|
| |
| |
| |
Vijfde hoofdstuk
De generaal
Naast elkaar zaten zij in de bioscoop, stom, stòm toevallig. Van elkaars
nabijheid waren zij voortdurend doordrongen geweest, van de film hadden zij
niets gezien. Van acte tot acte waren zij volkomener in elkaar overgegaan zonder
elkaar aan te raken. Het licht ging op, met een ruk. Zij stonden gelijktijdig
op, met een ruk. Vast zagen zij elkaar aan, en hun ogen waren vochtig van geluk,
dat zij dit mochten beleven. Dit, zonder spreken; geen woord, geen woord. Hij
nam haar arm, alsof zij zich niet zou verzetten; en zij verzette zich niet.
Buiten, op de natte boulevard, waarin de slanke lichtreclames gloeiend
spiegelden, bleven zij weer staan en glimlachten zalig, omdat zij in elkaar
waren overgegaan zonder woorden. Toen kwam hij, de man met de breedgerande hoed,
die zijn gezicht tot aan de neus als een masker beschaduwde. Was het een masker?
Hij boog diep voor haar, zonder zich te storen aan hem uit de bioscoop. Zij
bleef glimlachen, maar haar glimlach dwaalde weg, weg over die hoge lichtreclame
met het valse licht tegen de avondhemel, weg over het enorme warenhuis, dat nog
met duizenden gloeilampen was verlicht (was het dan Zaterdag?), weg over hoofden
en snorrende taxi's, weg toch naar de breedgerande hoed, die zonder één beweging
had afgewacht. Toen gingen zij en de hoed samen heen, arm in arm. Hij uit de
bioscoop wilde, blind van verdriet, volgen, maar hij kon niet van zijn plaats
weg. Achter hem stond de reusachtige bioscoopportier in gala-uniform, die hem
met een veelbetekenend handgebaar tegenhield. Waarom wees die hand juist naar
beneden? ... De kloof, de kloof! Daar beneden gaapt de kloof! Juist op tijd! Hij
wil zich laten vallen, om toch van de duizeligheid en de onrust af te zijn, maar
als hij al half voorover helt, weet hij zich met een wanhopige krachtsinspanning
nog in evenwicht te houden. Neen, het leven is | |
| |
toch daarvoor nog te
heerlijk! Het scheelde een haar, of ik ... was ...
Had hij zich al losgemaakt van deze beelden, lag hij er al een tijd tègenaan te
kijken als tegen een schilderij, of zat hij er nog in verstrengeld? Andreas
vroeg het zich af, toen hij in het gedempte gordijnenlicht de stoel met
neergesmeten goed zag staan; maar meteen werd het hem al onverschillig, wat het
geweest was. Er schreeuwde een schorre voddenjood buiten in de straat;
dienstboden kakelden tegen elkaar; een bakker sloeg verschrikkelijk met het
deksel van zijn kar. Pang! Het laatste restje droomzaligheid stroomde weg en
Andreas hing vervreemd tussen de gewone ochtendgeluiden. Er was iets gaande
geweest, dat wist hij wel, een gebeuren, dat niets uitstaande had met de vrouw
uit de bioscoop. Of ... Neen, het was iets anders, iets ... van gisteren. Wat
dan? Wacht even ... Eline? Neen, niet Eline; Eline was ..., maar ... Maffie!
Daar sloeg het ganse panorama voor Andreas wijd open; feiten en schakels kwamen
bij drommen naar voren, de droom trok zich geheel terug. Andreas schoot rechtop
in zijn bed en greep naar zijn horloge. Het was bijna elf uur.
Hij zakte weer neer en staarde, steunend op zijn ellebogen, voor zich uit. Zijn
schoenen zag hij, voor zich op de stoel, boven op zijn boord staan. Hoe was het
ook weer gegaan? Die Van Haaften, die schoelje, die had hij bij Diederik
ontmoet. Nadat hij dat met Eline had beleefd, dat ging vooraf. Toen waren zij
gaan eten, juist, en toen was hij met dat blonde kindje, die Maffie, uitgeweest.
...
De jood sloeg een hoek om, zijn stem stierf uit. Nu naderde er een visboer.
Zonderling, er wilde maar geen verband komen tussen de gebeurtenissen van de
vorige dag en deze morgen. Was het een erge kater? Het leek er niets op, hij
voelde zich lekker, hij had ook helemaal niet die eigenaardige vasthoudende
dronkemansdromen gehad, integendeel. Maar het paste niet aan elkaar, dit
nuchtere krijsen in de straat en de dingen van gisteren; er zat een taai schot
tussen, maar waar? Vooreerst was het hem niet mogelijk die Van Haaften thuis te
brengen. Hoe was hij bij Diederik gekomen? Had hij Diederik ernaar gevraagd?
Machteloos probeerde hij het zich te | |
| |
herinneren; er kwam niets. En
dan: die man had hem dwarsgezeten, erg dwarsgezeten, maar later, toen hij
Kareltje dirigeerde, toen had hij hem bewonderd. Hoe zat dat?
De vis! Vlak voor de stoep waren ze nu. De juffrouw beneden neemt zeker iets. ...
Er was meer. Hij was naar de stad vertrokken, om Eline kwijt te raken. Tenminste
dat was de oorspronkelijke opzet. Hij had zich overigens zo onzeker gevoeld, dat
hij haar weer had willen kussen. Toen dat weglopen; de deur sloeg dicht. Hij de
straat op, weer half en half ellendig. Toen bij Diederik, Van Haaften en port,
Kareltje speelt op de piano. Aan Eline had hij geen seconde meer gedacht, geen
seconde. Zelfs toen hij naar huis liep niet, na dat liggen met Maffie aan de
vijver; pas nu kwam zij weer naar voren, als een vaag verwijt. Geen grein
systeem was er in de hele geschiedenis; het paste niet meer. De dingen
saboteerden.
Melancholiek schoof Andreas zijn bed uit. Met tegenzin trok hij de gordijnen
open, afkerig van de schelle omtrekken buiten knipperde hij tegen het waterige
morgenlicht. Zepen en scheren. Hij had het land aan zichzelf. Het was niet om
Eline, dacht hij er dadelijk bij, ook niet om dat gedoe met Maffie. Ze was lief,
hij moest haar terugzien. Het was om de belachelijk korte tijd, die tussen dat
met Eline en dat met Maffie lag, dat was het! Hoe had hij het maand in maand uit
met Eline kunnen uithouden, als hij haar nu binnen een paar uur totaal kon
vergeten voor die schat van een Maffie? Dat was als het ware een belediging aan
zijn eigen adres, dat stak hem. ...
‘Ja juffrouw, ik ben op! Zet u de thee maar onder de muts!’
Dat stak hem het meest. Het griefde hem: de korte termijn. Iets, dat hij voor
heilige ernst had gehouden, had hij als een oude jas weggegooid, zonder er zelfs
een gedachte aan te verspillen. Juist, goed zo: niet het weggooien was erg, maar
het gedachteloos weggooien! Van de heilige ernst was een schijntje overgebleven.
‘Dat is toch beter dan Delfts blauw,’ hoorde hij Van Haaften zeggen. Nu kwam het
gezicht van de vreemde hem plotseling weer voor de geest, met de onbarmhartige
ogen, die | |
| |
voor geen geheim eerbied schenen te hebben. Hel en hemel,
hij moest weten, waar die Van Haaften vandaan kwam! Die had hem ronduit belazerd
gisterenavond; allemaal had hij hen aan het lijntje gehad, maar hem het ergst!
Dat grijnzen, alsof hij je niet voor vol aanzag!
Zo schuw als Diederik tegen hem op had gekeken! Zo fiks als hij Kareltje had
laten dansen en zwaaien voor de piano! Een schoft, maar een handige schoft! Of
neen, handig was het woord niet. ... Betoverend was hij, zo kon je het
uitdrukken.
Betoverend. En met die nieuwe klank, waarvoor hij de verantwoordelijkheid nog
niet geheel en al durfde dragen, zette Andreas zich aan de ontbijttafel, in zijn
kamer, waar hij sedert het begin van de vacantie niet meer was geweest. Het was
alles bij het oude; het mosterdpotje in de vorm van een aapje stond op het
frisse linnen, een paar tijdschriften waren van de grond naar de boekenkast
verhuisd, zag hij, dat was dan ook het enige, wat veranderd was. Maar het gewone
veilige gevoel liet op zich wachten; nog knaagde er iets, vormloos, maar
hardnekkig, een herinnering zonder feiten. Soms dacht Andreas, dat het de
historie met de fontein was, dan weer meende hij, dat Eline hem niet los wilde
laten of dat de ironie van Van Haaften hem nog hinderde; als hem zoiets dan te
binnen schoot, zat de knaging er precies naast. En dat, nu hij niet eens een
haring nodig had, om weer tot de wereld terug te keren!
De boeken, die hij moeizaam had bijeengebracht in de twee jaren van zijn
studententijd, stonden netjes in het gelid. Dierbare opdrachten en data stonden
er in, het was maar geen bij elkaar geraapt zootje! Toch had zich ook tussen de
boeken en Andreas nu een geheimzinnige eeuw geschoven, die er voor twee maanden
niet was. De groene en blauwe en gele persoonlijkheden waren niet meer
vertrouwelijk in dit morgenlicht. Wat een waanzin eigenlijk, dat lezen. Is het
belangrijk? En waarom al die boeken verzameld en naast elkaar op een rij gezet,
verdeeld volgens bepaalde regels? Zou Van Haaften lezen? Best mogelijk, dat hij
nooit een boek onder ogen kreeg. En toch ... betoverend. Dat spelen als de kat
met de muis. Zonder hinderlijke bijgedachte. Betoverend.
| |
| |
Haastig slokte Andreas de onsmakelijke thee naar binnen. Hij voelde zich een
volslagen vreemde op zijn eigen kamer, verlaten door de stoelen, verlaten door
de boeken. Op de divan, met het bronskleurige kleed, een geschenk van Eline, lag
zijn hoed. Die verbond hem tenminste met het beetje zekerheid, dat hij nog
bezat: Maffie. Zij was er bovenop gaan zitten, daar aan de vijver, en had hem
zorgvuldig weer opgestreken. Aan Maffie alleen kon hij met pleizier denken. Hij
greep de hoed en verliet de kamer. Op de trap moest hij een paar woorden
wisselen met de juffrouw, die hem een vraag stelde over zijn vacantie. Hij
antwoordde bijna nijdig, zodat zij hem verschrikt nastaarde. Naar Diederik. Hem
uithoren over Van Haaften!
Diederik lag nog in zijn bed. Hij zag groen; een glas water stond op zijn
nachtkastje, maar hij lag te bladeren in een plaatwerk over de
zeventiende-eeuwse schilderkunst. Het leek Andreas, die hem wel meer in die
toestand had aangetroffen, eensklaps buitengewoon belachelijk. Stel je voor, 's
nachts overgeven natuurlijk en 's morgens om elf uur met een plaatwerk over
zeventiende-eeuwse schilderkunst ontdekt worden! Wilde hij zich op deze wijze
tegenover zichzelf soms weer een dragelijke houding verschaffen?
Zij draaiden om elkaar heen. Andreas wilde over Van Haaften beginnen, maar een
dwaze vrees, om zich te verraden, belemmerde hem. Diederik zocht een geschikte
aanleiding, om naar Maffie te informeren, maar ook hij veinsde
onverschilligheid. Bovendien, voor geen geld zou hij zijn rancune hebben laten
blijken; zo was Diederik, op dingen, die in dronkenschap gebeurd waren, kwam hij
nooit verontwaardigd terug.
Zo trachtten zij elkaar te vangen. Het eerst sneuvelde Diederik, die geen enkele
reden had, om te zwijgen. Toch bloosde Andreas, toen hij de vraag liet vallen:
‘Zeg, wie is eigenlijk die Van Haaften, die ik gisteren bij je trof?’
Diederik geeuwde en scheen verdiept in een reproductie, terwijl hij een aanval op
het geheim Maffie voorbereidde. Zijn tactiek is te doorzichtig, dacht Andreas,
maar ìk bloos.
‘Van Haaften, wie dat is?’
| |
| |
‘Ja, wie dat is!’
‘Nou, hij is beursman. Kon je dat niet aan hem merken?’
‘Dat bedoelde ik niet. Hoe kom jij aan hem? Kende je hem al langer of heb je hem
toevallig ontmoet? Ik heb je nooit over hem horen praten!’
Nu opletten. Het kunnen belangrijke woorden zijn, die Diederik nu gaat spreken.
‘Neen, dat zal waar zijn. Hij is pas hier komen wonen. Laatst heb ik hem op een
partij bij de Van Deldens ontmoet. Toen kregen we het over het musée Cluny en
hij zei, dat hij zich erg voor die Madonna's daar interesseerde. Eerlijk gezegd,
daar geloof ik geen klap van. Hij zit meer achter de meiden aan.’
Pas afsnijden. Hij wil naar Maffie toe. ‘En hoe ben je toen verder met hem
opgetrokken?’
‘Wel, ik vroeg hem toen, of hij mijn Madonna eens kwam bekijken. Hij zou wel eens
aanlopen, zei hij. Hij was er juist een half uur, toen jij arriveerde. Heel
toevallig. Maar van kunst had hij geen flauw benul, hij wist er totaal niets
van. Hij had bijvoorbeeld nog nooit van Tilman Riemenschneider gehoord! Nou!
Trouwens, je hoorde zelf die flauwe kul, die hij verkocht over dat Delfts! Dat
was nou wel heel geestig gezegd, maar per slot van rekening is het nonsens. Je
moet geen twee dingen, die niets met elkaar te maken hebben, door elkaar halen.
... Maar à propos, waarom vloog jij daar zo op in, zeg?’
‘Waarom? Wel, omdat ik zo half en half dacht, dat hij het wel eens bij het rechte
eind kon hebben!’
Was dat een hatelijkheid aan Diederiks adres geweest? Hoe was hij er toe gekomen,
dat zo direct te antwoorden? Andreas zag, hoe Diederik hem verbaasd aanstaarde,
een beetje beledigd.
‘Zo, neem jij zulke gezegden au sérieux? Ik wens je geluk, hoor!’
‘Je wist er met al je serieusheid anders maar niet veel op te zeggen!’
Zonderling weer, waarom koos hij nu de partij van Van Haaften? Had die hem dan
overtuigd? Argumenten voor zijn langs de neus weg gelanceerde stelling had hij
niet ge- | |
| |
geven, hij had alleen maar onder het dansen gezegd: ‘Dat is
beter dan Delfts blauw.’ Verdikkeme, er was iets niet in den haak, die man had
hem op een andere manier te pakken dan door argumenten en bewijzen.
Daar praatte Diederik alweer! Wat beweerde hij een massa! Ja, klets maar jongen,
Van Haaften is er immers niet, nu durf je wel! Ooooh, wist je er wèl wat op te
zeggen, maar zei je het maar niet, omdat Van Haaften een leek is op het gebied
van blauw. ...
Andreas betrapte er zich op, dat hij Diederik zat waar te nemen, terwijl die daar
uit zijn blauwe pyama het één na het ander aanvoerde. Hij zag zijn lippen
vlijtig bewegen, als molenwieken zo regelmatig, hij voelde de woorden ook aan
zijn trommelvlies bonzen, maar het raakte hem nergens. Diederiks betoog kwam hem
niet, als gewoonlijk, klemmend voor, het scheen hem één schichtige vlucht voor
een onzichtbare Van Haaften, die grinnikend achter de schermen stond te wachten,
om toe te grijpen, om te dirigeren, om te doden, als het moest. Hij antwoordde
ook, maar het ging buiten hem om; de noodzakelijkheid zag hij er niet van in.
Hij had immers Diederik gisteren angstig en schaapachtig zien wijken voor die
schoft, die tovenaar! Er was niets meer aan te doen.
Het was hem een verlichting, toen hij listig en zonder zich bloot te geven
Diederik het adres van Van Haaften had laten zeggen. Ik weet niet, of ik naar
hem toe wil, dacht hij, maar het adres moet ik hebben, voor het geval ... de
fontein. ... Ik haat hem!
Toen Diederik weer naar Maffie trachtte te vissen, ruimde hij met een slap excuus
het veld.
Die dag liep hij zonder bezigheden rond.
Op zijn kamer kon hij het niet langer dan een half uur uithouden. Een portret van
Eline, dat op zijn bureau stond, borg hij weg in een lade; het kwam tussen een
strandfoto uit zijn eerste jaar en een nota van een meubelzaak terecht. De
juffrouw zou uit de lacune nu binnenkort haar consequenties trekken. Hij liep de
straat weer op. De sporen van het Oranjefeest waren al bijna verdwenen. Hij
voelde een grijs heimwee | |
| |
en trachtte aan de goede qualiteiten van
Maffie te denken. Zelfs zwierf hij naar de plaats, waar zij hadden gelegen,
onder het patronaat van de zwaan. Er was niets meer te zien, geen grasje was
platgedrukt. Hij stapte in een willekeurige tram en kwam tegenover een kleine
non te zitten, die rustig zijn nieuwsgierige blikken vermeed. Als men die eens
per vliegtuig, in ordegewaad, een reis om de wereld liet maken! Later op de dag
belandde hij aan de leestafel van zijn stamcafé; de kranten en de tijdschriften
in hun versleten zwarte omslagen waren even vreemd en afwezig als zijn boeken.
Andreas tikte te hard met een gulden op de tafel om af te rekenen. ‘Het moet uit
zijn,’ zei hij in zichzelf, ‘ik moet weten, wat er met mij
gebeurt, of gebeurd is. Ik moet weten, waarom ik alles door dik glas zie. Ik
moet ook weten, waarom ik uit Hampton Court terug ben gekomen, waarom ik ieder
ogenblik in mezelf loop te denken of haast te praten, waarom ik in één dag Eline
glad kon vergeten en op Maffie verliefd kon worden, waarom ik een non in een
vliegtuig een wereldreis wil laten maken.’
Hij rekende af; de straat lag weer voor hem.
‘En ik moet weten, wat hij precies bedoeld heeft met dat
gezegde over Delfts blauw!’
Terug naar de telefooncel. Nu of nook ... H ... H ... H ... Ha ... Haa ... Van
Haaften. Hij heeft telefoon. O. van Haaften, het adres klopt. Niet aarzelen,
maar de schijf draaien. Geen trillende vingers. ... Luisteren. ... ‘Hallo!’ ...
‘Met wie zegt u?’ ... ‘Verkeerd verbonden!’
Andreas hing de hoorn op, bevrijd. Goddank, verkeerd gedraaid!
En de straat lag weer voor hem. Eén straat, tweede straat rechts, derde straat.
De dankbaarheid om het verkeerde nummer is al weg. Je bent bang, je bent bang,
je bent bang! Je bent weggerend als een lafaard, toen je verkeerd verbonden
werd! Je durft die vent niet aan, zeg het maar eerlijk! En toch, nù al drijft de
onrust je weer verder, tot je opnieuw in een telefooncel zult gaan, opnieuw
draaien en opnieuw luisteren, tot ... Maar het is te gek! Iemand opbellen,
iemand te spreken vragen, zonder andere reden dan ... Delfts blauw! Trouwens,
| |
| |
wat zal hij je kunnen vertellen? Dat effecten en vrouwen het
enige ware zijn! Enzovoort. Je stelt wel belang in fijne heren! ... Maar je stelt belang in hem! Je moet hem te spreken krijgen, dat weet
je, dat hoef je niet verder te verklaren. En je bent bang, je bent doodsbang, je
durft hem niet aan. ...
Een publieke telefooncel. En een dubbeltje.
Andreas aarzelde. Iemand telefoneerde daarbinnen, dat betekende uitstel,
mogelijkheid tot vlucht.
Toen trilde ergens uit het niets een verlossend denkbeeld op hem toe. Maffie!
Maffie is het voorwendsel, dat ik zoek! Nu komt alles, alles in orde! Vooruit,
de cel in! ...
Het signaal toeterde zachtjes aan zijn oor. Eén maal. Tweemaal. Driemaal. Zou hij
nog niet thuis zijn? Geraas. Dáár:
‘Met Van Haaften.’
U of je? Gisteren was het laat op de avond ‘je’. U.
‘U spreekt met Laan ... ja juist, Andreas Laan. ... Ik zou u graag een ogenblik
willen spreken in verband met het meisje, dat ik gisteren ...’
Om acht uur. Nog twintig minuten wachten dus.
Zijn stem was immers gewoon, heel gewoon geweest. Hij beschouwde het natuurlijk
als de normaalste zaak ter wereld: inlichtingen over een meisje, waar je iets
mee wou beginnen.
Maar was het toch eigenlijk niet ... heel belachelijk?
Vastbesloten sneed Andreas zijn weifelingen door. Nog eenmaal keek hij rond in
zijn kamer, die hem nu weer intiem en lokkend scheen. Vooruit! Afspraak acht
uur!
Hij was twee minuten voor acht bij de stoep van het huis, waar Van Haaften
woonde; een hoog grachthuis, met een hellende, slanke gevel. Boven brandde
licht. Zenuwachtig liep Andreas een paar maal heen en weer, telkens twintig
nummers, links en rechts. Als in zijn kindertijd trachtte hij de toekomst te
bezweren door over stenen te stappen volgens een bepaalde regel: als ik nu in
drie stappen bij dìe pui ben, zal het goed aflopen, anders ... Hij schaamde
zich. Een klok sloeg acht uur. Nog tweemaal twintig nummers links en rechts.
Toen stond hij op de stoep en trok aan de ouderwetse bel, terwijl hij in een
lege spanning beurtelings dacht aan de | |
| |
dood en aan de melodie, die
Kareltje gisteren herhaaldelijk had gespeeld.
Er kwam geen geluid van binnen. Voorteken? Laatste kans tot ontsnapping? Bah,
niet laf zijn. Het gaat immers om Maffie, een doodnuchtere zaak.
En opnieuw trok hij, nu krachtiger, aan de bel. Die begon eensklaps aanmatigend
te luiden, met een holle alarmklank. Een ridicuul toontje bibberde nog na.
Maar er verscheen een simpele dienstbode, die hem beleefd verzocht, twee trappen
op te gaan en dan de eerste deur rechts te kiezen. Er was niets heksachtigs aan
haar, zij was niet bijzonder mooi en niet bijzonder lelijk en zij verdween naar
het sousterrain door de lange, witgekalkte gang. Er schoot nu niets anders op
over, dan naar boven te gaan. Op de eerste etage klonk jankend gelach uit een
kamer; plotseling vloog de deur open en een gesoigneerd heer van om ende bij de
veertig kwam kennelijk boos naar buiten; toen hij Andreas zag, voelde hij in
zijn jaszak en trok zich met een goed geacteerde onverschilligheid weer in de
kamer terug. Het gaf Andreas moed; door dit dwaze spel voelde hij zich enigszins
de collega van de gesoigneerde heer, en bevrijd uit de eenzaamheid van zijn
avontuur. Bijna opgewekt klopte hij bij Van Haaften aan. ...
Toen hij eenmaal tegenover Van Haaften, in een diepe stoel aan een open haard, de
gewone houding had gevonden, bedacht hij verbaasd, dat hij tegen dit bezoek als
tegen een expeditie had opgezien. De man, die in de andere stoel zat, had hem
zonder enig teken van spottende gemeenzaamheid begroet. Een keurige beursman,
inderdaad, helemaal geen heksenmeester, zelfs geen ... geen Derde, in een
degelijke, onopvallende omgeving, dat was dus de gevreesde Van Haaften! Het was
Andreas, of zijn spieren en zenuwen weldadig uitweekten onder de vlotte
conversatie, die zonder enige moeite tussen hen was gaan vloeien. Zo veilig en
van zichzelf afgeleid had hij zich in dagen niet gevoeld. Zij staken sigaren op,
die Van Haaften uit een prachtig gesorteerde kist aanbood; door de rook heen
spraken zij over de universiteit, over het studentenleven, later over de beurs.
De onderwerpen, die zij | |
| |
aansneden, groeiden als vanzelf uit; er
kwamen geen hinderlijke pauzes, die tot ingrijpen zouden hebben gedwongen. Van
Haaften, merkte Andreas, kon blijkbaar een zeer beminnelijk mens zijn; en hij
was een uitstekend prater. Over alle mogelijke quaesties sprak hij met een
aangeboren gemak, en zonder enige terughoudendheid; van angst, om zich te
vergissen, scheen hij hoegenaamd geen last te hebben, en hij vergiste zich dan
ook nooit, omdat hij in de dingen een zeker punt aanboorde, waarvan hij met
brillante stelligheid kon uitgaan. Over gevestigde reputaties van professoren,
van gewichtige personages uit de studentenwereld, van politici en van
kunstenaars danste hij zo nonchalant heen, dat Andreas weer dezelfde bewondering
van de vorige avond voelde naderen. Hoe in godsnaam is het mogelijk, dacht hij
bij zichzelf dat iemand zo ... zo vlerkachtig en toch zo betoverend over
onderwerpen durft spreken, die mij altijd zwaar en ondoorgrondelijk diep zijn
voorgekomen? En hij trachtte Van Haaften telkens weer te verlokken tot
boosaardigheden, juist over dingen, waarvoor hij zelf nog een onbewuste schroom
bezat; hij genoot dan mee van de nederlaag, die een stijf wezen in hemzelf moest
lijden. Nu hij hier veilig zat, en Van Haaftens woorden over neutrale zaken
handelden, was deze scherpte hem in het geheel niet onaangenaam; integendeel,
zij dreef hem ieder ogenblik tot een, schoon nog schuchtere, toejuiching. Deze
man had geen eerbied, niet de geringste zweem van eerbied voor allerlei, dat hem
zelf door volkomen duistere motieven wel eerbiedwaardig scheen, ofschoon hij
zich moest bekennen, dat hij er nooit over had nagedacht, waarom het eigenlijk
eerbiedwaardig wàs. Daar zat nu iemand tegenover hem, die niet kankerde over het
eerbiedwaardige, maar het eenvoudigweg negeerde, alsof het niet bestond! Iemand,
die over de wetenschap sprak op dezelfde lichte toon als over een amourette,
alsof er geen afgronden tussen die twee waren te overbruggen! Moest een serieus
mens zich daartegen eigenlijk niet verzetten? ... Andreas herinnerde zich
eensklaps zijn protest tegen de aanranding van het Delfts blauw; maar hij
begreep niet meer, hoe hij gewaagd had, het uit te spreken.
Van Haaften bood thee aan; hij stond op, om die eigenhan- | |
| |
dig te gaan
inschenken. Er kwam een stilte, en Andreas zag de kamer rond, die gedempt
verlicht werd door een grote gele schemerlamp. Een bureau, een kleine
boekenkast, een antieke kist, alles van donker hout, niets bijzonders. Maar
onverwacht viel zijn oog op een zonderling voorwerp, dat in een bijna donkere
hoek was neergezet. Het was een ruw bewerkt beeld, ongeveer een meter hoog. Het
grijnzende bakkes werd maar even door het licht van de lamp geraakt; de
kolossale neus sprong naar voren, de uitgestoken tong zwol als een zotte
uitdaging tussen de dikke lippen door. Andreas trachtte scherper te zien. Er
kwamen twee geverfde starende kraalogen boven de neus uit; en daarop stond (zag
hij goed?) een soldatenpet, studentikoos scheef. Het beeld leek uit zijn
schaduwnis om een grove, schunnige mop te grinneken; de groengrijze pet
verleende het een belachelijke waardigheid, die het door zijn grijns weer
ongedaan maakte. Onwillekeurig huiverde Andreas even, getroffen door de gemene
uitdrukking; maar hij had minuten, misschien wel uren willen blijven kijken.
Toen drong het tot hem door, dat het stil was en dat hij hier moest praten.
Hij wendde zich van het beeld af en ontmoette de ogen van Van Haaften, die hem
blijkbaar had staan opnemen. Die ogen keken hem spottend aan, alsof zij partij
wilden trekken van de ongeveinsde belangstelling, waarmee Andreas het
zonderlinge beeld had aangestaard; en terstond voelde hij dezelfde blos van
gisteren weer langs zijn rug en nek opklimmen, terwijl ook de hulpeloze haat van
die pijnlijke ogenblikken weer vat op hem kreeg. Hier baatte geen redenering,
het was zo. Maar Van Haaften scheen van dit alles niets te merken. Hij nam de
pet van de grijnzende kop af, zodat de kraalogen nog onbeschaamder spionneerden
en haalde het beeld uit zijn duistere hoek onder de lamp.
‘Interesseert je dit heerschap?’ vroeg hij. Zijn anders zo scherpe stem weifelde
tussen zachte boosaardigheid en genegenheid. ‘Bekijk hem op je gemak, als je
wilt. Het is mijn generaal, ik sleep hem al jaren met me mee. Hij is een groot
zwak van me.’
De generaal was zonder zijn uniformpet nog lelijker. Het | |
| |
hout,
waarvan hij gemaakt was, had nauwelijks meer dan een oppervlakkige bewerking
ondergaan; hier en daar vertoonde hij nog vage sporen van verf. Positief, met
opzettelijk genoegen, leek hij te koop te lopen met zijn manlijkheid. Door het
contrast tussen de grijns en de harde, knoestige naaktheid maakte de gehele
generaal een afzichtelijk coquette indruk op Andreas. Toch besefte hij straks
niet gehuiverd te hebben om het beeld zelf, maar om zijn aanwezigheid in deze
keurige, solide kamer, waar niets voorkeur voor exotische curiosa verried. In
een museum, vroeger al op een schoolreisje, had hij zulke afgoden gezien, dat
was niets bijzonders. Maar in deze kamer, en met die pet. ...
Het was, of Van Haaften antwoordde op zijn onuitgesproken gedachten.
‘Ik kreeg hem op mijn twintigste jaar van mijn broer, die veel reisde. Hij is
afkomstig van één van de eilanden uit de Stille Oceaan, welk weet ik niet meer.
Het kan me ook niet schelen, daarvoor staat hij hier niet; ik heb geen verstand
van kunst. ...’
Ha, Diederik. ...
‘Maar ik zou bijna beginnen over dingen, die je, als vriend van de expert Van der
Vegte, waarschijnlijk maar matig belang zouden inboezemen. De generaal is voor
mij de generaal, tout simplement. Drink je thee uit en licht mij in met welk
stadium van polynesisch fetischisme men hier te doen heeft!’
Van Haaften was weer gaan zitten en stak een sigaret op. De generaal poseerde in
onwelvoeglijke houding tussen zijn knieën en grijnsde, alsof hij zijn baas
volkomen begreep. Voor Andreas bestond er in de kamer niets anders meer dan dit
wonderlijke stel. Het had de omgeving verslonden, het had ook de overweging, dat
hij hier al een half uur kletste zonder op de aanleiding van zijn bezoek te
komen, volkomen verdreven. Het was hem zelfs onverschillig geworden, of hij zich
belachelijk maakte door niet over Maffie te spreken; deze keurig geklede heer
met het barbaarse monster voor zich onder het zachte licht van de schemerlamp
vertegenwoordigde een wereld, waarvan hij de sleutel niet bezat. Er is niets
anders meer van waarde, dacht hij, dan dit geheim te doorgronden, | |
| |
ook al kost het me alles, mijn ganse prestige desnoods. Hij houdt mij voor een
prutser als Diederik, een kunstkenner. ...
Zijn stem was te zwaar en onvast, toen hij zei:
‘Neem mij niet kwalijk ... ik heb natuurlijk evenmin verstand van kunst, als jij
... maar ik stel er veel belang in, te weten, waarom je zo aan dat beeld gehecht
bent. Ik ben toch niet onbescheiden?’
Van Haaften tikte de generaal zachtjes op zijn bultige schedel.
‘Volstrekt niet. Geheimen heb ik, sedert ik de generaal heb, niet veel meer. Maar
als je een griezelige spookhistorie verwacht, zal ik je helaas moeten
teleurstellen.’
Hij sprak herkauwend, langs Andreas heen.
‘Ik ben nu één en dertig. Toen ik hem kreeg, was ik twintig. Het was zuiver
toeval, maar daarom voor mij niet minder duidelijk. Ik was zo iets als jij, denk
ik, maar aangezien ik het nu niet meer ben, kan ik dat moeilijk precies zeggen.
In ieder geval was ik een grote idioot, en op die vierde December extra. Ik zie
me nog trouw naast haar lopen, met al die pakjes voor St. Nicolaas. ... Je denkt
zeker, dat het een vrouwengeschiedenis wordt, hè? Natuurlijk is het een
vrouwengeschiedenis, maar daarmee zal ik je niet vervelen; het heeft alleen voor
mij belang ... gehad. En daarom gaat het ook niet; alleen, het is een feit, dat
ze me verduiveld veel pakjes liet dragen. ...’
De generaal grijnsde onhebbelijk.
‘Daarover kan ik soms nù nog nijdig worden. Ik was toen juist in dienst en ik was
trots op mijn buitenmodel; en dan die pakjes! Maar goed: toen we die avond
thuiskwamen, ontdekte ik, dat ze mij zo koud liet als ijs. Of het kwam door haar
gescharrel met die cadeautjes voor jan en alleman, of door iets anders, mag de
generaal weten. Hoe het ook zij, het was erger voor me, in die tijd, dan dat ze
me bedrogen had, want ik voelde mezelf daardoor opgelicht; ik zat vol goede
bedoelingen, en daarvoor is dat ijsgevoel funest. De volgende dag werd het zo
erg, dat ik het niet meer verbergen kon; het kwam 's middags tot een scène,
waarbij onze Kareltje piano had kunnen spelen. Ik moest haar openlijk laten
merken, dat ik van haar walgde, niet om dit of dat, maar omdat zij zij was; | |
| |
zij deed toen nog een poging, om me weer te annexeren, zodat ik haar
een formele stomp moest geven. ... Dat alles had me toen zo te pakken, dat ik,
nadat ik haar weggeloodst had, uren radeloos op mijn kamer bleef zitten.’
Van Haaftens stem had weer de toon van zachte boosaardigheid, als bespotte hij
zijn eigen figuur in het verleden.
‘Ik voelde me volkomen verloren, niet om haar, maar om dat ijsgevoel, dat ik toen
absoluut niet begreep. Je kunt je voorstellen, hoe fraai deze volgende scène
was: ik wanhopig, zonder gegeten te hebben op mijn kamer zittend, een belletje,
en ... de goede Sint, die mij niet vergat in mijn ellende! Er werd een
langwerpig pak afgegeven. Alleen de verschijning van dat pak al bracht me weer
ietwat op mijn verhaal; zulke humor van een vriendelijk toeval slaat nu eenmaal
de ergste tragedies dood. Als je enig instinct voor oplossingen hebt, zul je al
begrepen hebben, dat mijn generaal uit de houtwol te voorschijn kwam. Hij lachte
precies zo onbeschaamd als nu en hij geneerde zich even weinig.’
De generaal kreeg een vertrouwelijk tikje.
‘Ik weet niet, of je kunt begrijpen, hoe het komt, dat ik een slecht geheugen heb
en toch het uur, dat ik toen met de generaal doorbracht, nog bij me draag als in
mijn vestjeszak. Laat ik het zo zeggen: eerst was het, of hij me uitlachte,
tenslotte had ik de zekerheid, dat ik met hem mee kon lachen. Als je er een dik
woord voor gebruiken wilt, dan was het een openbaring, dit rare uur. Het was zo
iets zots, denk ik, dat het me wel tot bezinning moest
brengen. Dat afgeven van het pak, het uitpakken, het eerste gezicht, dat alles
was in zo flagrante tegenstelling met mijn hevige wanhoop, dat het angstwekkend
veel op een soort voorbeschikking leek. En zo vatte ik het toen ook op. ...’
Er viel een kleine pauze. Andreas zag een zekere Andreas Laan roerloos luisterend
in zijn stoel zitten. Van Haaften liet de generaal zachtjes dansen en glimlachte
ironisch voor zich uit. Toen zag hij Andreas onverhoeds scherp en onderzoekend
in de ogen:
‘Je had zeker belangrijker gegevens verwacht omtrent mijn verhouding tot dit stuk
hout? Perversiteiten misschien wel! | |
| |
Het spijt me, het spijt me, het
is niets anders dan dit onnozele verhaal. Waarom vertel ik het jou? Ja, waarom.
... Ik denk, omdat ik niet aan de gedachte kan ontkomen, dat ik ongeveer geweest
moet zijn als jij, destijds. ... Minder belezen ongetwijfeld, verhouding als
Universiteit tot Beurs ... maar toch zowat uitwendig beschaafd en inwendig een
hopeloze boerenlul. ...’
Het klonk als een koude diagnose, een zelfbeschuldiging. Andreas bewoog zich
niet, het denkbeeld van een belediging kwam niet in hem op. Het geheim van het
Delfts blauw, dat wordt nu onthuld, dat wordt nu onthuld, ruiste het in hem.
Van Haaften had zich weer tot de generaal gewend. Hij sprak door, alsof het
verder niemand aanging en hij zichzelf rustig met de herinnering wilde vermaken.
‘Als een openbaring deed het me aan, zei ik. Ja, zo was het wel ongeveer. Alleen,
het is een verduiveld gemeen woord: openbaring! Zoiets als: de Genade. Daar heb
ik vroeger van de oude heer wat over moeten horen! Lieve god, als ik nog aan dat
hemelse Jeruzalem denk, waar hij vaak uit voorlas! Bij al die weelderigheden
zaten mijn broer en ik om het hardst te gapen, achter de hand natuurlijk. ...
Als je meent, dat de generaal voor mij zo'n soort openbaring was, vergis je je
geweldig. Het was alleen zo enorm komisch, zo honds brutaal grappig, dat
binnenkomen, dat ik er onmiddellijk weer in ben, als ik maar naar zijn kop kijk.
Ik zette mijn kepi er toen plompverloren bovenop. ...’
Hij schudt van het lachen, de generaal!
‘De meeste mensen zijn met hun openbaringen nu eenmaal altijd een kermis ten
achter! Dat begreep ik vroeger, voor die St. Nicolaasavond, niet. Ik dacht, dat
er achter die Openbaring van mijn vader heel wat stak, hoewel er nooit iets
bijzonders van kwam. ... Zonderling eigenlijk, dat je dat niet eerder door hebt.
Ik was bovendien gewaarschuwd. Mijn oom, mijn vaders broer dus, was dominee in
een kleine Friese gemeente. Wij logeerden er zomers en moesten dan naar de kerk
bij hem. Ik was bang voor hem, sedert hij mij een draai om mijn oren had
gegeven, toen ik hem had gevraagd, waarom ze God God en niet Jan hadden genoemd!
Hij was een beetje | |
| |
opvliegend en te dom voor iets anders, daarom was
hij maar theologie gaan studeren. Maar dat zag je toen niet, vooral niet als hij
preekte, over de intocht van Jezus en zo. Toen ik veertien was, gingen we er
plotseling niet meer logeren. De reden werd ons niet gezegd, maar mijn broer
wist al heel gauw, dat hij in het gekkenhuis zat! Hij schijnt aan het malen te
zijn geraakt door de Apocalyps en praatte voortdurend over de palmtakken,
waarmee de straten zouden bestrooid worden, als hij zijn intocht in Leeuwarden
deed. ... Was ik gewaarschuwd of niet? Maar toch, ze hebben het je zo geheid
ingestampt, dat je ziendeblind verder gaat. ... Ik moet altijd denken aan de
gemeenteleden, die zijn laatste preek hebben gehoord. Hij was toen al gek, maar
ze wisten het nog niet, en omdat hij over de Openbaring preekte, kregen ze het
niet toen, maar pas de Maandag daarop in de gaten, toen hij op straat liep te
zingen! O sinte Franciscus!’
Om de mond van Van Haaften danste het boosaardige pleizier.
‘Ja, mijn waarde, we zijn allemaal gewaarschuwd, en toch hebben we een pop uit de
Stille Zuidzee nodig, om er achter te komen, dat openbaring niets anders is dan
het feit, dat je iets openbaar wordt! Maar het is ook zo verschrikkelijk,
verschrikkelijk deftig, zoiets als de kunsttheorie van je vriend Diederik, dat
je je laatste restje respect ervoor niet gauw verliest. En op dat laatste restje
komt het juist aan! ... Ik voor mij, ik ben deze houten klaas dankbaar voor zijn
openbaring. Maar denk nu ook vooral niet, dat ik iedere avond voor hem op de
knieën lig! Er zijn maanden, dat hij daar in zijn hoek staat, dat ik hem niet
zie; alleen bij gelegenheid als deze, als ik praat, of ook wel als ik eens
melancholiek ben, dan valt hij me ineens weer op, dan moet ik plotseling weer
aan zijn verschijnen denken.’
Van Haaften boog zich naar Andreas over:
‘Ik zal je precies vertellen, wat je op dit ogenblik van mij zou willen zeggen.
Dat vertel ik de mensen altijd, wanneer ik me eens heb laten gaan. In de eerste
plaats vind je mij een vlerk, want je hebt meer fatsoen dan ik. In de tweede
plaats meen je, dat ik op sommige punten wel eens gelijk kon heb- | |
| |
ben, maar je wilt jezelf dat niet toegeven, omdat ik me niet discreter
uitdruk. Wees ronduit, is het zo of niet?’
Andreas zocht een antwoord, maar hij kon niets formuleren. Hij leefde nog in een
andere wereld, die van het luisteren. Had hij ooit zo lang en verzonken naar
iemand geluisterd, of geweten, dat het mogelijk was, naar iemand te luisteren
zonder zelf het antwoord bij voorbaat al klaar te hebben? Ja, deze manier van
redeneren stond hem tegen, die was hem zelfs duidelijk antipathiek; maar hij had
geen remedie, waarmee hij die woordeh kon afweren, zij vonden hem naakt en
hulpeloos. Ik heb mijzelf in een duivelse lachspiegel gezien, dacht hij. Ik ben
het niet, en ik ben het toch, die de generaal op Sinterklaasavond thuis kreeg,
na die geschiedenis met Eline. Dat ijsgevoel. ... Wie ben ik? Ik ga overstag
naar Van Haaften, geloof ik. Nu weet ik heel zeker, waarom ik van Hampton Court
terugkwam; hij heeft het me gezegd. ...
‘Wees ronduit, is het zo of niet?’
‘Je hebt gelijk, het is zo. Wat je zei, was ... vlerkachtig, maar ik kan er niets
tegen inbrengen. Niets, niets. En het kan me ook niet schelen, ik zou er zelfs
niets tegen willen inbrengen. ...’
Zij bleven elkaar enige seconden in de ogen zien. Toen mikte Van Haaften de
generaal op een kussen bij de haard, waar hij met zijn bonkige achterste omhoog
bleef liggen; en weer zweefde zijn stem tussen boosaardigheid en genegenheid:
‘Ik dank je voor je instemming. Iets anders dan een vlerk zijn kan ik niet, omdat
ik geen eerbied meer heb voor de gewone heilige huisjes. Daar is niets aan te
doen, en daarom moet ik me wel zo uitdrukken. Je begrijpt, veel vrienden heb ik
niet; alleen de vrouwen, zolang ze verliefd zijn, mogen dat wel! Maar dat duurt
dan ook zolang als het duurt. ... En toch heb je het mis, als je mij voor
onverschillig houdt. Ik ben niet onverschillig, anders had ik me trouwens niet
zo uitgesloofd, om je de historie van mijn generaal te vertellen.’
Van Haaften was heen en weer gaan lopen. Bij het kussen voor de haard stond hij
stil en raapte de generaal op. In zijn ogen zag Andreas verbaasd een verbeten
drift, die er anders ontbrak.
| |
| |
‘Eén ding is voor mij van betekenis, en dat is dit: van tijd tot tijd die laf
bekken eens te laten merken, dat ze tegen mij niet op kunnen, dat ik ze maken en
breken kan met al hun gefemel en hun goedheid en hun beginselvastheid en hun
openbaringen incluis. ... Ik zal niemand trachten wijs te maken, dat ik een edel
mens ben, maar ik laat mij dan ook door niemand wijsmaken, dat hij een edel mens is. ... Nog nooit hebben ze, als ik het er op aanlegde,
in een debat met mij het laatste woord gehad, nog nooit, Altijd gaan zij nijdig
of gechoqueerd of beledigd naar huis, maar ook altijd, dat weet ik, hebben ze
stierlijk het land, dat ze me er niet onder hebben kunnen krijgen. Zeker, de
volgende morgen hebben ze zichzelf al weer gerustgesteld, dan horen ze van mijn
argumenten allang niets meer; maar ze zijn bang voor me, ze haten me, dat merk
ik aan de manier, waarmee ze me aan boord komen met hun vooroordelen. Ze kunnen
het niet zetten, dat ik gewoonweg slecht durf zijn, zonder het eerst aan de
burgemeester of aan de pastoor te vragen. Dat zouden ze zelf ook zo dolgraag
willen, maar ze durven niet, de baby's, omdat ze er zelf mee naar de bliksem
zouden gaan! Daarom zijn ze benauwd voor me en vinden ze me aan de andere kant
toch een vent; ja, zo zijn ze, de heren! Ze weten, dat ze voor me op moeten
passen, als ik te dicht in de buurt van hun vrouwen of juffrouwen kom, want die
zijn volstrekt niet vies van een beetje losheid, als hun eigen man maar vast is.
Sidder maar niet, je staat hier in de kamer van een moordenaar, een hoerenjager
en een oplichter, en de eigenaar van die kamer bevindt zich vlak voor je! Alleen
is de tijd, dat hij al die beroepen nog erg au sérieux nam, lang voorbij, zodat
hij zich bepaalt tot onschadelijke uitvallen per tong!’
Er was een dreigende geestdrift in de ironische stem gekomen; de generaal zwaaide
door de geladen atmosfeer. In Andreas jubelde iets, iets dat weer geen woorden
kon vinden, maar bewoog tussen: hosannah, hallelujah, Hampton Court, de
Waarheid, de Waarheid, ja, ja, ja, ja, ja!! Is het dan zo, is het werkelijk zo,
is de vlerk, is de schurk ... de Waarheid?
Alle angst, alle onzekerheid, alle deftigheid, alle scrupules: alles verbleekt
voor het licht der Waarheid, voor de generaal, | |
| |
voor de genade en de
openbaring. ... Diep, verlost, haalde Andreas adem; hij was zelfs Van Haaften
vergeten, zo stralend en helder goot zich het licht over hem uit: hij heeft
gelijk, hij heeft gelijk!
Een kuchje drong tot hem door. Van Haaften had een verse sigaret opgestoken en
leunde weer achterover in zijn stoel. Hij zei zonder opzettelijke hatelijkheid:
‘Ik meende, dat je ... eigenlijk gekomen was, om me een en ander te vragen over
mijn ex-vriendin Martha, alias Maffie?’
|
|
Auteursrecht onbekend