sporen van draagt!) hun behoud. Bruikbaarheid voor de
‘barbaren’ en bot toeval zijn de conservatoren van het verleden, niet de eerbied
en het historisch bewustzijn. Het was de doodsimpele practijk, die de eerste
‘monumentenzorg’ bedreef; en deze vermenging van dood en leven, ontstaan uit de
behoefte aan bolwerken en woongelegenheid, deed de diepe littekens ontstaan in
de antieke resten.
In Arles vond ik deze poëzie der promiscuïteit terug, na Venetië. De geschiedenis
heeft er vele troeven uitgespeeld, maar het leven is er nog niet weggelopen,
zoals dat b.v. het geval is bij de imposante ruïnes van de bergstad Les Baux,
die men van Arles uit gemakkelijk bereikt. Daar heerst de dood over een
kolossaal rotsnest, dat na een beleg door de katholieken gedurende de
godsdienstoorlogen door de bewoners verlaten werd en in puin viel. Wanneer men
dit wonderlijke en grootse phaenomeen in lichtgroen en kalkachtig grauwwit onder
de avondlijke zon van de Provence ziet liggen, is het, alsof men de resten
waarneemt van een titanenoorlog; natuur en mensenwerk vonden elkaar terug in één
algemeen verweringsproces; het is de chaos van de reuzenblokkendoos, die hier
als het laatste spoor van cultuur kan gelden. Zelden heb ik iets gezien, dat
absurder aandeed dan deze dode vestingstad met een glorieuze historie en een
restant van enige tientallen inwoners, die, geloof ik, zonder uitzondering
briefkaarten verkopen om te bewijzen, dat zij nog thuishoren in de aera
Daladier... zonder succes overigens, want de reiziger begrijpt nauwelijks, wat
zij hier nog te zoeken hebben. | |
| |
Maar de poëzie van dit soort vergane
grootheid drijft mij onherroepelijk terug naar het half-leven van Arles, waar de
mannen nog hun jeu de boules spelen en het verleden om de hoek kijkt van een wel
bescheiden aanwezig, maar dan toch aanwezig heden. Arles, ‘tot de hals toe
volgeladen met doden’, was nooit dood zoals Les Baux. Misschien moeten nieuwe
barbaren komen, met vliegtuigen en tanks, om het in naam van een nieuwe mythe te
vergruizelen, zoals Les Baux vergruizeld werd in naam van de godsdienst. ...
‘Tot de hals toe volgeladen met doden’... Wij vonden de oude dodenstad van Arles
om de hoek van de kazerne der Marokkanen, aan een zijweg van de Promenade des
Lices met haar pleizierige café's: les Aliscamps, de Elysese Velden der
Provence. Deze dood ligt verscholen achter het leven; men vindt hem plotseling,
men glijdt in zijn schemering langs een stille zijweg, waarlangs in de avond nog
wat menselijke stemmen opklinken. Een enkel verlicht venster, een enkel geluid:
dan begint een weg met sarkophagen, die leidt naar een vervallen kerkje, óók vol
sarkophagen. Dit kerkhof is in zijn tegenwoordige staat slechts een schim van
wat het geweest is: een enorme dodenkolonie, die gewijd zou zijn door St
Trophime, de eerste bisschop van Arles uit de derde eeuw, en vereerd bovendien
door de verschijning van Christus zelf; de doden van Roncevaux en de twaalf
paladijnen zouden hier begraven liggen.
Wij weten niet precies meer, wat de betekenis is van een populair kerkhof. Begraven te worden in de nabijheid van een bijzondere
heilige lijkt mij persoonlijk weinig in overeenstemming met de vergetelheid, die
het begraven beoogt. Maar ook de dood klampt zich aan het leven vast, en zo werd
les Aliscamps de grote dodenstad van dit land. Wat er van over is, doet geen
gedachte aan een particuliere dood meer opkomen; een laan, die omboord is met
sarkophagen, verliest zich in de duisternis, in een soort tussenrijk der
melancholie. ... Men beziet de inscripties op de stenen resten: heidense en
christelijke, eens symbolen van een strijd om de macht en van de heerschappij
over de ziel, thans vredig naast elkaar sluimerend, alsof er geen strijd geweest
was; in het tussenrijk der | |
| |
melancholic D.M. - Dis Manibus, aan de
zielen der afgestorvenen: dat is heidens, dat is anti-christelijk; men hoort nog
een echo van het gevecht in een braaf rooms boekje, dat men bij de bewaker van
de Aliscamps kan kopen:
‘C'est à ces dieux infernaux qu'ils consacraient leurs sépultures...’
Maar de strijd der sarkophagen is lang beslecht en wij zien de schemering alles
langzamerhand inwikkelen, de heidense en de christelijke symbolen, de populieren
en de steenreeksen. Morgen zal het weer dag zijn en toch zal dit duel niet meer
herleven; aan de Aliscamps is de historie voltrokken, de Allée des Tombeaux is
een appendix van Arles; hier sterft de muziek van Arles af in melancholie, zoals
een gedicht van Toulet die op de grens der woorden vasthoudt:
Dans Axle, où sont les Aliscams,
Quand l'ombre est rouge, sous les roses,
Prends garde à la douceur des choses;
Lorsque tu sens battre sans cause
Et que se taisent les colombes:
Parle tout bas, si c'est d'amour,
|
|
Auteursrecht onbekend