|
| |
| |
| |
V. Politicus zonder partij
Toen ik dit laatste jaar in mijn geboortedorp terugkwam, hield het een nieuwe
vraag voor mij gereed. Er was niets veranderd, dezelfde gestadig verouderende
mensen, die men toch altijd blijft herkennen, bewogen zich langs de straat, de
boeren reden binnen op hun wagens vol denderende melkbussen; men groette mij en
ik groette terug, dat was alles volkomen in orde en versleten door het gebruik;
maar iets in mijn verhouding tot deze samenleving was nieuw, onwaarschijnlijk en
zelfs een weinig verontrustend. Waar stond ik? Waar stonden deze mensen?
Tegenover mij, naast mij, onder mij, boven mij? Dergelijke plaatsbepalingen
hadden mij vroeger nooit bezig gehouden, althans nooit zo, dat zij mij
verontrustten; hoogstens als curiositeit had ik de hiërarchie van het dorp als
probleem opgeworpen; alles was bij voorbaat al beslist, omdat het voor mij
vanzelf sprak, dat de sceptische geest de rangorde vaststelde. Gemeenschap
zoeken met dorpsmensen scheen mij vroeger goed voor auteurs van een zeker soort
romans, die zich bij voorkeur op het platteland afspelen; het woord
‘gemeenschap’ alleen was voldoende, om mij met afkeer te laten denken aan
sentimentaliteit en compromis; een dorpeling was een in al te onhandige
vooroordelen bevangen wezen, dat in geen enkel opzicht (afgezien van te
verwaarlozen biologische kenmerken) gelijkgesteld kon worden met een
cultuurmens. Natuurlijk zou ik dat niet aldus geformuleerd hebben, omdat het
scepticisme mij zulke volstrekte en hoogmoedige formules verbood; maar wat zijn
formules! Een eigenaardig geflatteerd grammatisch restant van een gehele
houding; en in mijn houding overheerste de intellectueel, voor wie dorpelingen
en boeren alleen picturaal, decoratief bestaan. Ik zou geen ogenblik geaarzeld
hebben mijn intellectuele uitzonderingspositie in mijn geboortedorp onmiddellijk
in mijn voordeel uit te leggen: ‘niemand | |
| |
hier zou mij kunnen
begrijpen, ergo dorpelingen en boeren zijn een noodzakelijk
kwaad...’
Nu kwam ik terug, en ik bleek mijn verhouding niet meer te kunnen bepalen als
vroeger. Er was iets weggevallen tussen de dorpelingen en mij, maar het was mij
niet duidelijk wàt; sentimentaliteit en compromis waren even onmogelijk als
voorheen, het liebäugeln der boerenauteurs naar hun sujetten
stond mij niet minder tegen, alle intellectuele verschillen bleven ten volle van
kracht, alle dorpsvooroordelen lagen nog zonder poëzie voor mij; en niettemin
was er zoveel weggevallen, dat de zin: ‘niemand hier zou mij kunnen begrijpen’,
mij plotseling een raadsel opgaf. Het vroegere antwoord scheen mij eensklaps zo
goedkoop, dat ik mij nauwelijks kon voorstellen, hoe ik het eens als antwoord
had geaccepteerd. Het intellect uitgespeeld tegen dorpelingen en boeren, alsof
ik niet evengoed de dorpelingen en boeren tegen het intellect kon uitspelen!
‘Niemand begrijpt mij’ als martelaarschap aanvaard zonder enige andere grond dan
een grammaticaal vooroordeel, dat niet eerbiedwaardiger was gebleken dan de
vooroordelen van het dorp! (‘Autrefois, quand nous lisions les lettres de
Flaubert, je disais: les Imbéciles. Maintenant je n'ose plus.’ Barnabooth.)... Men moet de consequenties trekken van wat men geworden
is en van wat men dientengevolge gedacht heeft: voor dat probleem stelde mij de
nieuwe ontmoeting met mijn dorp. Ik had de geest en het ‘hogere’ verloren, het
leven dwong mij, andere posities in te nemen, dichter bij het dorpsvolk, waarop
ik vroeger geen acht had geslagen, tenzij het mij als caricatuur te pas kwam;
maar een ‘terug’, een gemene-zaak-maken lag buiten mijn mogelijkheden; niet de
geringste lust bespeurde ik in mij, om dorpsprofeet te worden, of
‘Schollenkleber’; de dorpsvooroordelen waren niet in koers gestegen, maar mijn
vooroordeel was in koers gedaald. Juist daarom werd dat ‘niemand begrijpt mij’
zo onverwacht actueel; het was niet langer een formule voor intellectuele hybris, het werd een enorm vraagteken tussen mijn oude en
nieuwe hiërarchie. Is het mogelijk, een ‘gewoon mens’ te worden? Vraagteken. Wat
is een gewoon mens, waar moet men hem zoeken? Vraagteken. Als de gewone mens
gezocht | |
| |
moet worden volgens de methode van Diogenes, bestaat er dan
nog enige reden, dit zeldzame exemplaar als ‘gewoon mens’ te qualificeren?
Vraagteken.
Dit éne zag ik helder: de oude hiërarchie was dood, mijn oude vrienden, de
kunstenaars en intellectuelen, waren van hun rechten beroofd; het was daarom,
dat ik de dorpeling met nieuwe ogen zag, als een wezen, dat althans op geestelijke perfectie geen aanspraak kon maken... en dat
desondanks leefde, alsof die perfectie hoegenaamd niet ter zake deed; in
halfslachtig verkeer met de godsdienst via predikanten en pastoors, met
wetenschap en kunst via de leesportefeuille, van het standpunt der
intellectuelen derhalve een bedorven of ongaar wezen; maar met zonderlinge
onderstromen en grillige fundamenten. Voorlopig was mijn ontmoeting met het dorp
een verrassing, waarvan ik hoofdzakelijk de negatieve waarde kon bepalen; in 's
hemelsnaam geen intellect en geen kunst, laat mij liever ingespannen turen naar
de diersoort mens, waar zij zich beweegt buiten de gespecialiseerde broeikassen
van de geest! ik neem dan alles op de koop toe, de dorpsrentenier incluis! Begon
Dostojewski zijn ‘terugkeer tot het volk’ niet met de litteraire allures van
Toergenjew te haten? ‘Men moet voor alles leren, het volk niet te verachten’ -
daarop volgt in één van Dostojewski's brieven onmiddellijk: ‘maar dit kan onze
élite bijna onmogelijk leren.’ Men ontdekt het ‘volk’
gewoonlijk niet aan de qualiteiten van dat ‘volk’, maar aan de zinneloze hybris van de bovenlaag; en het blijft daarom gemakkelijker
die bovenlaag te verlaten en te weten, dat men geen recht heeft op zijn
zelfverheffing, dan zijn plaats onder het ‘volk’ terug te vinden... ook voor
Dostojewski. Het volk, dat is alles en niets, dat is een permanent heen-en-weer
tussen geestelijke zelfverheffing en dierlijke vitaliteit; wie ‘tot het volk
terugkeert’ moet ook de droesem van zijn oude hiërarchie voor lief nemen, want
bij die afval leeft het volk, ook al leeft het er onderdoor en er langsheen. Het
volk als onbedorven natuur, zoals de romantiek het wilde, of als misleide massa,
zoals de sociaal-democratie het afficheert, is een idylle, die men spoorslags
laat varen, als men eenmaal aan den lijve ondervonden heeft, hoe gretig de
hiërarchie van de geest door de mindere | |
| |
man van de meerdere wordt
overgenomen. Er bestaat geen volk; maar het volk bestaat in ons, als de
herinnering aan onze dierlijke gelijkheid in onze schijnbaar zo interessante
specialisaties. Zoals Barnabooth, de millionnair met le goût du
peuple, zegt: ‘J'avais tout de suite trouvé le grand principe: que tous
les hommes sont égaux, ou plutôt que la chose irréductible et cachée, l'âme, est
égale en tous les hommes. Et que tout ce qui pouvait s'y ajouter: le génie, le
savoir, l' intelligence, les bonnes maniéres, n'était pas plus qu'un arbrisseau
sur le flanc de cet Himalaya.’
Iets van die grote onverschilligheid voor alle differentiatie heeft ieder, die
met de oude hiërarchie heeft afgedaan. Zijn nieuwe hiërarchie zal het dus zonder
die onverschilligheid niet kunnen stellen; zelfs uit zijn drukste activiteit zal
men in het vervolg het tegendeel kunnen aflezen, als men goede ogen heeft; het
volk spreekt weer in hem, het geboortedorp heeft zijn kans waargenomen.
Negatief? Het is mogelijk; maar bij de onverschillige rust tegenover het oude
heeft zich een nieuwe onrust gevoegd, die op zichzelf al bewijst, dat men een
nieuwe hiërarchie in zich voelt naderen; die hiërarchie is lang aanwezig, voor
zij grammatica wordt, zij heeft bezit van ons genomen, terwijl wij bezig waren
de oude waarden af te takelen en naar het museum te verbannen. De rangorde, die
een mens zich schept, vraagt pas zeer laat om woorden... het allerlaatst; nadat zij zich zo in hem heeft vastgeleefd, dat hij niet meer
ontkomen kan en wil aan de vulgariteit van de mededeling in de
schijnobjectiviteit van klanken en tekens. Hij haast zich daarmee ook daarom
niet, omdat hij weet, dat men hem aanstonds weer zal identificeren met zijn
uitspraken, in plaats van hem te blijven raden achter die
uitspraken; men zal hem weer tot het monument van zijn rangorde willen maken,
tot een stabiel restant van leven, waar hij zelf niet anders wenst dan zijn
onverschilligheid voor alle stabiliteit te kennen te geven.
Ieder mens, iedere collectiviteit heeft de hiërarchie, die hij (zij) waard is. De
negentiende eeuw leefde bij de hiërarchie van de geest, omdat zij de eeuw der
techniek was; omdat zij de veroveringen van de mens op de natuur met het goed
recht van haar optimisme overschatte, kon zij, zonder ander kwaad | |
| |
geweten dan het pessimisme en scepticisme harer luxueuze cultuurzonderlingen,
aan de geest, aan de mens boven het dier blijven geloven; haar rangorde (die
b.v. voor de middeleeuwer even absurd zou zijn geweest als zij het thans voor
mij is; wat wist de middeleeuwer, met zijn civitas Dei en civitas Diaboli, van zulk een geest? Hij had andere spoken!)
diende de mens, die met haar zijn plaats kon rechtvaardigen, zij hield hem in
een gezonde spanning, zij stond hem zoveel geestelijke luxe toe, dat zijn
interessante kas vol ideeën zelfs een interessante twijfel in bloei kon trekken.
Op de hiërarchie van de geest kan men nog, in al haar geledingen, sectie doen en
constateren, dat zij eens meer was dan een anatomisch te analyseren lijk, dat
wij straks ter aarde zullen bestellen; de stijgende lijn stof-plant-dier-mens,
voor mij een laboratoriumcuriositeit of hoogstens het overblijfsel van een
vriendelijke hypothese, moet voor de wetenschappelijke veroveraar der aarde,
wiens functionneren geen andere lijn duldde, niets minder dan waarheid zijn
geweest; aan alle veroveraars der aarde, die de negentiende eeuw ons heeft
overgedaan, kan men trouwens opmerken, dat zij geen ogenblik anders aan de
geldigheid van die lijn twijfelen dan intellectueel, grammaticaal. Wie verovert,
op welke wijze dan ook, duldt het onderworpene of wat onderworpen moet worden,
nergens en nimmer als superieur of gelijkwaardig, omdat zijn machtsinstrument
geen object van twijfel kan zijn; en wie met de geest verovert, zou dus, sterk
en lichamelijk aan die geest-boven-de-stof hebben kunnen twijfelen? Ik ken het
beetje twijfel van het intellect, dat tegenwoordig zelfs bij de grote massa
gangbaar is geworden; maar wat betekent dat weinigje cerebrale denkactie
tegenover de geheelheid van de mens, die zich zelfs betrekkelijk gemakkelijk
over een zo lijfelijk feit als een wereldoorlog heen kan zetten, wanneer hij
zich tot het uiterste wil handhaven als de optimistische veroveraar van weleer?
Nog altijd houdt de gemiddelde Europeaan, de fascist, de liberaal, de communist,
vast aan de veroveraarslijn van de oude hiërarchie, die de verhouding van
aanvallend mens en overwonnen natuur symboliseert door het ‘hoger’ en ‘lager’
van geest en stof; de vrij aanzienlijke variaties op hetzelfde thema doen in dit
verband minder ter zake, | |
| |
omdat het hiërarchisch fundament er niet
door wordt aangetast. In zoverre kan men zeggen, dat de gemiddelde Europeaan ook
nog steeds niet anders waard is dan zijn oude hiërarchie; zolang hij zich voor
alles kroon op de rest der schepping blijft voelen, zal hij zijn verhouding tot
de wereld als een kroonhiërarchie moeten formuleren. Alleen zal de situatie voor
de humoristische toeschouwer een steeds tragi-komischer aspect krijgen, omdat
het veroveraarsgebaar steeds meer een slag in de lucht wordt en de veroveraar
een door zijn eigen veroveringen geknecht kuddedier. De eerste, die de moed tot
die humor had, was Nietzsche; hij zag vooruit, midden in de veroveraarsperiode
vol schijntriomfen van de geest tegen het einde der eeuw, wat wij als realiteit
ervaren: de ontbinding van het ideaal, de middelmatigheid van het kuddedier, het
bankroet der civilisatie, de nivellering door de moraal, en vooral: de omkeerbaarheid der oude hiërarchie. Nietzsche was een andere
hiërarchie waard, omdat hij de oude rangorde niet alleen cerebraal, maar ook met
zijn instincten betwijfelde; de nieuwe veroveraar met een nieuwe moraal, die hij
zich schiep, nadat hij de veroveraarmet-de-geest achter zich gelaten had, schiep
hij dwars tegen de draad in uit de kleine, lichamelijke feiten van zijn
mémoires. Ik neem aan, dat de Uebermensch doodgeboren is; maar
hij heeft mij minstens dìt geleerd, dat de hiërarchie der negentiende eeuw zo
weinig onomstotelijk is als die eeuw eeuwigheid; sedert die tijd ken ik geen
andere maatstaf voor mijn hiërarchie dan het onopzettelijk, maar nauwkeurig
luisteren naar de influisteringen van mijn lichaam, dat zich verzet tegen alle
onomstotelijke stabiliteit....
Ik neem de hiërarchie der negentiende eeuw spelend, zonder enig medegevoel dan
dat van de humor, in mijn handen en keer haar om. Er is nu een andere, een dalende lijn: stof-plant-dier-mens. Ik speel. Er is geen hoger
bestaansvorm dan de dode stof; zij heeft geen omwegen nodig om te zijn. Een
kleine ontaarding, een kleine beweeglijkheid treedt op: de plant; de omwegen
worden talrijker, het ziekteproces begint. Aangekomen bij een zeker stadium van
bederf zie ik de psycholoog naar ‘bewustzijn’ zoeken; hoeveel dwaze omwegen
kiest de amoebe reeds, hoeveel de daphnia? De vergiftiging van de ver- | |
| |
rukkelijk-dode stof, het prachtige planetenmateriaal, gaat voort:
is het dan werkelijk nodig, dat honden en apen tussen geboorte en dood zich zo
druk maken, om niets? Krankzinnig labyrint van omwegen.... Maar ik kan nog lager
afdalen, de stof kan nog zieker worden, de laatste onschuld der stof wordt het
dier afgenomen: de walgelijkste omweg, die de stof soms kiest om stof te zijn,
heet ‘menselijk denken’, ‘bewustzijn van verleden en toekomst’, ‘geest’; de
omslachtigste vorm van dood-zijn is het levensproces van de mens, om van zijn
speciale vertakking, de geestelijke mens, maar niet eens te spreken....
Ik speel. Ik kan met de oude hiërarchie spelen, omdat ik haar met mijn ganse
bestaan heb losgelaten; ik kan haar rustig omkeren, zonder weerstanden te voelen
opkomen, optimisme en pessimisme in de oude termen stuiten bij mij op dezelfde
onverschilligheid. Mijn onrust zoekt niet de omkering der oude hiërarchie, alsof
ik bij die omkering enig belang had, alsof het een erezaak voor mij was, de
doelloosheid der oude hiërarchie tot mijn stokpaardje te verheffen, haar
gezondheid van weleer als ziektebeeld te demonstreren. Mijn hiërarchische
verlangens kiezen geen wetenschappelijke of speculatieve richting; zij trachten
slechts mijn zonderlinge terugkeer tot het volk, mijn geloof in de vriendschap
van overal en nergens en in de mens als mijn diersoort, langs de weg der
grammatica te rechtvaardigen.
De oude hiërarchie ligt achter ons, omdat wij in de geestelijke mens niet langer
een meerdere kunnen erkennen en de doelstelling van zijn leven geschikt achten
voor de kinderkamer. Wat erkennen wij als meerderheid: dat is de volgende vraag.
Het erkennen van meerderheid is het erkennen van een kracht, die men desnoods
volkomen zou kunnen analyseren, zonder iets aan die kracht te wijzigen. In dit
opzicht is iedere vorm van meerderheid zo nauw verwant aan de physieke kracht,
dat men wel de onschuld van de geestelijke mens moet bezitten om ‘zedelijk
overwicht’ en physieke kracht als tegengestelden te kunnen gebruiken. De enkele
mensen, die ik bij een ontmoeting dadelijk met al mijn instincten als mijn | |
| |
meerdere moest erkennen (terwijl hoogstens het analyserend verstand
daartegenin schetterde), waren daarom nog geen krachtpatsers en spierproleten;
want de brute physieke kracht verschijnt in de regel onder cultuurmensen zo
stumperig geestelijk geïnfecteerd, zozeer als gelegenheidsoverwicht, dat men wel
in een concentratiekamp moet zijn aangeland om haar meerderheid op de juiste
waarde te schatten; en dan erkent men haar nog met een gevoel van verongelijkte
gedupeerdheid, alsof Onze Lieve Heer eigenlijk voor onze speciale occasie het
vuistrecht had moeten vervangen door bijvoorbeeld een scholastisch dispuut. Het
overwicht in de cultuurwereld is daarom echter niet minder afhankelijk van
physieke factoren: ogen, bewegingen, houding, stem; daarnaast hebben de inhoud
der argumentatie, het peil der verstandelijke ontwikkeling, de verfijning van
het gevoel (en dergelijke geestelijke gemeenplaatsen meer) niets te betekenen.
Ik herinner mij van jaren geleden een ontmoeting met een man, die ik,
analytisch, na enkele minuten gesprek onder mij had geplaatst, als een
aanmatigend autodidact en een aanbidder van de wetenschap in haar aanmatigendste
vorm; maar tot mijn schrik moest ik mijzelf na ons afscheid toegeven, dat ik
hem, zonder enig argument dan het ‘ick en weet niet wat’ der meerderheid zelf,
als mijn meerdere erkende. Was het ook hier de situatie? Of was het, toen al, de
nederlaag van de geestelijke mens en de oude hiërarchie in mij? Het zal zonder
sprookjes-vertellen niet uit te maken zijn; maar zeker is, dat die man mij
veroverde en op de knieën dwong door iets, dat regelrecht indruiste tegen het
‘hoger’ en ‘lager’ van mijn verstandelijke analyse, waarop ik destijds toch
tamelijk trots was.... Later, bij volkomen andere individuen, in volkomen andere
situaties, deed ik dezelfde ervaring op; de meerderheid wàs er, buiten alle
argumentatie om en dikwijls tegen alle argumentatie in. Omgekeerd: met hoeveel
ruimdenkende, breed-voelende, anti-conventioneel-belevende, goedwillende
individuen heb ik niet in één kamer gezeten, mensen, die mij honderden
argumenten toelonkten en mij met hun meerderheid bijna te lijf gingen... en van
wie ik als enig souvenir een paar lege ogen, wat slappe bewegingen en een
aangeklede stem in mijn ge- | |
| |
heugen meenam! Hadden zij mij hun
meerderheid voorgecijferd, ik had hen geloofd, zoals men aan het overwicht der
tafels van vermenigvuldiging gelooft: zonder enig gevoel van eigen
minderheid....
De sensatie der meerderheidserkenning is zo lichamelijk, dat men er de angst voor
straf en de aanhankelijkheid in ruil voor bewezen weldaden uit de kindertijd bij
herproeft. En niet alleen bij persoonlijke ontmoetingen; de ontmoeting met een
schrijver door het boek, dat men van hem leest, doet zich niet anders voor; de
contrôle van het verstand heeft wel is waar onder het lezen meer speelruimte, de
angst voor straf en het gevoel van aanhankelijkheid realiseren zich in een
ietwat abstracter atmosfeer... maar zij realiseren zich, juist door de strenge
onpersoonlijkheid van het gedrukte medium, dat tussen schrijver en lezer ligt,
hardnekkiger en constanter. Een schrijver met meerderheid laat zich voor mij
onbedrieglijk herkennen aan de dwang, die hij op mij uitoefent, tot ik, al
tegenstribbelend met mijn geestelijke automatisme, zijn zin heb gedaan; ik begin
met het opwerpen van mijn kleine bezwaren (er is altijd wel iets in voorraad) en
met het besluit, de nieuwe auteur zo spoedig mogelijk onder mijn oude
categorieën te vangen en onschadelijk te maken; maar ik heb hem aan zijn toon al
als meerdere erkend, ik heb half en half reeds geraden waarom hij mijn meerdere
is, aan die toon, aan de gestalte, die hij onder de gedrukte woorden aanneemt,
kortom: aan het gemak, waarmee hij over de grammatica zegeviert, om er zijn
lichamelijke aanwezigheid voor in de plaats te geven. Ik heb dan ook nog nooit
een schrijver als mijn meerdere erkend, die aan ‘stijl’ deed; al mijn ‘grote
schrijvers’ zijn stylisten faute de mieux, met het physieke
overwicht van ogen, houding en stem onmiddellijk achter hun stijl. Het is met de
meerderheidserkenning juist gesteld als met haar complement, de vriendschap: zij
ontstaat door de nuancering, en de nuancering wijst altijd naar het lichaam: zij
is onafhankelijk van alle geestelijke autoriteit, of die autoriteit is hoogstens
een secundair verschijnsel.
Het spreekt vanzelf, dat de wijze, waarop een cultuurmens meerderheid ervaart,
niet losgemaakt kan worden van het | |
| |
milieu, waarin hij is
opgegroeid, dat hem systematisch eerbied poogde bij te brengen voor diametraal
tegenovergestelde meerderheidsnormen; voor een Hottentot en een
nationaal-socialist moet déze meerderheid onbegrijpelijk zijn, zelfs
weerzinwekkend, omdat de westeuropese geest hun nooit problematisch werd; zij
zwichten voor een directer lichamelijkheid, die het vagevuur van de geest niet
is gepasseerd; ‘geest’ betekende altijd nog zoveel verkapt ‘lichaam’ voor hen,
dat zij de mogelijkheid van een juist hier verscholen probleem niet eens zouden
kunnen overwegen. In mijn meerderheidserkenning was altijd het negatieve element
als sterke ondertoon aanwezig: ‘deze man is door het vagevuur van de geest
gegaan, hij heeft alle verleidingen der oude hiërarchie gekend, maar hij was
onafhankelijk en lichamelijk genoeg om te worden wat hij waard was.’ Of in
andere gevallen: ‘tegen iedere aanraking met de cultuur zou hij bestand zijn;
hij zou onder alle omstandigheden zichzelf blijven.’ Zo ongeveer zou ik kunnen
formuleren, waarom ik door mijn meerdere aan de physieke kracht werd herinnerd,
zonder dat ik zijn overwicht met die kracht identificeerde. Al mijn meerderen
bewaarden iets van het geslotene en instinctieve, het noodzakelijke en het
spontane van het lichamelijk heersersgebaar; maar een negatieve contramelodie
verleende daaraan eerst de bijzondere, uitzonderlijke waarde, die voor mij de
doorslag gaf. De werkelijke meerderheid grenst daarom onmiddellijk aan de
vriendschap; want het onmiskenbaar overwicht der barbaren pur
sang blijft iets, waarvoor men zich in bepaalde omstandigheden zonder
gevoel van vernedering bukt... met een glimlach, zo lang de knoet de gelegenheid
daarvoor openlaat.
De meerderheidserkenning, die meestal vroeg of laat geabsorbeerd werd in
vriendschap, bracht mij nog een andere ontdekking: er was tussen mijn meerderen
(later mijn vrienden) hoegenaamd geen overeenkomst, althans volgens de
gebruikelijke maatstaven. Reden te meer voor mij, om nieuwsgierig te zijn naar
een onmathematische grootste gemene deler, waarin ik ook grammatisch mijn gevoel
voor overwicht kon uitdrukken. Moest ik die grootste gemene deler een
‘herinnering aan de physieke kracht’ noemen? Die mythologie bevredigde | |
| |
mij niet; ik zocht verder. Ik vond allerlei kenmerken, die een
reactie tegen de oude hiërarchie uitdrukten: een gemeenschappelijke afkeer van
het verheven gezicht bij de gebruikelijke verheven dingen, een gemeenschappelijk
verzet tegen het toepassen van abstracte vaktermen, als het om dingen ging,
waarin wij overeenstemming trachtten te bereiken, een gemeenschappelijke
voorkeur voor de eenvoudigste, geïmproviseerdste gesprekstoon, maar zonder
opzettelijke populariteit, bij het aanroeren van onderwerpen, die een volledige
inzet eisten. Dit schijnbaar ‘gewone’ in al deze mensen fixeerde mijn aandacht
een tijdlang zozeer, dat ik als gevolg van mijn heftige reactie tegen de oude
hiërarchische waardebepaling telkens voor de verleiding bezweek om in die
‘gewoonheid’ het speciale criterium ener nieuwe rangorde te vermoeden; ‘gewoon
zijn’, zich uitdrukken door het ‘gewone woord’, werd voor mij een ogenblik een
vorm van zwarte magie. Magie tegen de magiërs van de geest.... De ‘held’ van
mijn roman Dr Dumay Verliest... wordt het slachtoffer van deze
illusie, als erfgenaam van Andreas Laan uit Hampton Court (‘de
mensen zullen niets meer aan mij merken, zoo gewoon zal mijn ongewoonheid zijn.
Allerlei dingen zal ik ondernemen...’); hij meent, dat het hem mogelijk is,
terug te keren tot de gewoonheid en gemene zaak te maken met een burgermeisje;
dégoût van de geestelijke mens en zijn hiërarchie verbindt
zich met de verwarrende sfeer van het avontuur, zodat hij zijn instinct
overhaast interpreteert en in een verkeerd berekende daad wil omzetten. Het
ligt, achteraf, voor de hand, waarom dr Dumay moet verliezen: hij wil terug, hij
stelt de zaak te simpel als een hereniging met het volk, alsof het volk een
verloren vaderland ware; en als een mirakel treft hem het nuchtere, maar in een
bepaalde constellatie gemakkelijk te vergeten feit, dat de gewoonheid even
geestelijk-corrupt is als zijn eigen milieu, waaraan hij ontgroeide. De Dumay's
willen zich soms al te spoedig in de dorpsstraat vestigen; zij hebben ook hun
romantiek en hun neiging tot heroïsche gebaren; en ook zij verlangen bij tijd en
wijle niet veel anders dan thuis te zijn, onder het lamplicht te zitten en zich
verbonden te weten met talloze andere huiskamers, waar de lamp brandt als bij
hen. | |
| |
Als zulke illusies macht over hen krijgen, krijgen zij ook beslissende macht; zij worden in theorie omgezet en
verschijnen als verstandelijke, verstandige doelstellingen voor een vita nuova; de Dumay's worden dan ernstig en doortastend, en dat ligt
hun slecht.
Maar al is het schijnbaar gewone, dat in mijn meerderheidserkenning ligt
opgesloten, dan ook niet het gewone van de burgerman, het is niettemin een
formule, die bestaansrecht heeft. De gewoonheid in mijn betekenis is b.v. een
afdoende grensbepaling tegenover allen, die nog in een bijzondere ongewoonheid hun heil zoeken en menen, dat men met de geestelijke
criteria of een aantal in het gelid verslonden boeken zich boven de barbaren
verheft; inderdaad, wij voelen ons één met de burgerman tegenover ieder soort
geestelijke élite om koning Nobel. Vandaar ook een zekere
voorliefde voor het ‘normale’, wanneer ergens het ‘abnormale’ als iets bij
uitstek interessants wordt verdedigd; het besef, dat voor de ijzeren statistiek
de geraffineerdste geestelijke conflicten eenvoudig niet in aanmerking komen,
dat de wanhopigste huwelijkstragedies van deze ‘verscheurde tijd’ zich
nauwelijks spiegelen in het koude cijfer van het huwelijksgemiddelde, blijft bij
ons voortdurend levendig als een opwekking tot meer humor, minder voorbarige
metaphysica, veel genegenheid voor de norm. De verheerlijking van het
‘abnormale’, zoals men die veel bij de kunstenaars aantreft, wordt al gauw
hopeloos belachelijk naast de tabellen der statistiek, die Madame
Bovary met evenveel gemak verteren als l'Ami Fritz;
bij nadere beschouwing blijkt het ‘abnormale’ in de eerste plaats voordelig voor
de stand der kunstenaars, evenals b.v. de Romantiek, het blijkt zelfs de
‘normale’ lucht, waarin zij het best kunnen ademen en gedijen; neemt men hun het
‘abnormale’ af, dan is het restant voor de interessante romantici en
naturalisten al niet bijzonder groot meer! In dit éne opzicht waren Stendhal,
Dostojewski, Nietzsche, Multatuli, Pascal of Diderot gewoner dan de gewoonste
kuddemens, dat zij de allures van het ‘abnormale’ weer in het licht van het
‘normale’ konden bezien; zij stonden niet stil bij het interessante wezen, zelfs
niet met een Goethe-kop, maar zij werden | |
| |
juist in het aangezicht
van dìt interessante ‘volks’, wantrouwiger dan ooit, geneigd om zich overal
elders eerder op te houden dan in de geestelijke milieu's; zij voelden zich
liever dier en doorsneemens dan Olympiër.
Zo slecht is het ‘gewone’ als hiërarchische formule dus nog volstrekt niet. Als
ik mij afvraag, waarom nièt Flaubert, Poesjkin, Goethe, Van Deyssel, Racine of
Rousseau mijn ‘genieën’ zijn en wèl de schrijvers, die ik zoëven noemde, dan
betrap ik mijzelf altijd weer op datzelfde woord: gewoon. Het is een vreemde,
maar een duivels-verleidelijke conclusie voor een exgeestelijk mens: wat wij
‘geniaal’ noemen, is noch het bij uitstek volmaakte, noch het bij uitstek
Olympische, maar juist de terugkeer uit het volmaakte en
Olympische tot het gewone, tot de doorsnee-mens, tot het dier. Genie,
gewoonheid, doorsnee-mens en dier in één categorie; is het niet, of men Napoleon
voor zich ziet en Goethe lichtelijk (niet geheel, maar aan zijn olympische kant)
ziet verbleken voor een meer vulgaire zon? Is het niet, bovendien, of alle
volksuniversiteiten op hun grondvesten wankelen? De ‘volksmond’ - en hier
blijkt, hoe geestelijk-corrupt juist de ‘volksmond’ is! - wil immers precies het
tegenovergestelde: het genie als het enorme, de gewoonheid als het inferieure,
de doorsnee-mens als de etalagepop en het dier als de lagere trap! Daarom komt
de ‘volksmond’ altijd met zichzelf in conflict over het genie; de pacifisten
willen de genialiteit van een Napoleon niet erkennen, omdat hij niet de enorme
vergroting van een pacifist was, de vereerders van het Universalgenie Goethe wensen tot geen prijs de relatieve
belachelijkheid van de hof-Goethe te aanvaarden, omdat zij menen aan een genie
geen belachelijkheden te mogen toekennen. Men wil niet toegeven, dat het genie
dichtbij is, want daarmee zou de goedkope legende van het genie haar glans en de
burgerij haar bejubelde kampioenen verliezen; liever staart men zich blind op de
omvangrijke stof, die het genie toevallig ook nog verslonden heeft en waarin de
niet-genialen zich het aangenaamst gestreeld herkennen; maar wat men ook over
die omvangrijkheid moge beweren, het pijnlijke feit laat zich niet wegredeneren,
dat het beheersen van het ganse programma der volksuniversiteit nog geen | |
| |
splinter genie maakt en dat wij, omgekeerd, herhaaldelijk geniale
trekken vinden in mensen, die nooit een letter geschreven of een koninkrijk
omvergeworpen hebben. Al te groot respect voor het genie, het genie met alle
geweld veraf en hoogverheven willen zien, is daarom een vrij zeker bewijs van
gemis aan genialiteit. Zo angstig dicht grenst het genie aan het gewone, dat de
geestelijke mensen niet eens weten, hoe geniaal zij wel zijn, als zij eens een
grapje wagen over hun eigen geestelijkheid; zij denken bij het woord ‘genie’ nu
eenmaal aan Carlyle of Ludwig, die geen scherts verstaan op dit gebied. ‘Das
Genie ist vielleicht gar nicht so selten’, zegt Nietzsche ergens, en ik ben
overtuigd, dat hij ‘vielleicht’ rustig had kunnen weglaten. Als men er eenmaal
oog voor heeft, vindt men het geniale in de bekrompenste dorpsnotaris, zij het
dan ook in een vreemdsoortige geestelijke ballingschap; juist in deze omgeving
ziet men het helderst, wat de mens ‘gemakkelijk’ zou kunnen zijn en wat hij
daarom niet is en zelfs niet wìl zijn. Wat ik in de dorpsnotaris als geniaal
qualificeer, is voor diens eigen plechtig verantwoordelijkheidsbesef veel te
gering om bij jubilea naar voren te worden gebracht; zijn geniale momenten
blijven officieus, niemand denkt eraan, ze met energie te laden, zodat de
Napoleons en Nietzsche's gemiddelde worden; in de kudde is het genie slechts als
een onschuldige variant op het eenstemmig verantwoordelijkheidsgeloei aanwezig.
Dit laatste ter correctie van hen, die in mijn betoog een apologie van de
dorpsnotaris mochten vermoeden; ik verdedig de notaris slechts tegen hen, die
hem van het genie willen scheiden, zoals men vroeger de profane van de gewijde
geschiedenis placht te scheiden; betekent de verdediging van de geniale notaris
niet tevens het ontzeggen van alle genialiteit aan het
notariaat?
Het geestelijk misverstand omtrent de samenhang van genie en gewoonheid (met dit
jammerlijk gevolg, dat de geestelijke mens scheelziet naar een hiërarchische
top, die geen top is) bederft nog een ander, ook in de betere kringen zeer
geliefd probleem: dat van de samenhang tussen de mens en zijn specialismen. Ik
heb eens iemand in een gesprek koelbloedig horen snakken naar de uomo universale der Renaissance; het was | |
| |
toch zo
bijzonder jammer, verkondigde deze man, dat men in de tegenwoordige tijd (als ik
mij wel herinner, stelde hij hierbij tevens weer de diagnose op ‘verscheurd’)
niet meer de alzijdigheid van een Leonardo da Vinci kon bereiken en zich
tevreden moest stellen met één of twee speciale gebieden; want, zei hij en trok
daarbij een gezicht alsof hij zich voornam tot iedere prijs rein te blijven, àls
men tegenwoordig universeel wilde zijn, werd men per se
oppervlakkig en iets ergers dan oppervlakkigheid kende hij niet. Niettemin,
voegde hij eraan toe, kwelde hem het verlangen naar universaliteit doorlopend,
zodat hij - hij was psychiater - besloten had, voorzichtig zijn voelhorens te
gaan uitsteken naar de psychologie, de logopaedie, de anthropologie, de
anthroposophie, de parapsychologie en ik meen nog de entelechieën van Driesch
(ja, hij noèmde Driesch, en Klages natuurlijk ook). Dit alles voerde hij niet
gelijkmatig aan, als in een litanie, maar het kwam als het ware stotterend van
zijn lippen, in brokken van universaliteitsverlangen, met een zekere aarzelende
en telkens terugdeinzende bescheidenheid; blijkbaar vreesde hij ieder ogenblik
in de diepe afgrond der oppervlakkigheid te zullen storten; maar hij gaf toch
geregeld aan, dat deze of gene weg hem zeer belangrijk scheen (zèèr belangrijk,
zei hij dan met een dwaling in de ogen) en misschien (misschien! misschien!) een
mogelijkheid bood (het was maar een vermoeden, voegde hij er haastig aan toe),
de verloren universaliteit van de Renaissancemens te hervinden. Toen zweeg hij
om een zoute krakeling te eten; en plotseling, terwijl ik naar zijn malende
specialistenkaken keek, schoot mij de korte autobiographie te binnen van een
zekere dr Hussenot, schrijver van Chardons Nancéiens ou Prodrome
d'un Catalogue des Plantes (1835); onder zijn naam, Hussenot, op het
titelblad had deze man, die voor een zonderling doorging, het volgende laten
drukken:
‘Qui n'est rien, pas même médecin; membre d'aucune académie, correspondant
d'aucune société savante; qui n'est ni de la société royale des sciences,
lettres et arts de Nancy, ni de la société centrale d'agriculture de la même
ville; pas plus de la société d'émulation des Vosges que de celle philomathique
de Verdun, ou d'aucune de celles de Metz; directeur d'aucun jar- | |
| |
din
public ou particulier; conservateur d'aucune collection, autre que la sienne,
qui se mange des bêtes; rédacteur de rien du tout; enfin, simple citoyen comme
tout le monde, hors qu'il n'est pas décoré.’
Ik keek weer naar de malende kaken van mijn psychiater, die volstrekt géén
zonderling was, maar een gemiddeld wetenschapsman, en plotseling scheen mij deze
onbekende dr Hussenot een fabelachtig, een doortastend genie, vergeleken bij die
aarzelende, in bochten langs de grond op de uomo universale
toeschuifelende dokter; een genie, dat met één slag het probleem van de mens en
zijn specialismen doorzien had en in de humor van een voorpagina het
onvruchtbaar getob van duizenden had goedgemaakt. Of ik mij vergiste in die dr
Hussenot? Ik loochen de mogelijkheid niet, maar in mijn psychiater kòn ik mij
niet langer vergissen. Dat hij rondliep met een kwellende dorst naar
universaliteit deed voor mij niet meer ter zake, want die universaliteit zou
hoogstens zijn uitgebreidste specialisme kunnen worden; met zijn
bijelkaargetaste collectie bezienswaardigheden des levens zou hij nooit iets
anders zijn dan een super-specialist, een specialist door geboorte en door het
fatum. Terwijl misschien dr Hussenot, al dan niet via zijn Chardons, ontdekt had, met hoe weinig, en soms met hoeveel specialistische
training men de specialist in zich doodt door hem lachende in leven te
houden....
Men is specialist, of men is het niet; in het eerste geval kan
men een duizendpoot-specialist worden, maar nooit een mens, d.w.z. geniaal en
dierlijk; in het laatste geval kan men zich tijdelijk in duizend specialismen
verliezen zonder ooit aan het specialisme verloren te gaan. Als ik de specialist
verfoei, is het misschien voornamelijk, omdat ik weet, hoe noodzakelijk het
specialiseren is; als ik soms minachtend over ‘kappersbedienden’ of
‘kantoorjongens’ spreek, is het niet, omdat ik de noodzakelijkheid van die
beroepen misken, maar omdat ik instinctief in de gequalificeerde persoon de
geboren, geborneerde specialist verfoei. (Er is zelfs een soort specialisatie,
die ik bewonder en lief heb, b.v. de verfijnde specialisatie in termen, die
maakt, dat vrienden elkaar verstaan zonder logische bruggenbouw; maar juist zij
is het, die onmiddellijk weer van de spe- | |
| |
cialisering afleidt, omdat
men elkaar als vrienden verstaat met een glimlach om de gewichtige term.)
Daarom: dat men tegenwoordig wanhopig zoekt naar de uomo
universale zonder hem te kunnen vinden, is niet het gevolg van de barstende
hoofdpijn, ontstaan door het vele weten, zoals vele geleerden ons gaarne zouden
wijsmaken; men kan zeer veel weten, zonder aan de hoofdpijn der geleerden te
lijden, die wel iets weg heeft van de interessant-makende damesmigraine; het
wanhopige zoeken is op zichzelf al een smakeloos gebaar tegenover de
universaliteit, het moet met aspirine te verhelpen zijn. Een specialist is,
volgens de bekende definitie, iemand, die van hoe langer hoe minder hoe langer
hoe meer weet; als hij de wetenschap vooruithelpt, doet hij dat door in een
doodlopende steeg te gaan wonen, waar hij alleen bijeengeklompte gildebroeders
vindt; hoe zou men van een ‘hoe langer hoe minder’ en doodlopende stegen een
boulevard naar de universaliteit willen maken? Ook hier valt met de
negentiende-eeuwse hypothese van de geest de verhevenheid van het bedrijf en
zijn doelstelling, inbegrepen de illusie, dat men met dit alles de mensheid
dient, inbegrepen ook de illusie van het monsterspecialisme als ersatz voor of heimelijke benadering van de uomo
universale. Welke universaliteit had de romanschrijver Querido? Maar
zijn bibliotheek, die bij zijn dood verkocht werd, bevatte werken over
godsdienst, wijsbegeerte, occultisme, spiritisme en theosophie, psychologie en
psychiatrie, criminologie, rechten en oeconomie, socialisme, geschiedenis,
letterkunde (nederlandse en vreemde), folklore, archeologie, muziek, toneel en
dans, schone kunsten en architectuur, het sexuele leven, geographie, reizen en
natuurlijke historie! En hoe universeel schat men de gemiddelde Europeaan? Maar
in iedere etalage van zijn boekwinkels is keuze genoeg voor de wijsgeer, de
wereldreiziger, de technicus, de medicus, de filmvriend, de automobilist, de
verzamelaar, de huisvrouw, de psycholoog, de radioliefhebber, het kind, de
bakvis, het moderne meisje, de poëziekenner, de hengelaar, de tuinier, de
fijnproever, de jager, de zieke, de amateur-detective, de criminalist, de
zeiler, de astroloog, de zweefvlieger, de.... Genoeg, de stof kiest de
schandelijkste omwegen om als ‘het bewuste leven’ te be- | |
| |
staan! Men
mag de hemel danken, dat de altijd zo gesmade oppervlakkigheid er althans nog is
om ons voor vertwijfeling aan de mens te bewaren; want uit deze geestelijke
chaos kan men zich niet anders redden dan door desperaat en doldriest te wedden
op oppervlakkigheid, gewoonheid, dierlijkheid en onwetendheid, eenvoudig als
purgeermiddel!
Het is met het specialisme ongeveer gesteld als met ons besef van verleden en
toekomst: men kan er niet buiten, men heeft er zelfs onbetwistbaar voordeel van;
maar begaat men de misslag, juist op dit punt de menselijke bevoorrechting boven
de rest der schepping te zoeken, dan verliest men de mens en
wordt historicus, politicus, specialist. Ik ken personen, die zichzelf van het
leven hebben afgesneden door een bigotte mystiek van hun overleden familie, en
anderen, die nu al vijftien jaar met het spookbeeld van de komende oorlog belast
rondlopen; slachtoffers van verleden en toekomst, geprolongeerde kinderen en
ontijdige grijsaards, niet meer in staat met de realiteit van het heden te
verkeren, volkomen verloren gegaan aan het herdenken van wat was en het
berekenen van wat komen kan. In dezelfde absurditeit verzandt het specialisme
der specialisten, zodra het aangestoken wordt door de voze pretenties van de
geest en van werktuig afgodsbeeld wordt; het wordt de gevaarlijkste parasiet op
de uomo universale, in de eerste plaats door de candidaat af
te matten met de fata morgana van het ‘wanhopige zoeken’ naar
iets, dat immers òf onbereikbaar is òf zo dichtbij ligt, dat men het vindt, eer
men er nog naar gezocht heeft. Potsierlijke fictie van blind en doof geworden
specialisten: dat men langs de weg der kennis zich in de richting der
universaliteit zou bewegen! En ach ja, zij hebben op hun manier ook weer het
volste gelijk, deze blinden en doven; de weg der kennis loopt door het land der
onwetendheid; al voortgaande krijgt men steeds méér respect voor het land en
(behoudens een kleine dankbaarheid voor de soepele asphaltering) steeds mìnder
voor de weg! Het hangt er maar van af, hoe de reiziger is en volgens welke
methode hij reist....
‘Les gens universels’, zegt Pascal met het ongeëvenaarde accent van
‘gevoelsjuistheid’, dat hem eigen is, ‘ne sont | |
| |
appelés ni poètes,
ni géomètres, etc.; mais ils sont tout cela, et juges de tous ceux-là. On ne les
devine point. Ils parleront de ce qu'on parlait quand ils sont entrés. On ne
s'aperçoit point en eux d'une qualité plutôt que d'une autre, hors de la
nécessité de la mettre en usage; mais alors on s'en souvient, car il est
également de ce caractère qu'on ne dise point d'eux qu'ils parlent bien, quand
il n'est pas question du langage, et qu' on dise d'eux qu'ils parlent bien,
quand il en est question. - C'est donc une fausse louange qu'on donne à un homme
quand on dit de lui, lorsqu'il entre, qu'il est fort habile en poésie; et c'est
une mauvaise marque, quand on n'a pas recours à un homme quand il s'agit de
juger de quelques vers. - Il faut qu'on n'en puisse dire, ni: “Il est
mathématicien”, ni “prédicateur”, ni “éloquent”, mais “il est
honnête homme”. Cette qualité universelle me plaît
seul.’
Dat woord: ‘il est honnête homme’ viel mij eens in de schoot, toen ik nadacht
over mijn meerderheidserkenning; en ik wist, dat ik, tegen alle bakersprookjes
over het genie en alle volledigheidsmanie van het specialisme in, een
hiërarchische formule had gevonden, die zich met mijn formules dekte. ‘Honnête
homme’: wat dachten wij in onze studententijd van een ‘honnête homme’? Niet veel
vleiends; hij was ons niet interessant genoeg, hij compromitteerde ons; hij was
voor ons een bonhomme, goed voor alles, waar wij ons tè goed
voor achtten. Dat eens de artiest, de geleerde, de philosoof, kortom: de
specialist, voor ons nog slechts de rooilijn voor die gesmade ‘honnête homme’
zou kunnen zijn... als iemand het ons toen verteld had, hadden wij hem beleefd
aangehoord en hem met een gevoel van onuitsprekelijke meerderheid uitgelaten....
Ik pauzeerde een ogenblik, want ik luisterde gedurende enige dagen naar een
andere gedachte, die de vorige telkens kruiste en belemmerde. Welk spel speelde
ik met Pascal's ‘honnête homme’, die ik onverhoeds in gezelschap had gebracht
van een zekere dr Hussenot? Het begon steeds duidelijker tot mij door te
dringen, dat ik bezig was aan een constructie, die ik bij vele anderen als een
zwakheid had verworpen: aan de ‘op- | |
| |
bouw’ van een ‘nieuwe mens’, en
daarmee aan de vereenvoudiging van een oneindige hoeveelheid tegenstrijdige
eigenschappen tot iets, dat op een ideaal begon te lijken. Dit ideaal had wel is
waar niet de geringste overeenkomst met de uit de geest geboren ‘nieuwe mens’
van Just Havelaar; maar het was ook niet de vrees voor een mogelijke gelijkenis,
die mij verontrustte, het was de vrees voor het ideaal als zodanig, voor het
ideaal als het eenheidsrecept, als de goedkope dooddoener voor de veelheid. Toch
kon ik mij evenmin onttrekken aan zekere propagandistische gewaarwordingen onder
het denken aan mijn ‘nieuwe mens’; enerzijds deinsde ik terug voor iedere
simplificatie en deed het visioen van een met bepaalde eigenschappen uitgeruste,
tot klasse-ideaal verheven modelmens mij rillen, anderzijds was ik mij ervan
bewust, dat ik niet meer terug kon en zelf het noodlot had uitgedaagd door te
zoeken naar een grootste gemene deler van mijn meerderheidserkenning. De
terugtocht was mij afgesneden door mijn eigen hulptroepen; want waartoe had alle
z.g. mensenkennis mij gediend dan tot het verloren gaan van een interessante
veelzijdigheid door de nietigverklaring van de tegenstelling oppervlakte-diepte?
De mensenkennis maakt de mensenkenner voor zich en anderen interessant, zolang
hij in de waan blijft verkeren, dat hij door te ‘kennen’, door symptomen aan te
wijzen, die anderen bot voorbijgaan, dieper in de ziel graaft dan anderen; maar
welk gezicht moet hij trekken, als ook de illusie der diepte hem ontvallen is?
Als de diepte zelfs niet meer interessanter mag zijn dan de oppervlakte, heeft
hij het laatste recht op een verongelijkt pessimisme (het pessimisme van de man,
die parelen voor de zwijnen werpt) verbeurd; hij kan zich niet meer gedragen,
als was hij bezig een veelzijdige collectie van menselijke
oppervlakte-dwaasheden aan te leggen; en het is moeilijk, deze laatste illusie
op te geven, want beroofd te worden van zijn superioriteit als mensenkenner is
voor hem, die psycholoog was uit hartstocht, een tijdelijke nederlaag. Maar er
is geen keus: ook de mensenkenner, de schijnbaar afzijdige en veelzijdige, is
propagandist voor een ideaal, ook hij vereenvoudigt (en idealiseert derhalve)
door in zijn ‘diepte’ af te dalen, ook hij wil een ideale mens, al verzet | |
| |
zich alles in hem tegen het magere scharminkel der
beroepsidealisten. Ook de psycholoog is partijman, al gruwt hij van
partij-idealisme en zal hij nooit een partij vinden of stichten; dat hij
zichzelf niet cadeau geeft aan voor de hand liggende idealen en zo lang mogelijk
zijn houding van onpartijdig toeschouwer en geërgerd of geamuseerd pessimist
bewaart, bewijst alleen, dat zijn eigen partij-instinct hem lang verborgen
blijft. Zie Nietzsche: hij begon als philoloog, toevallig specialist der
wetenschap, en vond zich ten slotte terug als partijman van de Uebermensch, nadat hij de psycholoog der psychologen van Europa was
geweest.
Vanwaar dan mijn angst voor het ideaal en voor de noodzakelijke vereenvoudiging
der veelheid, die het meebrengt? Het ligt voor de hand: de idealen, die thans de
naam ‘ideaal’ dragen, zijn symbolen van de oude hiërarchie, waarvan ik mij heb
losgemaakt. Van het Sowjet-ideaal af tot het pessimistenideaal toe stoelen zij
op de hiërarchie van de geest, die de mens veroorloven wil, interessanter, zo
niet ‘hoger’, te zijn dan het dier. In het aangezicht van dergelijke idealen wil
mijn humor niet tot rust komen; ook al zou ik een ogenblik
meelopen in de rode of bruine stoet of meelamenteren in het koor van de
pessimistische klaagmuur (en hoe vaak doe ik dat niet!), het zou mij niet
beschermen tegen mijn humor, die overal op de loer ligt, waar mijn stem de
redenaars- of docententoon aanneemt en van geloof in de voortreffelijkheid der
grammatica gaat getuigen. In godsnaam, verlies het tegendeel niet! verwerp niet
Spinoza, omdat hij geen Dostojewski was! de goedkoopste vorm van de polemist is
de polemist, die niet meer lachen kan om het object, dat hij met de tanden op
elkaar verdedigt!... aldus de adviezen van mijn humor; en ik knik de nar toe,
die mijn ernst altijd vergezelt, erkennend, dat zonder hem mijn nieuwe
hiërarchie al even stijf en schematisch zou zijn als de oude.
Het is karakteristiek voor de normen der oude, geestelijke hiërarchie, dat zij de
humor doorgaans tot haar ‘lagere’ regionen rekent. Ieder weet, wat een
‘humorist’ is; een man, die uit de erbarmelijkste ernst een systeem van
kwinkslagen heeft opgebouwd, dat hij op de bijeenkomsten der burgerij | |
| |
tegen matige vergoeding uitreikt als amusement. In het
‘humoristische’ weekblad Punch treft men geregeld de ontelbare
variaties aan op de metselaar, die van de skyscraper naar
beneden stortend ter hoogte van de zevenendertigste verdieping zijn vrouw in het
voorbijvallen toeroept, dat zij het eten vast klaar kan zetten; de wereld, die
een onbegrensd respect heeft voor klassieke muziek en andere verheven,
onhumoristische zaken, is geneigd zich van deze en analoge systemen te bedienen
om de lach te ontketenen; de verhoudingen behoren immers tot het rijk der
onmogelijkheden, en wanneer er werkelijk eens een metselaar naar beneden stort
en zijn nek breekt, kan men altijd nog sentimenteel worden om de vrouw, die dan
geenszins met een middagmaaltijd, maar met niet te stelpen tranen wordt
geassocieerd. Vele jaren geleden kende ik een zeer beschaafd gezin, dat het
‘hogere’ systeem van de ernst (kunst, wetenschap, op zijn tijd religie) volkomen
gescheiden wist te houden van het ‘lagere’ systeem van de humor; de leden van
dit gezin leefden met een code van geheiligde aardigheden, die zo nu en dan
werden aangevuld, en waarvan de kennis tot de familieplichten behoorde; maar
daarnaast waren zij doortrapt ernstige dienaren van het Concertgebouw, die mij
verstoord aanzagen, toen ik eens een melodie van Chopin (uit het ‘hogere’
systeem derhalve) op hun piano in jazzmaat speelde. Die enigszins gemelijke,
maar ook verontruste gezichten zal ik niet gemakkelijk vergeten; hoewel ik toen
nog nooit over de humor had nagedacht, moet het al vaag tot mij zijn
doorgedrongen, dat de bloedige ernst van het ‘hogere’ systeem eigenlijk
aanzienlijk humoristischer was dan het anecdoten-archief van het ‘lagere’! Later
heb ik mij wel eens afgevraagd, of men dit gezin niet beter geestig kon noemen; en inderdaad, als hun humor zich op een ietwat ‘hoger’
niveau had bewogen of niet zo kloosterlijk streng van het ‘hogere’ leven
afgescheiden was geweest, zou die term een goed recht hebben gehad. Eigenlijk
moest de Punch-humor voor de grammatici samenvallen met de
geestigheid, waarmee hij zijn doodernstige systematiek achter een front van
losheid en ongedwongenheid gemeen heeft. Het systeem: dat valt mij tegenwoordig
in de gebruikelijke humor zowel | |
| |
als in de salon-geestigheid het
eerst op. In zijn al te jonge jaren laat men zich door de sportieve hartstocht
voor tegenstellingen bij humoristen en geestige mensen gemakkelijk misleiden,
omdat men nog niet weet van het onwrikbaar gevestigde standpunt, dat het
vonkenspattende vuurwerk juist mogelijk maakt; men begaat de fout, pyrotechnici
voor lichtgoden te verslijten, voetzoekers en zevenklappers met vulcanische
erupties te verwarren. Als men eenmaal achter de schermen heeft mogen kijken,
weet men beter; èn door het schijnbaar zo gezapige en royale laisser faire van de ‘lagere’ humor èn door de schijnbaar zo speelse
onachtzaamheid van de ‘hogere’ geest (esprit) beproeft een
bepaalde categorie van uiterst degelijke mensen zich in haar positie te
handhaven en, door grote beweeglijkheid ditmaal, de ernst het hof te maken. De
litteraire onderscheidingen tussen humor en geest doen daarbij dienst, om deze
overeenkomst tussen beide ‘genres’ aan het oog te onttrekken.
De humoristen ontgaat meestal één ding: dat zij door aan een bepaald geval een
humoristisch aspect te verlenen alle denkbare gevallen als
slechts relatief tragisch zouden moeten voordragen. Hun ernst is, dat zij
daarvan geen notie hebben; zij isoleren een geval, omgeven het met een sfeer van
onwerkelijkheid, die de tranen of de geestdrift bij voorbaat onmogelijk moeten
maken, en menen aldus de rest van hun wereld veilig te hebben gesteld. Als kind
was ik op dat systeem nog niet afgericht; ik had daarom dikwijls neiging, mij
juist te verdiepen in de tragiek van de neerstortende Punch-metselaar, door aan zijn gebroken schedel en zijn zielig
achtergebleven weduwe te denken. Daarmee schoot ik de bedoelingen van de
humorist voorbij, zoals ik thans (omgekeerd) evenzeer de bedoelingen van Rhynvis
Feith voorbijschiet, als ik mij verbijt van het lachen bij de tragische fratsen
van zijn Julia; de humorist wil immers in zijn grappigheid ernstig, d.w.z.
grappig genomen worden, en verdere consequenties van zijn humor accepteert hij
eenvoudig niet. Dat hij, door de metselaar te laten neerstorten, zowel het
mogelijke tragische aspect van dat éne geval als het humoristische aspect van
alle tragische wereldgevallen, inbegrepen het verkrachten van zijn | |
| |
eigen dochtertje door een tuchthuisboef, als consequentie oproept voor de
humoristen van mijn slag, zal hij zelfs met verontwaardiging
afwijzen; voor hem wordt de humor bepaald door het isolement van zijn geval en
zodra de humor zijn belangen aantast is hij humorist àf.... Men kent het
toneelstuk met een maximum aan humoristische situaties, De
Spaansche Vlieg: echtgenoten, die iets voor hun vrouwen te verbergen
hebben, een eens verleidelijke danseres, die ‘afgekocht’ moet worden, een
suspect kind, dat voor de dag kan komen; het publiek, zelf in dergelijke
situaties verward, in het dagelijks leven aan handen en voeten gebonden door de
tragiek dier situaties, heeft entree betaald, is voornemens zich te amuseren,
heeft aan de onwerkelijkheid der geëtaleerde verwikkelingen en de garantie ‘het
is maar toneel’ genoeg om met een bulderende lach gericht te houden over zijn
eigen ernst! Gericht houden en humoristisch zijn kan men alleen in de
ogenblikken, dat men zelf geen belanghebbende is bij wat er gebeurt, en geen
belanghebbende zijn kan men alleen, als men in staat is, bepaalde reeksen van
feiten als onwerkelijke toneelverwikkelingen te zien. Het publiek bij De Spaansche Vlieg, zou men dus in philosophische taal kunnen
zeggen, verheft zich in de gelegenheidshumor tot een objectiviteit, die het
anders nooit weet te bereiken; zelfs niet bij het aanschouwen van Gijsbrecht van Aemstel, al staat die ‘hoger’ genoteerd dan de Vlieg. Maar buiten de taal der philosophen om zegt men het
voor mijn gevoel duidelijker: in de gelegenheidshumor vindt het ‘volk’ de
middelen, om zijn eigen hiërarchie, zijn eigen geestelijke ernst onderstboven te
keren en, voor één uitgaansavond, met de gekooide moedwil der barbaren storm te
lopen tegen alle monumenten, die het anders vereert. Dat daarvoor een voetlicht
en een troep acteurs nodig zijn, dat men zich zelfs tegenover de ‘hogere’
cultuurvormen moet excuseren, eer men ronduit en platweg om situaties kan
lachen, bewijst niets tegen die these; het bewijst alleen, dat de geestelijke
hiërarchie er belang bij heeft, de humor, als een gevaar, in de ‘lagere’
regionen onder te brengen en vrijwel principieel achter te stellen bij de
verhevenheid, het eeuwige, de diepte en wat er meer op de geestelijke markt te
koop is; want | |
| |
zodra de humor belangeloos wordt in het aangezicht
van die termen en dientengevolge gericht gaat houden over de
geest zelf, wordt hij in de geestelijke wereld niet gewaardeerd en automatisch
verward met cynisme. Men herkent ònze humor niet eens, men houdt voor
kwaadaardigheid en pessimisme wat nog niet meer dan een glimlachend aanloopje
tot de ernst is; men neemt ons kwalijk, dat wij in zekere omstandigheden hardop
lachen bij de Gijsbrecht en bij De Spaansche
Vlieg niet eens aan het lachen toekomen; kortom, men wil de humor voor
de bittertafel en het litteraire ‘genre’ bewaren en weigert hem de toegang bij
godsdienstige, patriottische en andere plechtigheden.
Hoever gaat iemands humor: dat is in een maatschappij, die onder de geestelijke
hiërarchie leeft, bijna het criterium voor: in hoeverre heeft iemand afgerekend
met de oude idealen, in hoeverre is hij bij machte zonder de boeman van de geest
te bestaan. Bij de meeste mensen, en speciaal bij de humoristen van de
sociëteit, gaat de humor, inderdaad, niet ver; maar men treft hen tenminste op
hun geniaalst, wanneer zij in hun officieuze momenten aan de humor durven
toegeven en zich, al dan niet door de alcohol aangemoedigd, voor hun doen
gewaagd uitlaten. Ook in deze laag is de humor een juist door zijn negativiteit
kostbaar herkenningsteken; ik herken in de vulgaire humor van de burgerman een
bereidwilligheid (hoe officieus, hoe achterbaks dan ook) om van hiërarchie te
verwisselen; grinnikend neemt hij even wraak op het contingent gemeenplaatsen,
die hem bij de ‘ernst des levens’ zoveel voordeel bezorgen, maar waarvoor hij
nog meer offers moet brengen. De burgerlijkste burgerman is voor mij niet
volkomen een vreemde, wanneer hij gevoel voor humor heeft, want in die humor
communiëren wij en kunnen wij onze ernstigste geschillen zelfs een ogenblik
vergeten. Ik ken weinig eigenschappen, die mij radicaler afstoten dan gebrek aan
humor; tot nog toe heb ik daarom geen contact kunnen krijgen met Goethe, of
Edgar Allan Poe, of Ludwig Klages; zij zijn mij op bepaalde punten niet vulgair
genoeg, en te weinig familie van de grinnikende burgerman, zij hebben ergens
reserves van geestelijke ernst, die niet mijn ernst kan zijn. Het is een
hope- | |
| |
loos belachelijk tafereel, als zulke mensen hun best doen,
om daar, waar zij het onmogelijk kunnen, het mechanisme van humor of geestigheid
in te schakelen; even belachelijk als het moment, waarop de humoristische
sociëteitsheld afstand doet van zijn anecdotes, die hem ‘liggen’, om zwellend
van ernst te gaan deelnemen aan het défilé van de burgerwacht. De
onhumoristische mens is mij onverdraaglijk, zolang hij mij niet deugdelijk kan
bewijzen, dat hij door het leven in het nauw is gedreven en ernstig mòet zijn
uit noodzaak. Maar waar worden onze dichters onhumoristisch? Bij de poëzie. En
onze gelovigen? Bij het woord God. En sommige sceptici? Bij de scepsis. Het is
mij de moeite niet waard, om daar al onhumoristisch te worden; ik prefereer dan
de kiespijn als het geëigende moment.
Er zijn allerlei maatschappijvormen denkbaar, waarin de humor volstrekt geen
herkenningsteken is; dat zij, die afgerekend hebben met de hiërarchie van de
geest, elkaar herkennen aan deze negatieve reactie op een aantal geestelijke
houdingen, is het gevolg van de omstandigheid, dat wij elkaar te midden van
zoveel versteende vormen van gewichtigheid moeten herkennen, meer niet. Onze
humor tekent onze plaats in een samenleving, waarin wij samen leven met mensen,
wier ernst wij wel moeten delen en wier ernst ons niets aangaat. Daarom ook
blijf ik dit herkenningsteken ‘humor’ noemen, alle grammatici ten spijt, die mij
verwijten zullen, dat ik weer verwarring wil stichten door een term; want het
herkenningsteken is geen insigne van uitverkorenen en evenmin iets anders dan de humor uit The Pickwick Papers. Dickens
was humorist, zolang hij niet tragisch werd, en in dat opzicht verschil ik niet
van hem; hij werd alleen vaak tragisch op een punt, waar ik nog lach. Het
verschil tussen Dickens' humor en die van Dostojewski's Demonen wordt wel in de eerste plaats hierdoor gesymboliseerd, dat de
bewonderaars van het Pickwick-ensemble de humor in de Demonen
niet eens herkennen; de humor van Dostojewski kan voor hen geen herkenningsteken
meer zijn, omdat zij de door Dickens gestelde grenzen niet zouden kunnen
overschrijden zonder hun dierbaarste belangen op het spel te zetten. Voor velen
| |
| |
is Dostojewski dan ook al even vervaarlijk tragisch als b.v.
Pascal; hoe lang deze schrijvers humoristisch blijven, d.w.z. buiten het gebied
van de werkelijke tragiek, ontgaat die categorie van lezers te
enenmale, omdat zij de symptomen van de humor niet meer herkennen; en inderdaad,
er behoort enig gemis aan geestelijke waardigheid toe, om de Pascal der Pensées als een ‘humorist’ te kunnen zien! Maar toen ik kort
geleden de Pensées en de Demonen herlas,
trof mij telkens dit ene het meest: met hoeveel aristocratische tact wordt hier
de ernst gemeden, met hoeveel humor wordt hier afgewacht, tot de ernst eindelijk
door alle reten binnendringt! En verder: hoe zonderling, in vergelijking met
alle denkbare mensen-mogelijkheden, is de mensensoort, die zichzelf in rangorde
meent te verheffen door juist in déze schrijvers de humor stelselmatig te
miskennen!... Wat mij aan Pascal en Dostojewski bindt als aan vrienden, is juist
deze late ernst, die een andere kant is van de verst
doorgedreven humor. Hoe bitter weinig maakt het voor mij dan nog uit, dat deze
Pascal meende, zich in de ernst van het christendom te kunnen redden! Alle
reddingen zijn iemand bij voorbaat vergeven, als hij zich maar niet láát redden
door het beruchte corps apologeten, dat uit pure reddingsdrift wel drenkelingen
zou willen maken door slechte zwemmers in gevaarlijk water te
stoten!
Als ik dus de humor te voorschijn haal uit de ‘lagere’ regionen, waarnaar zij
door de geestelijke hiërarchie is verbannen, houdt dat dus allerminst in, dat ik
van de wereld een humoristenclub zou willen maken. Immers het criterium: hoever
gaat iemands humor, heeft een keerzijde: waar begint iemands ernst, waar heeft
hij het recht, er idealen op na te houden, zonder op de lachspieren te werken.
De geestelijke hiërarchie identificeert doorgaans het ideaal onmiddellijk met
enige ‘handwoorden’, die het voordeel hebben, dat zij gemakkelijk onderdak
bezorgen aan velerlei vage onbevredigdheid; de aanhangers huisvesten in hun
eenmaal aangenomen ideaal meestal hun ganse inboedel, onverschillig, of het zich
daartoe leent. Vrijheid, gelijkheid en broederschap: welke instincten hebben
zich in dat logement niet ingekwartierd! Daarom zijn de idealen voor de humor
een goedkope prooi; het is wat al te | |
| |
duidelijk, dat de
partijgangers, die om de vrijheidsboom dansen, voor een appel en een ei ook
beschikbaar zijn om morgen een boekenbrandstapel op te richten ter ere van de
onvrijheid, dat de volumineuze ‘handwoorden’ er heel wat
minder toe doen dan de ongeformuleerde driften, waarvan zij op een gegeven
ogenblik de uitlaatklep vormen; en als men mij tegenwerpt, dat het op de appel
en het ei toch juist aankomt, dan antwoord ik, dat men beide artikelen op de
markt kan krijgen. Men heeft ‘handwoorden’ nodig, om idealen te kunnen benoemen,
en men heeft idealen nodig, om te kunnen handelen; die ketting vindt men overal
terug. De ware ‘handelaars’ zijn dan ook degenen, die zich hebben vastgebeten in
‘handwoorden’ en volgezogen met ‘handwoorden’; het energieke, op een vast doel
gerichte en langs vaste lijnen geleide handelen is volstrekt onhumoristisch,
want de humor relativeert de doelstelling; een humoristische Robespierre zou
geen terreur onder het patronaat van Rousseau hebben
georganiseerd, maar hoogstens een ‘wilde’ terreur, iets zo
spontaans en onbekookts, dat het waarschijnlijk nooit tot historische episoden
gekomen zou zijn. De ernst van het handelen eist systeem en de begeleiding van
‘handwoorden’, die het systeem niet in discussie brengen, maar voor de tot
energie bereide volgelingen fixeren; in de ernst, waarmee sommige mensen op
woorden reageren, waaraan zij verknocht zijn geraakt, zìet men hen om zo te
zeggen al handelen met stem, blik en gebaren. ‘Practische idealisten’, d.w.z.
mensen met een flink overschot aan energie, dat zich gemakkelijk aan
‘handwoorden’ laat binden: daarin culmineert eigenlijk de oude hiërarchie en
voor deze speciaal is de humor slechts een grap en een ‘genre’.
Maar voor ons is de humor spelbreker. Hij maakt het handelen onder het motto van
een geestelijk ideaal onmogelijk, wijst het op zichzelf terug, geeft het weer
prijs aan willekeur, muzikaliteit, barbarie; alle geformuleerde richtsnoeren,
die met de vereiste geestelijke ernst worden aangeboden ter naleving, hebben
voor ons een te goedkoop aspect. En dus geven wij het handelen zonder
gewetensbezwaar terug aan de grillen en onberekenbaarheden van het temperament,
nadat de gees- | |
| |
telijke leuzen in de contrasten van de humor op
elkaar zijn stukgestoten; wij nemen van tijd tot tijd de woorden op, waarmee wij
ons vroeger iets voorschreven, en voelen ons tegenover de grammatica wonderlijke
sceptici, maar zonder enige vermoeidheid. Wat hebben wij, wat heeft ons handelen
nog met deze woorden uitstaande? Zullen wij soms minder scherp gaan formuleren
en minder beslist onze eigen persoonlijkheid in daden gaan uitspelen, omdat wij
niet meer aan de grammatica geloven en de ‘zin van het leven’ in de humor
verloren, zoals wij er de zin uit de spraakkunst aan verloren hebben? Zal ik
soms een Kiriloff worden (‘alles is goed, alles!’), omdat ik Kiriloff niet meer
wil tegenspreken, of een grootmoordenaar, omdat ik besef, dat er perspectieven
zijn, waaronder een moordenaar zich zo liefelijk voordoet als het verglijden van
wat zand in een duinkom? Hoe oratorisch klinken dergelijke vragen, en hoe
onhumoristisch! Het lijkt mij, of ik mij mijn eigen temperament zou willen
dicteren, decreteren, nadat mijn temperament mij eerst mijn ik had gedicteerd,
gedecreteerd! Willekeurig handelen, en zelfs willekeurig woordgebruik, schrikt
mij immers niet meer af; ik kan een ambt bekleden, zonder dat mij de gedachte
aan de zinneloosheid van dat ambt benauwt, en ik kan een boek schrijven in
waarheidstoon zonder aan waarheid te denken, want de humor maakt dat alles voor
mij goed; aan de zinneloosheid zou ik niet bezwijken en om de waarheid zou ik
niet krankzinnig worden, eer aan microscopische dingen, wier theatereffect
gelijk nihil is. De humor is mij dierbaar, omdat hij mij door zijn aanwezigheid
op de riskante grammatische punten aan mijzelf heeft onthuld als iemand, die
handelen kan zonder de garantie van woorden en dwars door de ‘zinneloosheid’
heenleeft, telkens in specialistische ernst gevangen en nooit door die ernst
verslonden. Eerst de humor neemt de vloek weg, die voor de ex-geestelijke mens
op het handelen ligt, en lijft hem, met zijn ganse verleden, heden en toekomst
van specialismen, weer in bij de ‘honnêtes hommes’; want in de humor bevrijdt
hij zich van het voor hem ondeugdelijk geworden vooroordeel, dat die inlijving
laksheid en opgeven van verzet zou betekenen. ‘Honnêteté’: welk een verrukkelijk
humoristisch woord, als | |
| |
men er oor voor heeft! plantaardige
pretentieloosheid van het bestaan verenigd met de sprong van de tijger! ideaal
zonder idealen, geest zonder geestelijkheid! Maar bij dit station is de humor
gewoonlijk reeds lang ontspoord en de wereld uiteengevallen in solidaire
bourgeois en fanatieke verzetslieden, gewapend met de onhumoristische
‘handwoorden’ hunner partijen, zwaar van grammatische ernst....
En ik... ik heb nog steeds geen partij gekozen; dertig jaren van mijn leven heb
ik doorgebracht tussen woorden, om déze ‘vrijheid van het woord’ te kunnen
vinden. Millioenen mensen sterven zonder die vrijheid; zou ik voor die grote
humor van het leven niet alle voortijdige tragiek over hebben?
Het allerlaatst: mìjn politiek, mìjn ernst, mìjn hiërarchie.
Ik herinner mij, hoe ik in mijn geestelijke periode de politiek verachtte, met
die typische verachting van intellectuelen en aestheten voor alles wat de
theorie zou kunnen verontreinigen, het pessimisme en de vroege verbittering zou
kunnen bezoedelen, maar ook met dat sterke ondergrondse verlangen naar de
onlitteraire macht, die de politici in staat stelde, zich noch om de Zuivere
Rede, noch om de goddelijke Poëzie te bekommeren. Van mijn geestelijk platform
zag ik de politiek als de onzindelijkste vorm van beschavingscorruptie, (‘des
platitudes d'ambition qu'on décore du nom de politique’ - Stendhal), de
politieke leuze en het partijparool als een zwendel met de woorden, die mij
voorkwamen in mijn gebied eerlijk te zijn; de politicus zag ik
als de hypocriet par excellence, niet wetend, welke voorbarige
eer ik hem met die qualificatie bewees; want de politicus, die met zijn
hypocrisie durft leven zonder in alle richtingen het hof te maken aan de
oprechtste idealen, is oneindig veel zeldzamer dan ik in mijn geestelijke
onschuld kon veronderstellen. Maar èn mijn intellectuele verachting èn mijn
ondergronds verlangen gingen uit naar de volledige hypocriet in de politicus;
mijn vroegrijpe scepsis zei mij, dat ik juist die volledige hypocriet met mijn
geestelijke normen het volledigst moest verachten; een officieuze bewondering
fluisterde mij in, dat alleen de volledige hypocrisie in de politiek de
politicus kon vrijpleiten. Nu met mijn geestelijk platform ook de ver- | |
| |
achting is verdwenen en de officieuze bewondering zich aan mij
heeft gemanifesteerd als één van de vele signalen, waarmee de nieuwe hiërarchie
mij, toen al, op haar komst voorbereidde, nu is de enige verwantschap, die
tussen de politicus en mij nog bestaat, dan ook die hypocrisie; en de enige
politicus, die die naam werkelijk verdient, is voor mij de man, wiens hypocrisie
sterk genoeg is om alleen zijn stemvee en niet ook hemzelf te misleiden omtrent
het karakter van de woorden, die hij in de mond neemt; de man, wiens temperament
het politieke spel nodig heeft en dus ook de bedrieglijke klank der
verkiezingstermen, de man, die de ‘ideologen’ uitlacht om hun kale pretenties en
weet, dat men ideeën gebruikt in dienst van de macht. Dan
nòg voel ik mij mijlenver van hem verwijderd; maar zulk een napoleontisch
personage lijkt tenminste niet op de kreupele wezens, wier hypocrisie ophoudt
bij de bies van een ministerspantalon. Het gangbare type van de parlementaire
politicus of van de dictator à la Mussolini of Hitler is hypocriet... ja,
gemeten met de maat van een zeker publiek, levend in het kinderlijk geloof, dat
de politici ‘menen wat zij zeggen’; een dergelijke naïveteit verdient inderdaad
beloond te worden met een dergelijke naïeve hypocrisie! Een straat verder treft
men dan de mensen aan, die u weten te berichten, dat de politici alles liegen,
wat zij voor de goegemeente verkondigen; dit zijn dan degenen, wie het licht
over de naïeve hypocrisie is opgegaan, en die hun leven verder zullen
doorbrengen met de beste gevoelens omtrent hun eigen psychologische
scherpzinnigheid. Tegenover zulke mensen moet ik echter volhouden, dat ik de
gemiddelde politicus beschouw als een doortrapt idealist, wiens idealen alleen
een weinig anders verankerd zijn dan die hunner argwanende critici. De
gemiddelde politicus immers liegt volstrekt niet, want daartoe mist hij de
volstrekte hypocrisie te enenmale; hij heeft zo dikwijls de echos's uit zijn
gehoor weer opgevangen, dat hij en zijn publieke echo langzamerhand tot een
confuus geheel zijn versmolten; een soort half-geestelijke, half-instinctieve
pap, daarin roert men, wanneer men de politicus afschuimt op zijn ‘eerlijkheid’.
Bovendien, de meeste jonge politici van het gemiddelde slag - ik heb ze aan de
universiteit in grote getale | |
| |
gekend - beginnen hun carrière met een
aantal bloemzoete idealen, die zij in één of ander dispuut hebben opgedaan en
waartegen zelfs de scherpzinnige critici van een-straat-verder geen verdenking
zullen koesteren; zij ontmoeten hun eerzucht aanvankelijk onder de vleiendste
namen en blijven die namen eer betuigen, ook wanneer zij van de z.g. realiteit
des levens enige lesjes hebben ontvangen. Schone woorden en ‘reële’ ambities,
verkiezingsklinkklank en gewichtige intrigues ‘achter de schermen’, braaf
gemeenschapsgevoel en onbraaf trachten naar een royaal pensioen, alles vindt bij
de politici zijn oplossing in een eenheid van tegendelen, de rhetoriek, waarvan
de factor ‘eerlijkheid’ mij juist de meeste afkeer inboezemt. In de politieke
rhetoriek zijn een verleden van studentikoze geestelijkheid en een heden van
hompelend opportunisme zo vermengd, dat men van de toekomst dier rhetorici in
het algemeen niet veel anders dan een studentikoos hompelen mag verwachten.
Wellicht is de grote politicus, de hypocriet, die van zijn hypocrisie weet en
desondanks door zijn temperament leeft om te handelen en te heersen, slechts een
legende, waaraan vooral wij ex-litteratoren schuld hebben; wij, die de politiek
willen ‘ontgeestelijken’, zoeken in Napoleon niet het kind van de phrasen der
Franse revolutie, maar de corsicaanse bandiet in het groot, en misschien zijn
wij nog te naïef, àls wij daarnaar zoeken. Dat Catharina de Medici met
Macchiavelli's evangelie der hypocrisie placht om te gaan alsof het haar brevier
was, bewijst nog niet veel voor de hypocrisie, die ik bedoel, want ook het
brevieren met hypocrisie heeft een alleronaangenaamste ‘schijnheilige’ kant!
Maar hoe het ook zij, de belangengemeenschap, die ons met de politiek verbindt,
leidt onverbiddelijk naar de hypocrisie toe en van de politieke idealen af;
daarom doorkruist die belangengemeenschap de politieke richtingen en partijen en
daarom houdt onze ernst alleen rekening met de politieke ernst, als wij achter
de pompeuze ‘handwoorden’ een bruikbaar belang ontdekken; dit alles tot grote
ergernis van de politici zelf, die met zulke verraderlijke aanhangers en
hospiterende dilettanten nu eenmaal niets kunnen aanvangen. Zij wensen niet au sérieux genomen te worden | |
| |
om het enige feit,
dat ons de kans geeft hen au sérieux te nemen: het feit, dat zij partij hebben kunnen kiezen en in een bepaalde
richting kunnen handelen; dat is voor hen niet belangrijk genoeg, want in dat
opzicht staan zij immers weer gelijk met de tegenstanders van andere partijen en
andere richtingen, die zij volgens hun ‘principes’ moeten bestrijden; volgens
hen moet men dus òf partijkiezen, òf zich afzijdig houden, zoals Hegel, die
onder het gedonder der kanonnen van Jena 1806 zijn Phänomenologie voltooide alsof hij niets beters te doen had. Met de
partijman kan hij een partij vormen en met de interessante afzijdige zonderling
kan hij zich verstaan, b.v. door hem zijn gang te laten gaan en te gelegener
tijd enige bruikbare elementen van zijn getheoretiseer ‘practisch te verwerken’;
maar op ons politiek dilettantisme heeft de professionele politicus geen vat,
het is hem te goedkoop en bovendien te... hypocriet. Mensen, die op een zeker
ogenblik de gewetensvrijheid en de democratie verdedigen tegen de aanspraken van
het fascisme en die men tien minuten later betrapt op een apologie van de
corsicaanse bandiet en een aristocratische waardeleer, zulke mensen zijn voor de
politicus minstens onwaarachtig, maar zeker onmogelijk. Men is democraat of men
is het niet, men is liberaal of men is conservatief; een staatsman kan ook nog
‘overhellen’ tot het ene zonder het andere geheel te desavoueren, hij kan
desnoods het regenboogkarakter van een volledig zakenkabinet hebben, hij mag
zelfs (en hier ziet de politicus van bewondering scheel!) ‘boven de partijen’
staan; maar politiek zonder partij, dat is, wel te verstaan,
politiek in noch boven noch tussen partijen, vertegenwoordigt een belang,
waarover men de staatsman vergeefs raadpleegt.
Politicus zonder partij... en niettemin: politicus. Ik klamp mij niet meer vast
aan de oude fictie van de onpartijdige, platonische toeschouwer, want daarvoor
lees ik het avondblad met te veel belangstelling; die belangstelling bewijst
mijn belang bij de politiek! Ik lees noch met de scheidsrechterlijke gevoelens
van de onpartijdige, noch met het half superieure, half verveelde gezicht van de
platonicus; zonder partij ben ik niet door gebrek aan partijdigheid; maar mijn
partijkiezen dekt zich | |
| |
niet met kiezen voor een partij, en daarom
ontdekt de partijpoliticus mijn belang pas dan, wanneer het zich toevallig eens
identificeert met één zijner leuzen. Zijn partij is een conglomeraat, streeft
althans naar het conglomereren; hij verzamelt aanhangers om zich en tracht hen
aan zich en de partij te binden door de wereld zo voor hen te vereenvoudigen,
dat zij gemakkelijk handelen kunnen; hij uniformeert hen, figuurlijk en soms ook
letterlijk, zodat zij het kleine opportunisme van de belangenstrijd niet
behoeven te dragen zonder gemeenschappelijk, verheffend ideaal. Soms ben ik dus
plotseling zijn ‘partijgenoot’, omdat ik de levensvatbaarheid van één zijner
vereenvoudigingen aan den lijve ervaar; maar de volgende dag kan ons
bondgenootschap uiteengevallen zijn, door een humoristisch intermezzo of door
een blik op het gesloten front der echte partijgenoten. Tot mijn politiek
behoort dus een politieke karakterloosheid, die zich met geen enkele opvatting
van het partijwezen verdraagt. Ik ben democraat, want ik heb geen respect voor
de geprivilegieerde standen of rassen, terwijl ik zelfs tegenover de
fundamenteelste verschillen het besef der plantaardige ‘gelijkheid’ niet kan
kwijtraken. Ik ben aristocraat, want de thesen van de Déclaration
des Droits de l' Homme et du Citoyen doen mij van de ‘gelijkheid’ niet
anders zien dan de middenstand, die gelijk wil hebben. Ik ben liberaal; als men
de Europeaan binnenkort zal dwingen, afstand te doen van zijn persvrijheid en de
onhumoristische gemeenplaatsen van deze of gene Leider te delen, zullen wij
andere tekens dan gedrukte letters moeten uitvinden om die gemeenplaatsen te
ondermijnen. Maar in het aangezicht der liberale pretenties (alsof hun
‘vrijheid’ een overwinning was op de ‘onvrijheid’ en hun laisser
faire het non plus ultra van ideale menselijkheid)
wordt mij de ‘sterke man’ sympathiek die metterdaad bewijst, dat men in
recordtijd van liberalen gezagsaanbidders kan maken. En die ‘sterke man’? Hij
begeeft mij, zodra het geluidsfilmjournaal in de democratische bioscoop hem
vertoont in zijn lijfelijke gedaante, als een phaenomenale schreeuwlelijk van de
ordinairste soort! Zo partijloos, zo karakterloos ben ik, waar het de
aangelegenheden der politiek betreft: voortdurend in de oppositie, zelfs tegen
hen, die juist | |
| |
menen, mij als partijgenoot op de schouder te kunnen
kloppen! De humor maakte van mij een politieke avonturier, die alleen die naam
niet wil dragen, omdat de geestelijk levende mensen daaraan het beeld verbinden
van een zwerver, die nergens thuis is, of een pessimist, die door het spleen wordt vervolgd: Blaise Cendrars of Byron. Om die valse
voorstellingen te ontlopen en het handelen niet opnieuw met een ‘principe’
(ditmaal het principe van de Wandelende Jood - Don Juan) te belasten, noem ik
mij politicus met de andere politici; want mijn avonturierschap verlangt geen
uitzonderingspositie, niet eens een permanente reisvaardigheid of een voorliefde
voor eilanden in de Stille Zuidzee. Mijn ‘zonder partij’ is geen verkapt
principe, dat dienen moet om een partij van avonturiers op te richten; het
avontuur als principe verbergt het avontuur, dat ik bedoel, evenzeer als het
burgerlijkste dorpsbestaan.
Eerst de humor neemt de vloek weg, die voor de ex-geestelijke mens op het
handelen ligt, schreef ik hierboven. Ik keer die ervaring thans om naar haar
tegenkant: eerst de humor maakt het handelen tot een avontuur, waarbij zelfs het
principiële avonturierschap verbleekt. De humor lost de ‘principes’ op,
vernietigt de stelligheid der richtinggevende woorden en dwingt ons tot een
politiek, die geen bindend antwoord mag geven op het ‘hoe’ en ‘waarom’; voor de
cultuurmens, die aan de grammatica gelooft, dus een politiek van blinde
roekeloosheid, gefundeerd op het ongecontroleerde instinct; een politiek, die
moord en verkrachting gelijkstelt met burgerzin en eerbaarheid; de complete
anarchie, de onttroning van het verstand en de logica, de morele chaos. Zo
redeneren zij, de kruideniers en de ambtenaren van het Openbaar Ministerie, maar
ook de Thomisten en de Freudianen, allen in hun eigen jargon, afkerig van de
humor, wanneer het om heilige woorden gaat; zo geven zij, zorgvuldig hun
instinct controlerend in dienst van een of ander fictief doel, een demonstratie
van het instinct, gecontroleerd door het instinct... hetgeen een monotoon
schouwspel zou opleveren, als de zegeningen der grammatica er niet waren; zo moeten zij redeneren, om door een algemeen-geldend, bindend
‘hoe’ en ‘waarom’ hun partijnormen te kunnen handhaven.
| |
| |
Blijkt hier niet duidelijk genoeg, waarop mijn nieuw hiërarchisch gevoel, waarop
mijn meerderheidserkenning berustte? Ik erkende tegen die achtergrond van steeds
wisselende theorieën, stromingen, heilsleren, hypothesen en scholen slechts
diegenen als meerderen, die nog in staat bleken het handelen als avontuur te
ondergaan, als het volstrekte avontuur, dat onzeker, zinneloos en doelloos wist
te blijven ook onder de zekerste, zinrijkste, doelmatigste woorden; vandaar de
weldadige herinnering aan de spontaneïteit der physieke kracht, ná de verachting
voor de geestelijke phrasen, vandaar de voorliefde voor het dier, de
‘gewoonheid’ en de humor, als een signaal van een nieuwe rangorde dwars door de
heersende geestelijke normen heen. Men zal daarom niet ten onrechte kunnen
zeggen, dat ik ook die geestelijke normen officieus bleef beminnen; want hoe zou
ik niet gehecht blijven aan de achtergrond, die het mij mogelijk maakte, mijn
voorgrond af te bakenen? Wat ik geformuleerd heb als de ‘nieuwe hiërarchie’
(nieuw als mijn ervaring, niet als een uit de lucht gevallen mirakel) is het
tegendeel van een predikatie voor iedereen; het hiërarchisch besef veronderstelt
een permanente achtergrond van vijandigen, of meer nog: volkomen
onverschilligen, die zich bezig houden met de vooruitgang der mensheid, de
opbouw der wereld of het bezetten van Mandsjoekwo en met het waarnemen van die
belangen handen vol werk hebben. Zij hebben hun eigen hiërarchieën, variërend
tussen de aristocratie van het geslacht of het ras en de democratie van jan en
alleman; en wij begeven ons onder hen, vinden bij hen doelstellingen, die wij op
korte termijn kunnen delen, lachen met hen om dezelfde dingen, treuren met hen
om dezelfde krenkingen en verliezen, politiseren met hen, handelen met hen; zij
interesseren zich voor ons en critiseren ons, strijken over de huid van onze
belangen, loven of laken onze gedragingen of onze zinsbouw, zoals wij de hunne;
ieder ogenblik van de dag trachten wij ons aan hen te assimileren om te
vermijden, dat wij een afgesloten kaste en daarmee een collectie versteende
zonderlingen worden; en bij dat alles blijven wij vertrouwd met hun vijandschap,
die ons het handelen niet gunt zonder een watermerk van zelfstandige en
bijvoeglijke naamwoorden. | |
| |
Onze politiek herkennen zij niet, want
zij menen ons overal te vangen, waar wij juist zijn afgereisd; onze polemiek
lijkt hun onprincipieel en onze psychologie onwetenschappelijk, omdat wij geen
polemiek bedrijven om gelijk te krijgen noch psychologie om iets over de ziel te
weten; polemiek en psychologie als attributen van het avontuur zouden hen
vervreemden van hun doelstellingen, het manna hunner bezige levens. En daarom:
ook al zouden wij hun onze hiërarchie voorprediken met teksten en gezangen, zij
zou niet eens tot hen doordringen, zij zou hen hoogstens weer... interesseren,
als een nieuw vermaak bij hun muziekfeesten, voetbalcompetities,
Schlageter-herdenkingen en philologische congressen. Hun instinct drijft hen
immers naar de grammatica, die alles dadelijk tot onschadelijke puzzle maakt,
wat zou kunnen wijzen naar het dier, naar de zinloosheid, naar de dood, die
laatste, tactloze openbaring van het volstrekte avontuur; hun instinct, dat het
onze is en dat ons van hen scheidt....
Zo avontuurlijk geldt de hiërarchie van het avontuur, dat ik, die haar mèt haar
voorrechten en plaatsbepalingen heb geformuleerd, mij ten volle bereid voel
afstand van haar te doen, en desnoods gratis; alleen niet tegen de
warenhuisprijs, die de geestelijke mens voor haar zou willen betalen.
|
|
Auteursrecht onbekend