|
| |
| |
| |
En het geschiedde als zij reisden, dat hij kwam in een
vlek; en eene zekere vrouw met name Martha, ontving hem in haar huis.
En deze had eene zuster genaamd Maria, welke ook zittende aan de voeten van
Jezus zijn woord hoorde.
Doch Martha was zeer bezig met veel dienens,
en daar bijkomende zeide zij: Heere, trekt gij U dat niet aan, dat mijne
zuster mij alléén laat dienen? Zeg dan haar dat zij mij helpe.
En
Jezus antwoordende zeide tot haar: Martha, Martha, gij bekommert en ontrust
u over vele dingen,
maar één ding is noodig; doch Maria heeft het
goede deel uitgekozen, hetwelk van haar niet zal weggenomen worden.
Lukas X, vs. 38-42
Zum Leben gibt es zwei Wege: Der eine ist der gewöhnliche,
direkte und brave. Der andere ist schlimm und führt über den Tod, und das
ist der geniale Weg.
Thomas Mann
| |
| |
| |
VII. Carnavalsmoraal
Er zijn moralisten, die het carnaval verdoemen; zij zijn de morelen. Er zijn
moralisten, die Aswoensdag verdoemen; zij zijn de immorelen. De morelen
echter houden de immorelen niet voor immoreler dan de immorelen de morelen;
want de moraal der burgers bestaat krachtens het tegenwicht der
immoraliteit, en evenzeer de moraal, die in zekere kringen de willekeurige
naam immoraliteit draagt. Het misverstand, dat de immoraliteit de dood van
de moraliteit betekent, stamt van de morelen; het misverstand, dat de
moraliteit de immoraliteit beknot, stamt van de immorelen; en door deze
misverstanden, die pleiten voor het verstand der morelen en immorelen, maar
voor niets meer dan hun verstand, onthult zich de moraal, de morele en de
immorele, als het monument der starheid en onbeweeglijkheid. Waar men een moraal dient, gelooft men steeds de
moraal te dienen; een moraal zou geen waarde en spankracht
hebben, wanneer zij onder haar dienaren niet als de
moraal, als de edele en verhevene, de volstrekte, de bevrijdende, de
onafhankelijke en alom-geldende, in onaantastbare goddelijkheid zou tronen.
Daarom kan geen moraal leven zonder verkettering en, omgekeerd, geen ketter
zonder moraal; moraal en immoraliteit zijn elkaar dierbaar in onverzoenlijke
vijandigheid, zij verscheuren elkaar, terwijl zij voor elkaar onmisbaar
zijn, zij doden en beknotten elkaar in talloze verstandige misverstanden,
omdat zij elkaars dood niet kunnen dragen en elkaars groei niet ontberen.
Eigenschap van iedere moraal, ook van die, welke prat gaat op haar ruimheid
en milde inschikkelijkheid, is haar volstrektheid; voor zover wij allen
moralisten zijn, zijn wij allen volstrekt in onze eisen, zijn wij allen
zonder het inzicht en zonder de mildheid, zijn wij allen bezit verdedigende
burgers. Burgerlijk is iedere moraal, omdat zij inhoud, feitelijke zwaarte
heeft. Haar eis is | |
| |
vastlegging, haar termen zijn
ondubbelzinnig, haar formuleringen zijn inhalig. De individuen, die de
moraliteit boven alles stellen, zijn aan ‘alles’ gewoonlijk lichtvaardig
voorbijgegaan; de moralisten van professie, voor wie de ethiek een
ingeschapen noodzaak schijnt, mogen trachten de moraal van haar bijzondere
toevalligheden te ontdoen, zij zullen er niet in slagen, de samenhang tussen
moraliteit en gemeenplaats te loochenen. Verheven is de moraal voor de
burger, omdat zij onderscheid maakt tussen dit en dat, tussen goed en kwaad,
tussen hoog en laag, omdat zij overal een bezwerende gemeenplaats stelt
tussen mens en mens; en om dezelfde redenen schrikt zij de dichter af. Niet,
omdat zij goed is, noch omdat zij slecht is, maar alleen, omdat zij
burgerlijk is, vormt zij de majestueuze kroon der burgerlijke wereld, worden
haar uitspraken in het gebied des dichters echter niet gehoord.
De moraalprediker is de burger bij uitnemendheid. Zijn dichterlijkheid is zo
geketend, zijn drift tot zelfhandhaving zo overheersend, dat hij geen vrede
kan vinden bij de vaste ommuring der eigen persoonlijkheid. Hij zet zich
imperialistisch uit, ten einde anderen als zichzelf te kunnen zien; hij
toornt tegen het andere, tot het krimpt onder zijn woorden en zich
vernedert; woorden gebruikt hij als nuttige projectielen, zonder zich om hun
ziel te bekommeren; zelfs de poëzie zal hij niet beneden zich achten,
wanneer metrum en rijm gerede aanleiding bieden tot veroveringsexpedities.
Moraliseren en veroveren gaan niet alleen in de middeleeuwse en koloniale
politiek gepaard; zij zijn kinderen van de éne burgerlijke stam. Het
aanleggen van nieuwe gebieden, die toch dezelfde zijn: het prediken en
koloniseren, heeft de energieke burgers ten allen tijde gelokt; de
onbeschaamde vrijmoedigheid, die ten toon gespreid wordt bij het hanteren
van texten, vindt slechts een aequivalent in de zeden en gewoonten der
vermaarde veroveraars. Het moraliseren is een honger naar geestelijke
koloniën; de apostelen der moraal zijn hartstochtelijk op zoek naar de
kudden oncritische inboorlingen, aan wie zij hun verzameling waarheden met
vrucht kunnen slijten. Zo volstrekt is de grote moralist, dat hij de
bekering in massa en met | |
| |
het zwaard zonder tegenzin bedrijft;
bekering immers heeft voor hem de zin van verovering. Predikatie en
veldtocht verschillen voornamelijk in het materiaal der ammunitie.
Dit heerszuchtig en burgerlijk karakter der moraalpredikers, dit algeheel
gemis aan diepte ten bate van de expansie, dat de moraliserende naturen
tekent en hen bij hun tegenstanders gevreesd en gehaat doet zijn,
verduistert echter één aspect: de noodzakelijkheid der
moraal. Immers, zoals wij burgers moeten zijn, zoals wij
moeten leven, zo moeten wij
moraliseren. Het leven dwingt tot aanvaarden en afwijzen, tot omarmen en
neerslaan; het laat geen andere keuze dan de keuze. De richting naar
vastheid en onwrikbaarheid, naar de bevestiging en de verstening, is de
zondenval van het mensdom; niets zal leven buiten de abstractie, al is de abstractie dan ook niet het leven. In de moraal, de
bewuste moraal, wordt het abstraherende, het atomistische, tot een woekerend
gezwel, dat echter zijn ontstaan dankt aan de organisatie van het lichaam
zelve. Het opleggen van grenzen aan anderen, dat bij de heerszuchtigen tot
een levensvervulling kan worden, is niettemin een gevolg van de
noodzakelijkheid der grenzen. Daarom: men kan de moralisatie in zich
onderdrukken, maar niet uitroeien, men kan het oordeel verzwakken, maar niet
ontwijken. Zelfs is het scherpe, harde, drieste, benepene, vaak dierbaarder
dan het vage, zachtmoedige, weifelende en veelzijdige, zodra het zich als
symbool laat gelden; de strijdbare moraal wekt medegevoel op, wanneer men
ontdekt, dat de moralist zich langs eenzelfde weg redt, zich volgens een
analoge tactiek verdedigt. Vrij van de heerszucht der moraal is niemand,
omdat de moraal geboren wordt in de strijd om het bestaan.
Is, derhalve, de slappe, vrijzinnige moralist, die geen zijner medeburgers
een inhoud wil opdringen, maar niettemin steeds enige zwevende en
onduidelijke plichten verkondigt, het ethisch ideaal? Of is het de militante
Savonarola, voor wie het leven een bitter slagveld is van dingen en woorden?
Wat moet men met de moraal aanvangen, wanneer men haar verhevenheid als
burgerlijkheid gaat zien, en toch deze burgerlijkheid als een heroïeke
noodzakelijkheid? Màg men moraliseren, omdat men moèt? Welke waarde kan men,
in dit licht, nog | |
| |
hechten aan het oordeel, aan de uitspraak,
die onvermijdelijk en vaak met pathos, dat bevrijdend kan werken, een
richting wijst?
Het zijn noch de alzijdig verslapte, noch de eenzijdig verstarde, die ons de
geldigheid ener moraal kunnen hergeven, die de noodzakelijkheid der moraal
kunnen opheffen tot aanvaardbaarheid. Het morele pathos heeft geen grond
meer, zolang het niet is losgeworden van zijn burgerlijke volstrektheid, in
wier termen het zich nochtans moet blijven uitdrukken. Het heeft geen grond
in slapheid, het heeft geen grond in starheid, want beide zijn evenzeer
bezitsformules van de burger. Zin heeft de moraal slechts dan, wanneer zij
... carnavalsmoraal is, ieder moment uitbarstend in het scherpste oordeel,
ieder moment gereed, om de betrekkelijkheid van dat oordeel te erkennen.
Moraal kan niet week en toegeeflijk zijn; hij, die oordeelt, heeft geen
andere middelen om waarachtig te oordelen dan de striemende hagel van
woorden. Moraal kan evenmin compact en ondoordringbaar zijn, wil zij niet
terugvallen in de plompe onbeweeglijkheid der burgerlijke moraal; en hij,
die oordeelt, heeft zich voortdurend van de ontoereikendheid zijner woorden
bewust te zijn. De carnavalsmoraal geldt in volstrekte felheid, omdat zij
niets gelden laat. Zij kan haar relativisme niet zoeken in onmanlijke
weifeling van oordeel en mergloze abstractheid van het woord; dòòr de stalen
positiviteit van haar uitspraken en de aardse partijdigheid van haar taal
heen moet zij verkondigen, dat eenzijdige uitspraken en bedwelmende
taalklanken voor haar geen burgerlijke gevangenschap betekenen. De
stelligheid van haar redeneringen moet symbool zijn van het zwijgen, dat in
deze wereld niet gekend wordt. Haar laatste confessie moet zijn, dat zij
haar gevolgtrekkingen maakt, om ze morgen te herroepen, niet met
beschaamdheid, maar met trots.
Deze houding zal de burger onbegrijpelijk en schijnheilig voorkomen; hij zal
spreken van de verantwoordelijkheid, die iedere term met zich draagt, hij
zal gewagen van de onverbiddelijke logica, die het gebouw der begrippen
samenhoudt, hij zal opmerken, dat het beter is te zwijgen dan de taal te
misbruiken zonder de absolute kennis harer gewijde tekenen, hij | |
| |
zal, tenslotte, niet aanvaarden, dat volstrekte scherpte van oordeel en
volstrekte relativiteit van oordeel elkaar kunnen aanvullen. Moraal is voor
hem een stellige overdracht van waarden aan anderen, waarvoor men ten
eeuwigen dage borg moet kunnen staan; en haar pathos is hol en vals geweest,
indien die belegging achteraf onsolide blijkt te zijn. ... De burger heeft,
als altijd, gelijk. Hij, die een moraal vastlegt aan de tekenen der taal,
gelooft in de volstrektheid van zijn uitspraken; hij zou zijn woorden anders
niet kunnen formuleren in de strenge orde van de stijl, die hem als medium
moet dienen. Maar tevens, de burger heeft slechts gelijk voor zover hij
gelijk kan hebben. Hij, die een carnavalsmoraal formuleert, gelooft in de
volstrektheid van gelijkenissen; hij gelooft in de
volstrekte mogelijkheid, dat een ander zijn woorden zal kunnen verstaan;
maar hij weet tevens, dat het verstaan niet in de woorden en de gelijkenis
niet in de betekenis ligt, al zijn woorden en betekenissen onmisbaar voor
het verstaan der gelijkenissen. Daarom zal hij niet aan de woorden hechten,
die hij met zoveel zorg afwoog, daarom zal hij niet voor de ‘eeuwigheid’
geborgen achten, wat hij met zoveel liefde schiep.
Carnavalsmoraal is intellectualistisch en mystisch beide.
Intellectualistisch: zij versmaadt niet de moeizame wegen van het begrip, om
zich verstaanbaar te maken, zij zoekt de uiterste verfijning der sensaties,
de bijna onmerkbare trilling der woordnuancen, om te kunnen vastleggen, wat
voor haar de wereld ‘betekent’, om te kunnen uitdrukken, welke zin de
verschijnselen voor haar hebben. Mystisch: zij bespeelt haar begrippen niet,
om zich aan hun verstaanbaarheid vast te klampen, zij zoekt de sensaties
niet, om zich in hun subtiliteit te verliezen, zij spoort de woordnuancen
niet op, om zich een ijdel privilege te verwerven; want al deze dingen zijn
haar niet anders dan tekenen, die slechts daarom zo zuiver mogelijk gebruikt
worden, opdat zij zo zuiver en vergankelijk mogelijk symbool mogen zijn. Men
mag de mysticus niet verwijten, dat hij spreekt over het onuitsprekelijke,
dat hij dòòr te spreken zichzelf tegenspreekt; immers niet alleen het woord,
maar het ganse leven nadert ons in abstractie. Alles spreekt | |
| |
zichzelf tegen, omdat het niet anders dan in abstractie gekend wordt en
niettemin grondeloos ver van de abstractie verwijderd is; zou dan de
mysticus de stomme paradox van het zwijgen boven de symboliek der taal
moeten verkiezen? Intellectualistische mystiek is geen groter tegenspraak
dan het leven en zijn verschijnselen.
Laat ons moraliseren, omdat wij moeten leven! Laat ons spreken over de
dingen, omdat zelfs gelijkenissen moeten worden uitgesproken! Laat ons de
volstrektheid en het pathos niet ontwijken, opdat wij, in grauwe vaagheid,
geen volstrekte en pathetische burgers worden!
De moraal is daarom voor de burger zo gemakkelijk en voor de dichter zo
moeilijk te aanvaarden, omdat de burger in de oordelende woorden vaste en
onveranderlijke lichamen, betrouwbare en veilige bouwstenen ziet, terwijl de
dichter, ondanks de vastheid en onveranderlijkheid, de betrouwbaarheid en
veiligheid van de schijn, zich aan geen oordeel kan vastklemmen.
Burgermoraal is een samenstel van welgefundeerde eenzijdigheden, die de
burger in het bezit brengen van zijn wereld; carnavalsmoraal is een
afgedwongen noodzakelijkheid, een aarzelend neerschrijven van termen, die in
hun verfijning het zekerst bezit schijnen te waarborgen, terwijl zij ‘in
werkelijkheid’ aan elke bezitsformule voorbijgaan. Moraliseert men over de
notulen ener vergadering, dan doet de dichterlijke werkelijkheid niet ter
zake; men vult de onjuistheden aan en de notulen worden onder dankzegging en
zonder hoofdelijke stemming gearresteerd. Moraliseert men over een gedicht,
dan doet de burgerlijke werkelijkheid niet ter zake; als men over
‘onjuistheden’ spreekt, onjuistheden van metrum, rijm of beeld, dan gaat het
niet om deze feitelijkheden, maar om hun gelijkeniswaarde; ieder schoon
gedicht bewijst opnieuw, dat alle dichterhandleidingen, rijmschema's en
beeldcatalogi er slechts zijn om in de ‘werkelijke’ poëzie verloochend te
worden. De carnavalsmoralist weet echter, dat de notulen hun poëziegehalte
hebben, zoals de poëzie haar genotuleerde vorm bezit; daarom notuleert hij
zijn bespiegelingen zo exact mogelijk als gelijkenissen. Hij zoekt de klem
| |
| |
der burgermoraal en de onbestaanbaarheid ener
‘dichtermoraal’ te verenigen.
Niet door verachting, maar door ruiterlijke erkenning van de noodzakelijkheid
der burgermoraal nadert men tot de carnavalsmoraal; want ook de
carnavalsmoralist moet groeperen, moet delen, onderscheiden, noemen, omdat
hij aan de burgerlijke noodzaak van groep, getal, verschil en naam niet kan
ontkomen. Weer zal hij, om zijn gevolgtrekkingen te kunnen maken, moeten
grijpen naar de namen, waarmee hij begon en die hem als symbool dienen, de
namen, die hij uit het dagelijks leven heeft opgelicht en onherkenbaar heeft
teruggegeven: ‘burger’ en ‘dichter’, ... om in het willekeurige en
onvolmaakte beeld van ‘carnaval’ zijn gelijkenis te voltooien. Hij zal zich
moeten binden om zich te bevrijden. Hij zal niet boven de burger uitkomen om
zich los van hem te kunnen voelen. Hij zal het leven moeten uitputten in
zijn analyse om de onuitputtelijkheid van het leven te kunnen ondergaan.
Alle moraal heeft de middelen van de burger van node, ook wanneer zij zich
van hem wil afwenden; en men dient de burgermoraal te verstaan, om in de
carnavalsmoraal te kunnen berusten.
De burger huldigt in zijn moraal het atomistische, het onpersoonlijke, het
abstracte; hij breidt zich uit over zijn medemensen zonder hen als beminde
afzonderlijkheden, als persoonlijkheden te willen kennen, zonder zijn
oordeel te bepalen in persoonlijke aanraking. Zijn standpunt is, gezien
tegenover het andere standpunt van de andere burger, willekeurig; de
peilschaal van het oordeel wijst aan, hoezeer de één de ander als paria
beschouwt, in hoeverre hij het andere oordeel nog verdraagt als ‘primitief’
of ‘naïef’, in hoeverre hij het verdoemt als ‘goddeloos’ of ‘onzedelijk’.
Hoofdzaak is, dat de moraal een vast richtsnoer geeft, die het mogelijk
maakt, een vaste gedragslijn te volgen. Men moet van het ‘lagere’ tot het
‘hogere’ kunnen opstijgen, ten einde een doel te bereiken, een oplossing te
vinden. Er moeten waarden te vertrappen zijn, om deugdelijker waarden te
kunnen verkrijgen: het éne vertrappen als overwonnen wil zeggen, dat men tot
het andere als tot het hogere is voortgeschreden. Men kan in | |
| |
Adam gevallen zijn of met de evolutie zijn opgeklommen: steeds stelt zich
de burgermoralist op een standpunt, vanwaar hij de tijden en ruimten
overziet en onderwerpt. Heeft hij eenmaal zijn leven opgelost en omgebogen
naar een doel, dan zijn de oplossing en net doel maatstaf van andere
oplossingen en doelstellingen, dan is zijn moraal, het hogere standpunt, de
waardemeter van anderer betrekkelijke immoraliteit.
Burgermoraal is groepsmoraal. Haar kracht komt niet uit de diepte, maar
openbaart zich in de expansie, in de oppervlakte. In hoeverre haar woorden
verstaan worden, is niet in de eerste plaats van gewicht; wanneer die
woorden slechts duizend en één vaagheden overspannen en beteugelen, voldoen
zij aan hun bestemming. De moralisten hebben behoefte aan woorden, die
ranselen door hun algemene verstaanbaarheid, die de gevaarlijke moerassen
van onrust dempen door hun opslorpende werking; zij spreken in zinnen, die
luid klinken van onloochenbare betekenis, die de twijfel doodslaan als de
turkse trom van het Heilsleger. Woorden der moraal moeten in ruime kring
gehoor vinden, zij moeten verenigen, om tot daden te kunnen voeren, zij
moeten de afgrond der onzegbaarheid met klankguirlanden verbergen. Van het
daverende, van het verbloemende woord gaat de kracht tot de grote en
imponerende daad uit; in de imperialistisch gearticuleerde klank sterft de
nutteloze twijfel.
Burgermoraal is daadmoraal. Zelfs de woorden der moralisten zijn hardhandige
daden; zelfs de moraal der principiële luiheid is nog een daadmoraal, omdat
zij evenzeer afleidt van de dichterlijke werkelijkheid als de moraal der
principiële plichtsbetrachting. Het gaat, in de moraal der burgers, nooit om
de geheimen der woorden; het gaat om hun waarde als dolk of pistool, als
lasso of narcoticum: een bezielend propagandist kan tien legers verslaan. In
het woord der moraal is de daad al vertegenwoordigd; het heeft effect te
sorteren als de headline en de reclame: ‘Koopt nu X, het
is Uw belang!’ Waar, onwaar? men vraagt niet langer, maar men treedt binnen
en koopt.
De groep en de daad eisen de strakke, stellige onderscheiding, het felle,
militante verschil. Zonder besliste onderscheiding | |
| |
van het
‘andere’ kan de groep zich niet veilig ‘hetzelfde’ voelen, zonder accent op
het verschil van het ‘lagere’ stadium en het ‘hogere’ is er geen impuls tot
energieke daden. De burgermoralist zweert derhalve bij het ‘hogere’ en het
‘lagere’, bij het ‘zelfde’ en het ‘andere’; de liefde tot God staat hoger
dan de liefde tot mensen, de schoonheid der poëzie staat hoger dan de
schoonheid der natuur, de staat is hoger dan de enkeling, ... of omgekeerd,
naar gelang de normen uitvallen ten voordele van het éne of het andere.
Klankrijke woorden verdichten zich hier om vaagheid en leegheid, de vijanden
van alle activiteit, uit te bannen; zij staan als indrukwekkende opschriften
boven de moraaltempels, een ieder in overweging gevend hun verlossende
kracht te beproeven. De leuzen zijn beloften van daden, van ongestoord en
productief voortleven, van redding, heil, zekerheid en bezit.
Van woorden, die de groep samenbinden, de daad bevorderen, het verschil
bevestigen, moet de burgermoraal leven. Let daarom op de ontzaglijke zwaarte
harer termen, op de plechtige solidariteit der bentgenoten, op de mateloze
energieontplooiing en zelfbewuste definities der partijen en secten! Om het
Grote Woord, dat hun grote angsten bezweert met zijn verdovende klank, hun
navel der wereld, hun heilige steen van Mekka, bouwen zij het onberispelijk
sluitend systeem, waar geen speld tussen is te krijgen, de statige en
potsierlijke pagode, waarvan zij met trots kunnen zeggen, dat zij geen
zwakke plek vertoont. En inderdaad, een zwakke plek heeft zij niet, omdat de
zwakke plek het gebouw zelf is. Zodra de reddende formule eenmaal is
gevonden, behoeft men nog slechts de ingenieuze constructeur, de feilloze
vakman, om het systeem te volmaken en onweersprekelijk te doen gelden. Ook
de formule, die voor een zoekende enkeling slechts het broze en onmisbare
betekenisgewaad der gelijkenis was, kan de burgermoraal dienen als het
wachtwoord, waaraan de groepsleden elkaar met een vertrouwelijke augurenlach
herkennen!
Zo is de moraal der burgers; maar niet eerder zal de carnavalsmoraal haar
overwinnen, dan wanneer zij haar onont- | |
| |
beerlijkheid zal hebben
begrepen. Ook zij zal in haar uitspraken appelleren aan een groep, want door
verstaanbaar te zijn geeft zij te kennen, dat zij gehoord en verstaan wil
worden. Ook zij zal niet hooghartig langs de daad heen kunnen gaan, want
ieder woord, dat haar inzichten vertolkt, zal een ander inzicht wonden en
wellicht doden. Ook zij zal grenzen moeten trekken om het één van het andere
te onderscheiden, want de burgerlijkheid der taal laat geen keuze. Het
Aswoensdagaspect der carnavalsmoraal mag niet ontkend worden, want het
carnaval is het carnaval der burgers. Overwinnen betekent hier niet
vernietigen van het verkeerde, om er het goede voor in de plaats te stellen;
overwinnen betekent hier voor alles: zichzelf herkennen in de meest verharde
burger, in de schijnbaar dolzinnigste leer, in de wanhopig gewrongen
formule, in de steilste moraal. Zichzelf herkennen in de perspectiefloze
Egyptenaar, in de monophysiet, in de wederdoper, in Voltaire en de
dogmatische Marxist, zonder het perspectief af te zweren, duophysieten te
bestrijden, het nieuwe Jeruzalem te verwachten, de gothiek te kleineren of
de bourgeoisie te haten, betekent de dichter in de burger herkennen,
betekent de eerste verovering van de carnavalsmoraal op de burgermoraal.
Zichzelf herkennen is: de noodzakelijkheid en de volschapenheid van de
burgerlijke vorm aanvaarden.
Zich herkennen, ... om daarna te belijden, dat men onder geen beding in de
verharding van deze of gene vorm, die men als toevallige vorm doorzien
heeft, begeren zou, zalig te worden! Zich herkennen in de veelheid der
vormen is geenszins te vereenzelvigen met het laffe accepteren van
hier-iets-goeds-en-daar-iets-schoons; het beduidt allerminst het
samenstellen van eclectische bloemlezingen uit de schoot der eeuwen; het is
geen verheven naam voor algemene toegeeflijkheid tegenover alles.
Toegeeflijk is slechts hij, die door de burgermoraal der verdraagzaamheid
proclameert, dat hij geen kruit meer te verschieten heeft, dat hij er de
voorkeur aan geeft met alle burgers ter wereld op goede voet te leven en
zijn burgerlijkheid wel aan wil lengen met alle burgerlijkheden, die hij op
zijn weg ontmoet. Dit is geen herkenning, dit is een goedmoedige
capitulatie. Wie zich herkent in alle vormen, erkent tevens, | |
| |
dat hij zich niet in de toevallige betrekkelijkheid der vormen herkent. De
vormen in hun burgerlijke overtuigingskracht, in hun burgerlijke
cijferwaarde, laten hem koud, stoten hem af. Maar wie zich herkent in alle
vormen overwint hen door te ontdekken, dat iedere vorm, elke moraal, in en
dòòr de noodzakelijke burgerlijkheid der formule, symbool kan zijn zogoed
als bezitsbepaling. Daarom kan men zich herkennen in alle dingen èn alle
dingen verwerpen; deze twee zijn op het carnaval geen tegenstellingen.
De carnavalsmoraal is een kind der burgermoraal; zij is
burgermoraal. Zij schept nieuwe en harde grenzen, hoewel zij aan geen grens
volstrekte waarde hecht; want aan de grensloze vaagheid is haar niets
gelegen. Zij handelt over het éne en het andere, al is het éne het andere en
het andere het éne; want zonder onderscheiding kan zij niet getuigen, dat
onderscheiding het wereldraadsel niet oplost. Van de logge bezitsformules
der burgers neemt zij de termen over, om er zich glimlachend in te
herkennen; en door die glimlach maakt zij de krankzinnigste woorden, en
zelfs haar eigen verwaten betoog, goed voor eeuwig.
Om te bezitten heeft men termen van node, en tevens om bezit te ontvlieden.
Het zijn dezelfde termen. ...
Het carnaval der kinderen, het carnaval der minnaars, het carnaval der
gelovigen, het carnaval der burgers, het carnaval der dichters: zijn zij één
of zijn zij anders?
Wie moraliseert, moraliseert niet over ‘het’ leven, want ‘het’ leven is geen
voorwerp van moraal, ‘het’ leven vloeit tussen onze tastende vingers door;
hij moraliseert over levensvormen. Desalniettemin wordt er
onophoudelijk over het leven gemoraliseerd: het leven is lang, het leven is
kort, het leven is een taak, het leven is zo gek nog niet. Een onuitroeibaar
instinct drijft de burgers, reeds in hun aanvankelijke moraalwoorden, in de
strijd tegen de demon van het ‘onbegrijpelijke’, het Leven, dat ‘begint’ met
de geboorte en ‘eindigt’ met de dood. Uit alle kosmogonieën putten de
burgers dit duister ‘begin’, in alle apocalypsen vrezen zij dit komende
‘einde’. Over ‘het’ leven gaat het geruis van talloze taal- | |
| |
klanken, ‘het’ leven wordt stoutmoedig benaderd, ‘het’ leven wordt in
bezit genomen door de zonderlingste en onsamenhangendste veronderstellingen,
omdat het onbegrijpelijke geweerd moet worden, volledig omgezet tot
begrijpelijkheid, tot op de laatste rest verbrand en onschadelijk gemaakt.
Het ontgaat daarbij de burger, dat, bij alle voorspoedige vermeerdering van
begripsbezit, ‘het’ leven hem tot de bodem toe onthouden blijft, dat hij
machteloos blijft ronddolen met zijn mythologieën tussen levensvormen, die ‘het’ leven aan zijn blik onttrekken.
Daarom heeft de carnavalsmoralist zich voor te houden, dat men over ‘het’
leven niet moraliseren kàn, maar slechts over zijn vormen, over de
abstracties, die wij de tekenen van het leven noemden. Het is zinneloos en
onvruchtbaar met grote en gewichtige woorden op ‘het’ leven aan te vallen:
‘het’ leven, dat het midden houdt, in de primitieve beeldspraak der burgers,
tussen een stomer, die aan de ene horizon opduikt om aan de andere weer te
verdwijnen, en een stuk wrakhout, richtingloos heen en weer zwalkend op het
water. Ongetwijfeld, er is niemand, die buiten deze beeldenwereld leven kan,
omdat het ... leven slechts in zijn abstracte vormen gekend wordt; er is
niemand, die zich niet, peinzend over zijn geboorte, aan de horizon laat
opduiken, om zich, peinzend over de dood, aan de golven van het onbekende
over te geven, er is evenmin iemand, die geheel voorbijgaat aan de gedachte,
dat zijn bestaan stuurloos is ingeklemd tussen de onbekende gewesten vòòr
het begin en àchter het einde. Deze moralisaties zijn noodzakelijk en
vergeeflijk, omdat de zelfhandhaving in abstracties ze eist, zogoed als het
dagelijks brood; maar raken zij de onbegrijpelijkheid van ‘het’ leven? Zij
raken evenmin en evenzeer die onbegrijpelijkheid als iedere seconde van de
normale dag, die door wordt gebracht met ijverig begrip van zaken; en het is
slechts karakteristiek voor de burger, dat hij de onbegrijpelijkheid zoekt,
in zijn abstract verleden en zijn abstracte toekomst, maar ze in het heden
zelfs niet ontdekt! Het gaat, daarom, bij de burger, strikt genomen niet om
de onbegrijpelijkheid van ‘het’ leven, maar om de onveiligheid van zijn
bestaan; en wanneer de burger moraliseert over ‘het’ | |
| |
leven,
moraliseert hij over de levensvorm Bestaan, waarin hij zijn abstractiebezit
heeft gedeponeerd.
Ook de carnavalsmoralist heeft er dus in te berusten, dat ‘het’ leven zich
aan zijn bespiegelingen onttrekt en slechts de levensvormen de stof kunnen
leveren voor zijn moraal; ook in dit opzicht is de carnavalsmoralist
derhalve burger, zonder enig wonderbaarlijk privilege. Hij moet zich
tevredenstellen met de groeperingen en onderscheidingen, die de burgers als
hoogste wet erkennen; hij heeft geen enkel magisch middel om zonder omwegen
loodrecht door te dringen tot afgesloten mysteriën; hij moet beginnen en
eindigen met kinderen als kinderen, Calvinisten als Calvinisten,
beeldhouwers als beeldhouwers te verdragen. Spelen niet overal de kinderen,
prediken niet steeds de Calvinisten, richten de beeldhouwers niet alom
standbeelden op? En tevens: het zijn toch niet de kinderen, die standbeelden
oprichten, of de Calvinisten, die spelen, of de beeldhouwers, die prediken?
Zelfs al kan een kind calvinistisch, een Calvinist kinderachtig, een
beeldhouwer kinderachtig en calvinistisch beide zijn: is het daarom
mogelijk, kindsheid, Calvinisme en beeldhouwkunst, hun onderscheidingen, hun
verschillen, hun overeenkomsten, van de wereld af te schuiven en in het
naakte licht der waarheid te staan? Hoever men voortschrijdt, hoe ijl en
mathematisch de abstracties worden, onverzettelijk blijft de burgerlijke
werkelijkheid de werkelijkheid van het éne en het andere, van het éne naast
het andere.
Zo heeft de carnavalsmoraal te beginnen met het carnaval der kinderen te
onderscheiden van het carnaval der minnaars, het carnaval der minnaars van
het carnaval der gelovigen, het carnaval der gelovigen van het carnaval der
burgers, het carnaval der burgers van het carnaval der dichters; en zij zal
hebben te eindigen met de erkenning, dat zij door te moraliseren die
onderscheidingen niet opheft. Immers reeds in het carnaval is Aswoensdag
gegeven; en daarom is het éne carnaval niet het andere, al zijn zij alle ...
carnaval. Een kind is een kind, een minnaar is een minnaar; en daar een kind
niet ‘hetzelfde’ is als een minnaar, is een kind iets ‘anders’ dan een
minnaar. Een minnaar heeft een vrouw lief, een gelovige heeft God lief; | |
| |
en daar een vrouw niet ‘hetzelfde’ is als God, heeft een
minnaar iets ‘anders’ lief dan een gelovige. Van deze redenering is in de
wereld der burgers geen appèl; van deze redenering zal men niet bevrijd
worden, zolang men bestaat, zolang men ‘wereldburger’ is; want zij klééft
aan het bestaan, aan het burgerschap der aarde. Het kan nooit de bedoeling
der carnavalsmoraal zijn, haar te ontkennen of haar gebied te ontzeggen;
want dat het éne niet het andere is en het andere niet het éne, is een
werkelijkheid voor ons, die wij als burgers nooit zullen ontlopen. Het
verzwakken van dit aspect van carnaval betekent het aankweken van de
vrijzinnigheid en de vaagheid, die het verheven woord van Christus vergeefs
trachten te beduimelen: ‘Ik ben niet gekomen om den vrede te brengen, maar
het zwaard.’ In hun werkelijkheid gelden de groeperingen, de verschillen, de
onderscheidingen; en buiten hun werkelijkheid is geen levenswerkelijkheid.
Boven alles is de carnavalsmoraal vijandig aan het verslappende gelijkstellen
en dooreenmengen der verschijnselen. Zij spreekt niet dáárom van het kind, omdat zij alle kinderen, onverschillig hun
aanleg en erfelijke belasting, gewelddadig aan één veralgemenend oordeel wil
onderwerpen; zij spreekt niet over de liefde, omdat zij
het ‘verschil’ tussen de sexen of het ‘onderscheid’ tussen erotiek en
broederliefde wil verduisteren, zij spreekt niet over het
geloof, omdat zij de waarde der religies en secten in hun
formuleringsverschillen wil ontkennen, zij spreekt niet over de gemeenschap, omdat zij de staat ‘hetzelfde’ acht als de mode, zij
spreekt niet over de poëzie, omdat zij geen grenzen wil
trekken tussen schilderkunst en muziek. Versmading van grenzen treft men aan
bij hen, die een niet onaanzienlijk belang hebben bij de vage ‘één pot nat’,
waarin alle phaenomenen door elkaar worden gekookt tot de onherkenbare brij
der verwardheid; waardering van grenzen houdt niet in, dat men niets anders
dan de grenzen waardeert. Het is noodzakelijk, de grenzen van ‘natuur’,
‘traditie’, ‘soort’, scherp te trekken en scherp te laten gelden, om tot het
inzicht hunner betrekkelijke geldigheid te geraken. Het is noodzakelijk, de
mens met erfelijkheidsfactoren te omsnoeren tot hij aan alle zijden bepaald
schijnt, ten einde te ervaren, | |
| |
dat de persoonlijkheid van de
mens zelfs door het fijnste net van factoren niet wordt gevangen; het is
noodzakelijk, dieren en planten te groeperen en te onderscheiden naar hun
‘overeenkomsten’ en ‘verschillen’, om te kunnen erkennen, dat geen dier en
geen plant door de subtiliteit der abstracties in hun persoonlijk ‘leven’
zijn aangetast; het is noodzakelijk, de materie steeds weer te ontbinden, om
haar simpele ‘ondeelbaarheid’ te kunnen beseffen. ... Onze grote
‘natuurlijke’ scheidslijn loopt tussen de man en de vrouw; en niettemin, is er één persoonlijkheid, die
aangeduid kan worden als de volstrekte man, als de volstrekte vrouw, is er één mens, die kan worden
opgelost in mannelijke en vrouwelijke factoren? Armzalig is deze ‘indeling’,
armzalig in haar ‘natuurlijke’ grofheid, afgestemd op de ‘natuurlijkheid’
der voortplanting, maar daarom niet minder noodzakelijk en vruchtbaar; zó
vruchtbaar, dat de stervelingen zich vermenigvuldigen en hun bestaan daarbij
nog vergallen door de onoplosbaarheid van het sexuele vraagstuk, dat
regelmatig opnieuw wordt opgelost door de laatste heiland. Men moet de ganse
burgerlijke volstrektheid der begrippen ‘man’ en ‘vrouw’ hebben ondergaan,
wil men, zelfs zonder kennis der ‘natuurlijke’ variatie homosexualiteit,
terugkeren tot de ‘ondeelbaarheid’ der persoonlijkheid, die in geen
onderscheiding wordt uitgeput.
Niet om de grenzen te verzwakken, noch om hun dialectische verfijning te
belemmeren, zal de carnavalsmoraal zich tenslotte afwenden van de
abstractie, waarvan zij zelf gebruik maakt en zich niet afwenden kàn. Zij
zal niets versmaden, dat het spel der begrippen compliceert; want wie zich
tot het uiterste gecompliceerd heeft, zal het eenvoudigste nog kunnen
hervinden, het eenvoudigste, dat zonder hulp der begrippen niet kan worden
uitgedrukt. De hervinding van de eenvoud der dichterlijke werkelijkheid kan
geschieden in alle ontwikkelingsperioden van het begrip; vandaar, dat geen
enkele ontwikkelingsperiode van het begrip haar behoeft te
brengen. De grove voorstellingen van de boer en de geslepen systematiek van
de wijsgeer zijn in dit opzicht onttrokken aan het burgerlijk plan van
‘lager’ en ‘hoger’: dat zij de verlossende ontdekking volkomen kunnen
symboliseren, zoals zij haar | |
| |
volkomen kunnen versluieren.
Daarmee is de werkelijkheid van ‘lager’ en ‘hoger’ derhalve niet
omvergeworpen, daarmee is niet gezegd, dat iedere boer een simpele trap ten
hemel kan vinden, die de wijsgeer zich slechts met inspanning kan veroveren;
daarmee is de hiërarchie der begrippen niet geloochend. Geen mirakel
ontneemt ons de plicht, de burgerlijke plicht, de begripsbegroting sluitend
te maken, ook al waarborgt een sluitende begroting nog geen ‘werkelijke’
uitkomst. Millioenen boeren spitten de aarde om en zij zijn zeer bekwaam in
hun vak. Honderden wijsgeren spitten de taal om en zij zijn zeer bekwaam in
hun vak. Hun bekwaamheid is ‘verschillend’, noodzakelijk en waardevol; en
niettemin is zij geen waarborg, dat het eenvoudigste hun werd geopenbaard.
Dit is het mysterie: dat men zich met volledige toewijding een volledig
leven moet construeren en slechts heeft af te wachten of de volledigheid
komen wil ....
Het carnaval der kinderen, het carnaval der minnaars, het carnaval der
gelovigen, het carnaval der burgers, het carnaval der dichters: zijn zij één
of zijn zij anders?... Deze vraag is geen vraag meer: met het volledig
behoud van hun anderszijn zijn zij één. Hun eenheid wordt niet geboren,
nadat de grenzen zijn uitgewist, maar is reeds geboren,
terwijl de grenzen worden getrokken.
Is het wonder, dat er op het carnaval der burgers herhaaldelijk en
nadrukkelijk gesproken wordt over de burger, over het kind als burger, de
minnaar als burger, de gelovige als burger, de ... burger als burger, de
dichter als burger, terwijl de taal de dichter slechts aarzelend en bijna
verlegen beroert? Is het toeval, dat het anders-zijn der dingen zo zeker en
helder kan worden omschreven, terwijl hun één-zijn honderd omslachtige
gelijkenissen nodig heeft, die vervuld zijn van onzuivere en troebele
beelden? Is het een grillige bijkomstigheid, dat men de burger onder alle
levensvormen zo gemakkelijk ontmaskert, terwijl het vluchtigst woord over de
dichter gesproken op alle gebied ontnuchtert, terwijl zelfs de term
‘dichter’ de benaming vertegenwoordigt van een schrijvende burger?
Om tot de nameloze dichter te naderen heeft men een vloed | |
| |
van
burgermansnamen nodig, die alle overvloedig uitsluitsel geven over ...
burgers. Men moet spreken over het ‘dichten in gemeenplaatsen’, over de
‘dichter in de burger’, termen, die voorstellingen wekken en beelden
suggereren, die de wereld der burgers geenszins achter zich laten; men moet
spreken over de ‘tweede kracht’, die men als kinderlijkheid, liefde, geloof,
gemeenschap, schoonheid, een plaats tracht te geven in diezelfde wereld der
burgers. Komt het er op aan te zeggen, ‘wat’ de dichter ‘is’, dan verliezen
de woorden eensklaps hun vertrouwde bruikbaarheid, dan schrompelen de
definities ineen, dan deinzen de anders zo energieke betekenissen terug; dan
schijnen alle formules dorre quanta en bleke qualiteiten, dan krijgt de
dichter de physiognomie van de negatieve burger. Woorden zijn tekenen des
behouds; zij ontstaan in de dienst der burgers en zij vervullen die dienst
tot het einde toe. Met woorden moeten wij over de dichter spreken, die wij
met woorden verburgerlijken.
Er valt dus over de dichter niets ‘anders’ te zeggen dan over de burger, want
de dichter verhoudt zich niet tot de burger als het éne tot het andere.
Evenmin valt er over de dichter iets ‘nieuws’ te zeggen, omdat de dichter
niet als een ‘hoger’ stadium voortkomt uit een ‘lager’, maar in de oude
burger en zijn stellige uitspraken ‘geheel’ aanwezig is. Geen andere en
nieuwe woorden zullen inlichtingen kunnen verstrekken over de dichter, daar
in dezelfde oude woorden van de burger, zijn veilige tekenen des behouds, de
dichter reeds glimlacht om de zekerheid, die de abstracte, gemiddelde
betekenis bergt.
Kaal en bespottelijk zal derhalve de carnavalsmoraal de burger voorkomen;
deze hooghartige moraal, die hem overal aantast in zijn verstarring, hem
steeds critisch betrapt op de beperktheid zijner formules, hem onophoudelijk
schrik aanjaagt met het spookbeeld ‘dichter’ ... en zelf deze verstarring
niet eens kan ontberen, deze beperktheid niet kan overschrijden, deze
‘dichter’ niet kan definiëren! Zelfs de beroepsdichter, dit hoogtepunt van
wisselvalligheid, wordt hem voorgehouden als medeburger! En thans is het
glimlachen aan de burger, die niet zonder leedvermaak toeziet, hoe de
carnavalsmoralist | |
| |
zich zal redden uit de impasse, waarin de
eigen hooghartigheid hem heeft gebracht; thans, aan het einde gekomen van
zijn moralisaties, zoekt hij hulpeloos naar het laatste woord: het laatste
woord, dat hem voortdurend ontwijkt en weigert zich te lenen voor het ...
eenvoudigste. Waarom zijn kinderlijkheid, liefde, geloof, gemeenschap en
schoonheid, wier stellig anders-zijn zo nadrukkelijk door de
carnavalsmoralist werd toegegeven, dan ‘één’ in de dichter? Waarom wordt de
‘tweede kracht’ vernietigend genoemd, als zij niet eens in staat is de
grenzen der gemeenplaatsen te vernietigen, als zij zelfs niet kan worden
losgedacht van de ‘eerste kracht’ des behouds? De burger vraagt, en hij
begeert antwoord.
Een nieuwe concessie van zwakheid: men zal de burger op geen vraag kunnen
antwoorden wanneer hij het antwoord niet reeds in zich heeft, men zal hem
het vragen nimmer afleren, tenzij hij reeds weet, vragen onbeantwoord te
moeten laten. De vragen, die met ‘ja’ of ‘neen’ kunnen beantwoord worden,
gaan aan de dichter voorbij; en daarom worden zij door de burgers met zoveel
positiviteit gesteld. Is de liefde natuurlijk of is zij zondig? Is de ziel
onsterfelijk of is zij vergankelijk? In dergelijke problemen schept de
burger een zonderling behagen en van de autoriteiten, die hij dienomtrent
ondervraagt, verlangt hij een beslist antwoord, niet beseffend, dat in de
formulering der vraag de zinneloosheid van het antwoord ligt opgesloten; met
de drieste en als met mathematische zekerheid ingeklede oplossing kan men de
burger dan ook gelukkig maken, gelukkig echtgenoot, gelukkig christen. Zo
laf in dichterlijkheid is het gros der burgers, dat het spel van vraag en
antwoord hun bestaan beheerst, dat hun streven naar ‘waarheid’ met het
beurtelings onbevredigd-zijn en bevredigd-worden gelijk te stellen is. De
gemiddelde burger wenst zijn levensraadsel op te lossen als zijn
kruiswoordraadsel: in zijn vrije tijd, en daarbuiten met rust gelaten te
worden, om naar behoren te kunnen deelnemen aan de vragen van de dag; geen
wonder derhalve, dat hij het levensraadsel oplost, zoals hij de vragen van
de dag beantwoordt! Daden of daadkrachtige woorden, daarmee laat zich de
twijfel ontwrichten.
Zoals dus de burger glimlacht over de zwakheid van de car- | |
| |
navalsmoralist, die zelfs geen vragen kan stellen, waarop het antwoord
afdoende is, zo glimlacht de carnavalsmoralist op zijn beurt over de
voldaanheid van de burger, die het ‘juiste’ antwoord op zijn vraag heeft
ontvangen en nu de onbegrijpelijkheid uit zijn bestaan heeft weggebannen.
Hij glimlacht over de talloze ‘juiste’ antwoorden, die op elkaar botsen en
de alleenzaligmakende juistheid voor zich opeisen. Hij glimlacht over de
woorden, deftig en voornaam als predikanten en aansprekers, zeker en
onwrikbaar als ambtenaren en onderwijzers, die de afgrond der ‘werkelijke’
onbegrijpelijkheid voor de burger verborgen moeten houden, en hij glimlacht
ook over de dromen en psychosen, waarin diezelfde bezwerende woorden, zo
plechtig en hiërarchisch geschaard in het dagelijks leven, lallend als
idioten en kwijlend als baby's, vervuild als bedelaars en hinkend als
Hephaistos, terugkeren als een bespotting van alle hiërarchie. Hij glimlacht
over de hechte burgerlijke orde van de dag, die de nacht niet weerstaan kan
en onder de beddedekens in een angstwekkende wanorde verkeert; hij glimlacht
over de gezeten burger, die in de slaap kinderlijk stoeit, over de
geposeerde echtgenoot, die des nachts aan alle bacchanalen, aan alle
verlokking der lusten gretig en schaamteloos deelneemt, over de
voortreffelijke gelovige, die duizend duivelen belagen; hij glimlacht over
dit leger van grenzen, zo zorgvuldig als het ‘bewuste leven’ gecultiveerd,
zo eerbiedwaardig als de ‘geldende normen’ uitgedost, dat plotseling, zonder
waarschuwing, ten allen tijde in zijn tegendeel kan overslaan, al wordt dit
vernederende tegendeel opzijde gedrongen als het ‘onderbewuste’, al worden
zijn ‘normen’ onder het toiletmaken zo haastig mogelijk afgezworen. Hij
glimlacht om de steeds falende pogingen der moralisten, die althans nog een
gering ‘verschil’ zoeken te behouden, een bleke grens zoeken te trekken
tussen de waanzin en de amoureuze, religieuze of poëtische extase, een
‘verschil’, dat slechts te vinden is in de mate van burgerlijke
bruikbaarheid, een grens, die slechts getrokken kan worden tussen toevallige
(nog-) begrijpelijkheid en even toevallige onbegrijpelijkheid. Hij
glimlacht, ... niet omdat hij de verschillen en de grenzen loochent, niet
omdat hij de vragen en de antwoor- | |
| |
den wil afschaffen, maar
omdat hij dezelfde verschillen, grenzen, vragen en antwoorden, die onmisbaar
zijn om het leven te kunnen vervullen, om te kunnen bestaan, onbruikbaar
ziet om ‘het leven’ op te lossen en uit te putten; hij glimlacht, omdat de
naamloze dichter zich over al zijn namen wreekt in droom en waanzin, die de
verharde burger de omkeerbaarheid van zijn ‘oplossingen’ dreigend
voorhouden, hem de betrekkelijke waarde der burgerlijke werkelijkheid in hun
onbruikbare variaties onafwijsbaar aankondigen.
Dit is dan de kleine wraak van de carnavalsmoralist: dat hij de zekerheden
der burgers tegen elkander uitspeelt, om hun het pathos hunner zekerheden
als onmisbaar en niettemin onhoudbaar voor te leggen, om
hun de dichter in zijn gelijkenis te tonen als Sacer, dat is heilig en vervloekt in enen, kracht van behoud
en van bederf tegelijk. Geen burger zou bestaan in onwrikbaarheid, als hij
geen ‘burger-dichter’ was, als hij niet ‘dichtte in gemeenplaatsen’, als
zijn onwrikbare normen geen pathos beteugelden, als zijn abstracties geen
dichterlijke werkelijkheid omspanden; neem het pathos weg, en de normen
vervallen, neem de dichter weg, en de burger bestaat niet meer. Daarom is de
dichter de burger onmisbaar, heilig, want hij geeft hem het levensgehalte,
dat voorwaarde is voor alle abstractie, hij geeft hem de inhoud, waarzonder
geen norm werkelijke norm is: geen burgerlijke werkelijkheid zonder
dichterlijke werkelijkheid. Maar evenzeer ontvliedt de dichter de
vastlegging in burgerlijke vormen; íedere abstractie beknelt hem, iedere
norm is hem hinderlijk. Daarom is elke abstractie, elke norm, elke naam,
elke term tevens een strijd met de dichter, die naamloos
begeert te blijven, is elke burgerlijke zekerheid tevens een onhoudbaarheid,
een worsteling om te formuleren, wat niet te formuleren valt, een
krampachtige poging om ‘de’ waarheid te fixeren aan een blijvend bezinksel;
als zodanig vervloekt de burger de dichter, omdat hij hem de volstrekte rust
ontneemt, hem zijn vormen als een drukkend harnas doet voelen. Sacer: heilig
is de dichter, omdat hij de burger het leven schenkt, vervloekt is de
dichter, omdat hij de burgerlijke vormen met het bederf der vergankelijkheid
bedreigt. Sacer: heilig is het leven, omdat het de abstracties wer- | |
| |
kelijkheid geeft, vervloekt is het leven, omdat het zich aan
alle abstracties onttrekt.
In kinderlijkheid, liefde, geloof, gemeenschap en schoonheid nu, in de
onmisbaarheid, maar tevens in de onhoudbaarheid van deze namen, ligt het
geheim van de heilig-vervloekte dichter, van de dichter, die burger moet
worden en het niet kan zijn, het carnavalsgeheim, besloten. Heilig zijn de
kinderen die opgevoed worden tot volwassenen, heilig zijn de minnaars, die
door hun paring de wereld in stand houden, heilig zijn de gelovigen, die in
hun formule de dood afweren, heilig zijn de burgers, die al samenzijnde de
rust bevorderen, heilig zijn de dichters, die door hun producten de zinnen
aangenaam strelen; want in hen, onderscheiden naar hun gemeenplaatsen,
manifesteert de dichter zich als vruchtbaar burger. Heilig is het pathos der
gemeenplaatsen, want het voedt het bestaan, het kweekt de energie, het
bevordert de daad, het sterkt de onderscheiding. ... Maar vervloekt,
driewerf vervloekt de volwassenen, die kinderen blijven, de minnaars, die
verteerd worden door hun liefde, de gelovigen, die de grenzen tussen God en
mens verbreken, vervloekt zij, die naar gemeenschap smachten en zij, die in
hun scheppend visioen de wereld veranderen; want in hen dreigen de
verschillen te vergaan en kondigt de dichter zich aan als de dood, de dood
der vormen. Vervloekt is het pathos, dat de betekenis der gemeenplaatsen
aantast, want het richt zich tegen het bestaan, het doet de energie
verslappen, het ontneemt de daad zijn ‘natuurlijke’ drijfveer, het berooft
de onderscheidingen van hun volstrekte waarde.
Heilig en vervloekt: zijn zij anders of zijn zij één? Zijn de heiligen en de
gevloekten, zijn de geïnspireerden en de gekken ‘verschillend’ of zijn zij
‘dezelfden’? De oude klank: sacer, antwoordt diep en raadselachtig: één
klank, één antwoord. De kracht des behouds is de kracht des verderfs; de
burger onderscheidt hen, de dichter vereenzelvigt hen; voor de burger is het
behoud heilig en het verderf vervloekt, voor de dichter zijn behoud en
verderf slechts symbolen van de éne kracht, de éne werkelijkheid, sacer,
taboe, niet toegankelijk voor onze schennende begrippen, die haar
onophoudelijk betasten.
| |
| |
De woorden, die de burgers over kinderlijkheid, liefde, geloof, gemeenschap
en schoonheid spannen, de zware woorden, die het éne van het andere
scheiden, het andere boven het éne stellen, zijn te heiliger naarmate zij
een dreigender vloek moeten bezweren, zijn te meer woorden des behouds
naarmate zij een groter verderf veilig moeten bedden. Want in
kinderlijkheid, liefde, geloof, gemeenschap en schoonheid wijst een
goddelijke demon naar de dichterlijke werkelijkheid, die met behoud en
verderf zo zorgeloos speelt, alsof niet de hoogste belangen ermee gemoeid
waren. ...
Aan het einde gekomen, overziet de carnavalsmoralist de weg; want van het
begin tot het einde loopt de weg, die naar de gelijkenis voert van een weg
zonder begin en zonder einde.
Hij moest aanvangen met de onderscheiding van de burger en de dichter, zoals
hij die ontmoette in het burgerlijk taalgebruik van iedere dag, ten einde de
enige waarde van het platvloerse ‘wij’, het ondraaglijk gemeenzame en
vulgair verenigende, te vinden in het carnaval der burgers, de synthese,
maar daarom nog niet de gelijkstelling van burger en dichter. Uit de
betekenisnuancen der woorden: ‘burger’ en ‘dichter’, moest hij de
gevolgtrekking maken, dat het burgerlijk begrip van de dichter slechts zijn
burgerlijkheid vermocht uit te drukken, maar dat het wezen van de dichter,
datgene, wat de dichter dichter doet zijn, in geen woordgrenzen opging. Zo
kwam hij tot de gelijkenis van carnaval, van de gecostumeerde burger, die
eeuwig en vergeefs tracht aan de druk van Aswoensdag te ontkomen; deze
misleidende gelijkenis, misleidend als de gelijkenis van de zondeval voor
hen, die misleid willen worden.
Burger, dichter, carnaval. Deze namen waren beeldend, zij waren vol
gevaarlijke herinnering aan de levensroes, waarin de woorden gemakkelijk en
onbelemmerd voorbijgaan; zij lagen als object voor prille liefde en haat
gereed. Toch werd de carnavalsmoralist gedrongen dèze woorden en geen andere
te kiezen, dèze woorden, die hem aanhoudend moesten drijven naar de bonte
veelheid der verschijnselen, naar het groot tafereel der dwaasheid, buiten
de stilte van de bossen, waar de | |
| |
mysten met de bladeren en
stammen der bomen verkeren, buiten de rust van het abstracte begrip, dat de
toevlucht der philosophen is.
Waarom koos hij deze woorden? Waarom liet hij de burgers niet in vrede aan
hun werk, waarom liet hij de dichter zijn verzen niet schrijven, waarom
vierde hij niet liever carnaval in plaats van de benaming te exploiteren?
Terwijl hij burgers en dichters verried en het carnaval door moralisaties
ontluisterde, ontvielen hem de beslistheid der burgers, de taal der dichters
en de betoverende verdwazing van carnaval. En niettemin, met hartstocht koos
hij dèze woorden en geen andere, versmaadde hij de verborgenheid der bossen
en de droge feilloosheid van het technisch gecanoniseerde begrip; niet uit
verachting voor de éne weg of de andere weg, maar plotseling beseffend, dat
deze toevallige termen hem moesten ontvoeren uit de wereld, waar zij als
dogmatische formules van kracht waren, als onveranderlijke waarden golden.
Meegenomen door zijn beelden, maar thans tevens gericht tégen zijn beelden,
wendde hij zich opnieuw tot de burgerdichters en hun onderscheidingen, om
hun burgerlijkheid te kunnen verstaan als een vorm van dichterschap, hun
dichterschap als de inhoud hunner burgerlijkheid. Hij wendde zich tot de
kinderen, om te ontdekken, dat na alle omschrijving het kind een burgerlijk
phaenomeen werd, maar dat daarmee het kinderlijke niet bleek opgelost in
burgerlijkheid. Hij wendde zich tot de minnaars, om uit het burgerlijk
vormenspel van liefde en haat de onoplosbare liefde, die alle verstand te
boven gaat, over te houden. Hij wendde zich tot de gelovigen en vond het
geloof niet verklaarbaarder, omdat de geloofsformules der burgers de angst
voor de vergankelijkheid moeten verslaan. Hij wendde zich tot de burgers,
zag de solidariteit hunner gemeenschappen, maar kon de drang naar
gemeenschap niet rubriceren. Hij wendde zich tot de dichters, las duizend
gedichten, maar wist niets meer omtrent het aangezicht der schoonheid.
Dit was de weg van de carnavalsmoralist. Weet hij meer, dan toen hij op weg
ging? Bracht hij een moraal thuis, die waardig naast andere moralen kan
worden geëxposeerd?
| |
| |
Hij weet niets meer, dan toen hij van huis ging. Hij bracht niets mee, dat
geëxposeerd kan worden. Want deze bladzijden zijn voleindigd en zij vallen
van hem af, omdat zij een vorm, een betekenis hebben gekregen. Zij liggen
voor hem, een reeks schriftelijke gebaren, verstard, wachtend; wachtend op
wie? Zij, die hem bevrijdden van de angst voor de paedagoog, voor de
zedenmeester, voor de predikant, voor de staatsman, voor de kunstenaar, zij,
de tekens, liggen nu als een einde voor hem, een koud einde, wachtend. Men
moest niet kunnen voltooien, want het ontnuchtert, een afgepaste en waardige
burger, een boek, met de schijn van voltooidheid, van geheelheid, achter te
laten, of het wekt een slaap van burgerlijke tevredenheid, iets voltooid te
hebben. Deze papieren burger, opgebouwd uit alle woordsoorten en gevoegd
volgens een bepaalde syntaxis, blijft uitnodigend achter, wachtend; wachtend
op wie? Op hen, die zullen becijferen, of de auteur een optimist dan wel een
pessimist moet genoemd worden, op hen, die er over zullen redetwisten, of
hij religieus of verstandelijk, moreel of immoreel was, op hen, die al
bladerend zullen zeggen: ‘Hij breekt alles af, dat is niets voor mij’. Niets
anders kunnen deze voltooide regels meer dan stompzinnig wachten en, als
begrijpelijke woordcomplexen zonder voorkeur, de eerste de beste welkom
heten, als Z.M. de Lezer. Zo kan het voleindigde worden geëxposeerd, als
wetenswaardigheid, omdat het nu eenmaal voleindigd is.
Niet daarom echter ging de carnavalsmoralist de weg van het begin naar het
einde; want het verleden zijner formules, dat nu de openbaarheid trotseert,
is hem ontvreemd, toen het krachtens de auteurswet zijn eigendom werd voor
de toekomst. Hij ging van het begin naar het einde, om tijdens die gang van
de alleenheerschappij van begin en einde bevrijd te worden. Hij verdiepte
zich in de starre onbeweeglijkheid der burgerlijke termen, om te ontdekken,
dat deze termen niet slechts betekenissen zijn voor de burger, maar ook
gelijkenissen voor de dichter. Hij dook onder in de maalstroom der
verschillen, om de burgerlijke eerbied voor die verschillen te verliezen.
Hij bevredigde zijn begeerte naar de orde van het begrip door zijn gedachten
te formuleren en vast te leggen, om ook deze be- | |
| |
vrediging, de
orde, die hij zelf omschreef, als een burgerlijke begrenzing te kunnen
erkennen.
Is daarom het geschrevene onwaar? Zijn daarom deze formuleringen, die met de
schijn van wetenschappelijke volstrektheid pronken, onjuist? Is het verleden
van formules, dat met zijn voltooiing afvalt, dan in abstracties verdord en
gestorven?
Waar en onwaar, juist en onjuist, zij zijn termen in het rijk der burgers,
waar de evolutie voortschrijdt van stadium tot stadium, waar de wetenschap
opklimt van hypothese tot hypothese, waar de burgerlijke werkelijkheid
abstractie met abstractie verslaat, om tot steeds subtieler abstractie te
geraken. Waar of onwaar, juist of onjuist zijn derhalve alle beweringen,
voor zover zij ‘wetenschappelijk’ zijn, voor zover zij een beroep doen op de
begripsschakels der mensen en handelen over datgene, wat geweten kan worden.
Wat geweten kan worden, laat zich als these stellen, als anti-these
weerleggen, in synthese verzoenen; de man der wetenschap is de man van de
oplossing, van het uitgangspunt der hypothetische onwetendheid; zijn scepsis
is gegrond op een nog-te-weinig-weten, zijn bestaan voegt
zich als onderdeel in de onafzienbare stoet der zoekenden; zijn theorie,
‘sluit zich aan’ bij die zijner voorgangers, ‘corrigeert’ ze of ‘verwerpt’
ze. Het wetenschappelijk standpunt kent, hoeveel onbegrijpelijkheid het ook
in het verschiet ziet, geen onbegrijpelijkheid tussen waar en onwaar, juist
en onjuist; immers de onbegrijpelijkheid is voor de wetenschap slechts een
voorlopige onbegrijpelijkheid, die in een hypothetische toekomst eens tot de
zuivere formule zal worden teruggebracht.
Voor zover het leven derhalve in wetenschap, in de ruimste zin, wordt
opgelost, voor zover ook de carnavalsmoralist onder het teken der formule
staat, dragen dan ook alle uitspraken, alle onvermijdelijke definities van
de carnavalsmoralist over ‘het’ leven de stigmata der burgerlijke
werkelijkheid; zij geven oplossingen, die als waarheid tegenover onwaarheid
worden gesteld, als juistheid op onjuistheid worden veroverd, zij veinzen
door hun stelligheid het onbegrijpelijke te doden. Als wetenschappelijke
formuleringen hebben zij een volstrek- | |
| |
te geldigheid, kunnen
zij door andere volstrekte formuleringen worden aangetast en ondermijnd,
laten zij zich met die andere formuleringen verzoenen in een derde, die
beide omvat. Zij zijn waar, om onwaar te zijn, juist, om onjuist te blijken,
voltooid, om te sterven: Aswoensdag.
Maar niettemin: de carnavalsmoralist ontsnapt aan de alleenheerschappij van
begin en einde. De papieren vrucht, het afgevallen lichaam uit gestorven
tekens gebouwd, wacht ook op de herkenningsblik, die uit de betekenissen
gelijkenissen leest! Eén blik, die niet naar waarheid of onwaarheid vorst,
maar verwonderd en glimlachend de geheime verwantschap ondergaat, verovert
iets van de dichterlijke werkelijkheid op het onafzienbaar kansspel der
historie; één blik, die de logge tekens ziet wijzen naar de naamloze
dichter, naar die onbegrijpelijkheid, waaraan het begrip in der eeuwigheid
niet toekomt, maakt de tijden goed. Wat aan de gelijkenissen verandert, is
hun betekenis; maar Thales, die van het Water sprak en Heraclitus, die de
Stroom noemde, zijn verstaanbaar, als dagtekenden hun namen van heden; als
men verstaan kan. ...
Dit dan is de laatste carnavalsmoraal: dat men de burger moet verstaan, om
tot de dichter te kunnen naderen.
|
|
Auteursrecht onbekend