Vaderlandartikelen 1937

Toekomst-komkommers

Voorspellen van de toekomst voorziet in een behoefte aan orde
Een onbekend psychisch vermogen?

Henry James Forman, Groote Profetieën der Menschheid. Ned. bew. door Foeke Sjoerds. (W. de Haan, Utrecht, z.j.)

De neiging om zich van de toekomst te verzekeren openbaart zich niet alleen in het sluiten van assurantiepolissen. Er is een andere methode: zich de toekomst laten voorspellen. Deze ongeneeslijke nieuwsgierigheid van het menschdom dienende om de toekomst vast te leggen, eenerzijds, en zich te laten waarschuwen, anderzijds, is psychologisch niet oninteressant; want wat wil men met een toekomst, die men toch eigenlijk ook weer...... niet wil, omdat het weten van toekomstige feiten in laatste consequentie zou moeten leiden tot een wanhopig fatalisme? Blijkbaar is hier de eene behoefte met de andere in strijd; men wenscht de onzekerheid uit te roeien met de zekerheid, maar zou tot geen prijs in het bezit willen zijn van een zekerheid, die volkomen onafwendbaar en dus volkomen vrij van onzekerheid was! Zoo zijn het dan ook de Delphische orakels in hun half- of onbegrijpelijkheid, die nog het best voldoen aan die tweeledige behoefte, die zonderlinge ambivalentie ten opzichte van de toekomst; men kon er alles uit lezen en er stond, letterlijk, niets bindends in, dan dat Croesus over de Halys zou trekken en dat dan een groot rijk vernietigd zou worden.

De nuchtere man, de positivist en rationalist, met een aangeboren afkeer van de atmosfeer, waarin profetieën meestal worden verkondigd, stelt van zijn standpunt terecht de vraag, waarom die profetieën dan vergezeld moeten gaan van allerlei duisterheid en hocuspocus. Hij zou desnoods bereid zijn om aan geheimzinnige capaciteiten op dit gebied te gelooven, wanneer men hem b.v. met de noodige exactheid wist te vertellen, dat op 29 Februari 1940 te Blokzijl een zekere Jansen zou worden vermoord, te 11 uur des avonds; men zou dan ook behoorlijke maatregelen kunnen treffen om zulks te verhinderen en het noodlot tenminste regelrecht in het gezicht te kijken. In plaats daarvan treedt de toekomst ons tegemoet uit de glibberige combinaties van het koffiedik of het ei, tenzij de astrologie er zich mee bemoeit en het noodlot uit de sterren wordt afgelezen, waarmee ook de noodige esoterische kabbalistiek gepaard gaat. Het merkwaardige van het geval is echter, dat dezelfde nuchtere positivist en rationalist eventueel wèl bereid is om te gelooven aan de wetmatigheid van het wereldgebeuren volgens de dialectiek van Marx, die voor een niet onbelangrijk deel haar overtuigingskracht voor impressionabele lieden toch ook te danken heeft aan 'n profetischen inslag! Ik wil daarmee niet zeggen, dat koffiedik en dialectiek gelijkwaardige dingen zijn, maar alleen dit, dat het bannen van de toekomst door magische middelen ook in de eeuw der wetenschap geenszins in onbruik is geraakt; men wil het zekere en het onzekere gelijkelijk in boeien slaan, men wil van de toekomst weten en tevens haar kunnen beinvloeden. Het heden is kennelijk zulk een poover bezit, dat men het, als men het niet alleen uit de ‘lessen’ van het verleden kan rechtvaardigen, door de administratie van de toekomst dragelijk wil maken. Het heden glipt tusschen de vingers door; het is een imaginaire grenslijn tusschen een al ontsnapt verleden en een nog niet aangebroken toekomst, die telkens opschuift en nooit te fixeeren is; daarom is het alleen te vangen onder de kategorieën van wat geweest is (geschiedenis) en wat nog komen zal (profetie).

De behoefte aan verwachting.

Strikt genomen, is dus de behoefte om de toekomst te voorspellen niet zonderlinger dan de behoefte aan een welgeordend verleden, zooals men dat in de gangbare geschiedvoorstellingen ruimschoots bevredigd kan vinden; beide behoeften kan men herleiden tot een behoefte aan orde, rust, veiligheid. Zoo hebben de befaamde ‘lessen’, die men volgens sommigen uit de geschiedenis zou kunnen trekken, dan ook een pendant in de waarschuwingen, die door de profetieën worden verstrekt. De Grieksche orakels zijn niet voortgekomen uit wetenschappelijke behoefte aan ‘objectiviteit’, maar uit de praktische behoefte aan een goddelijken voorlichtingsdienst; en waar men de profetie ook volgt, zij wordt altijd begeleid door de verwachting, dat men met de uit de voorspelling gewonnen feiten iets kan doen. De voorspelling van de komst van den Antichrist en het einde der wereld, die in de middeleeuwen grooten invloed heeft gehad op de vorming der ‘publieke opinie’, werd begeleid (kwam zelfs voort) uit de bebehoefte om de Christenheid voor te bereiden op het Laatste Oordeel; zij heeft een duidelijke moralistische strekking, en zij geeft in de praktijk dan ook vaak een welkome aanleiding om medemenschen te verketteren, die men in de klauwen van den Antichrist ziet, of graag zou willen zien. Het is bekend genoeg, dat het uitblijven van den ondergang der wereld allerminst in staat is geweest het geloof aan de telkens opnieuw gelanceerde profetieën te verzwakken; het is dus niet de waarheid van het feit, maar de behoefte aan de verwachting, die hier den doorslag geeft! Uit het slot van de Openbaring van Johannes kan men opmaken, dat de eerste Christenen geloofd hebben, dat het einde ‘haastelijk’ zou komen; maar geen desillusie heeft kunnen verhinderen, dat de duistere voorspellingen van dat boek voor iedere Europeesche generatie weer een andere feitelijke beteekenis kregen. De elasticiteit van de profetie is onbegrensd, aangenomen eenmaal, dat zij crediet heeft verworven; apocalyptische voorstellingen vindt men tot op den dag van heden, zelfs in een zoo fundamenteele antichristelijk gewaand boek als Der Mythus des 20. Jahrhunderts van Alfred Rosenberg.

Uit deze overeenkomst tusschen geschiedenis en profetie (de behoefte aan orde, rust, veiligheid) kan men dan ook reeds opmaken, dat het verschil tusschen beide ‘richtingen’ aanvankelijk niet principieel is geweest. Zoo hangt b.v. de oude indeeling van de geschiedenis in vier ‘wereldmonarchieën’ nauw samen met de voorspelling van het einde der wereld, en men kan hier de geschiedenis onmogelijk van de voorspelling losmaken. Mutatis mutandis neemt men bij Marx hetzelfde waar; de geschiedenis, als wetmatige ontwikkeling, gaat over in voorspelling van de wetmatige toekomst. Wordt de Christelijke geschied- en toekomstconceptie der middeleeuwen bepaald door het geloof, die van Marx wordt bepaald door de wetenschap, waarin de marxisten ook onverzettelijk gelooven. Er is dus eigenlijk geen reden om in beginsel de strenge scheiding te maken tusschen wetenschappelijke geschiedbeoefening en onwetenschappelijke toekomstvoorspelling, daar zelfs een fanatiek-wetenschappelijk man als Marx zich aan toekomstvoorspelling ‘schuldig maakte’. Het is, omgekeerd, zeer de vraag, of de geschiedbeschouwingen van Alfred Rosenberg zich door een surplus aan wetenschappelijkheid onderscheiden van de profetieën van wijlen Hanussen.

De waarschijnlijkheids-hypothese.

Men zou kort en goed, deze waarneming kunnen vastleggen: Terwijl in de negentiende eeuw geschiedenis en profetie, die oorspronkelijk nauw met elkaar verwant zijn, elkaar uit het oog verliezen, omdat de geschiedenis tot wetenschap en de profetie tot kwakzalverij wordt verklaard, is er tegenwoordig een neiging merkbaar, om de kwakzalverij tot geschiedenis en de wetenschap tot profetie te verklaren. Een zeer zonderlinge ‘Umwertung aller Werte’, waaruit blijkt, dat men er zelfs de waarheid en de wetenschap voor over heeft om de vroegere orde en veiligheid in verleden en toekomst te herstellen; want wie bereid is aan de dolzinnigste geschiedenis-interpretatie te gelooven, is ook gaarne bereid om in de wetenschap niets anders te zien dan een aanloopje tot de profetie van het ‘duizendjarig rijk’. En hoeveel profetieën zijn er niet, waarin men met veel genoegen kan gelooven! Het boek Groote Profetieën der Menschheid geeft er een staalkaart van, die indrukwekkend genoeg is, althans door de quantiteit; en het feit, dat de auteur ervan, Henry James Forman, in niet geringe mate door die voorspellingen wordt geïmponeerd, is het misschien een symptoom van de ‘Umwertung’, waarover ik sprak. Forman behoort tot die vertegenwoordigers van het Angelsaksische ras, die, hoewel met eerbied voor de natuurwetenschappen behept, toch voortdurend streven naar gebieden, die volgens hun meening aan de natuurwetenschappen zijn ontsnapt. Hij is geenszins een occultist, maar hij gelooft toch in voorspellingen.. zoo half en half. ‘Met de profetieën, een hardnekkig menschelijk erfdeel’, zoo zegt hij in een voorwoord, ‘schijnt het, in het kort, eenigszins te gaan als met de natuurwetten: tot onberekenbare schade der menschheid woorden zij systematisch genegeerd tot het kritieke oogenblik komt. Als de toekomst, zooals sommige meenen, de eenige werkelijkheid is, moeten zij wel ons meest kostbaar bezit zijn.’ Deze vergelijking van natuurwet en profetie is typeerend voor den man, die dit boek schreef. Hij vermoedt geheimzinnige psychische vermogens, die ons nog weinig of niet bekend zijn, maar waarmee wij al lang werken voor zoover wij profetische gaven hebben; iets als de electriciteit dus en de cosmische stralen. Forman beroept zich daarbij op het oordeel van dr Alexis Carrel, die ook al gerept heeft van een psychisch vermogen, ‘dat in staat is zich in den tijd te bewegen.’ Met die hypothese gewapend, gaat hij de beroemde profetieën der wereldgeschiedenis na, niet om ze te veroordeelen als een vorm van bijgeloof, niet om ze te verklaren uit de behoefte aan het bannen van de toekomst door magische middelen, maar om ze anecdotisch aan den man te brengen als zijnde ‘zoo gek nog niet.’ Forman meent zulk een opmerkelijke overeenstemming (op bepaalde punten) tusschen profetie en uitkomst der feiten te mogen constateeren, dat hij het niet noodig acht naar een andere verklaring te zoeken dan die der waarschijnlijkheid. Ook al moet men op zijn hoede zijn voor bedrog, er moet toch wel iets van aan zijn: zoo kan men de conclusie van dezen auteur ongeveer samenvatten.

Napoleon voorspeld?

Zijn de profetieën, die Forman hier populariseerend bijeen heeft gebracht, echter zoo overtuigend, dat zij den lezer nopen een mysterieus ‘psychisch vermogen’ te hulp te roepen? Geenszins; dit boek bewijst alleen, dat de behoefte aan een geformuleerde verwachting van het toekomstige overal heeft bestaan en nog bestaat, niet het minst bij den schrijver zelf. Ik wil niet beweren, dat er geen onverklaarbare feiten in zijn overzicht worden vermeld, maar wat over minder onverklaarbare wordt gezegd, geeft weinig vertrouwen in de critische vermogens van den heer Forman; hij is nl. bereid aan te nemen, dat een of andere duistere voorspelling wel den zin zal hebben, die de uitleggers er aan geven, zooals de middeleeuwers bij voorbaat bereid waren aan te nemen, dat de ondergang der wereld hun geloof zou rechtvaardigen. Wanneer b.v. een kwatrijn van den zestiende-eeuwschen geneesheer-profeet Nostradamus (één der groote mannen van het ‘vak’) ter sprake komt, dat als volgt luidt:

Un Empereur naistra pres d'Italie,
Qui, à l'Empire, sera vendu bien cher;
Diront avec quels gens il se ralie;
Qu'on trouvera moins prince que boucher.

(Er zal in de buurt van Italië een keizer

geboren worden, dien het keizerrijk duur

te staan zal komen. De lieden, met wie hij

zich omringt, zullen zeggen, dat men hem

meer een slager dan een prins zal vinden).

dan neemt Forman voetstoots aan, dat het wel op Napoleon Bonaparte zal slaan. ‘Deze beschrijving, waaraan Nostradamus in andere kwatrijnen nog het adjectief “rase-tête” toevoegt “de man met het kale hoofd”, geeft duidelijke aanwijzingen. Alle vorige Fransche koningen droegen, zooals wij weten, lang haar of pruiken. Deze Napoleon-voorspellingen van Nostradamus werden bijna driehonderd jaar vòòr de gebeurtenis geschreven.’

Het lijkt mij duidelijk genoeg, dat ieder, die bij voorbaat bereid is, om Napoleon in deze profetie te herkennen, hem er inderdaad onmiddellijk in zàl herkennen; maar voorwaarde is die bereidheid, en anders bevat het kwatrijn in quaestie niets anders dan één dier vele voorspellingen over keizers, die zullen verschijnen (evèntueel in vermomming), waarvan de litteratuur overloopt. En zoo is het gesteld met vrijwel al de kwatrijnen van Nostradamus, die Forman behandelt; zij zijn, zooals dat bij orakels past, duister, en zij zijn dat niet voor niets. Men kan de toekomst niet anders bannen dan door hocuspocus: dat is een wijs inzicht der profeten à la Nostradamus, tusschenfiguren tusschen wetenschap en bezwering. Wie er behoefte aan heeft hun uitspraken toe te passen, passe ze toe: men behoeft hier werkelijk niet naar een nog onbekend ‘psychisch vermogen’ te zoeken. En zooals het met Nostradamus gesteld is, zoo is het ook gesteld met de bekende voorspellingen omtrent de pausen, waaruit men alles kan lezen, wat men wil, en met de profetie van ‘Moeder Shipton’, die eventjes de auto, de telegraaf, de radio, de spoorwegen en nog eenige technische heerlijkheden honderden jaren geleden voorspelde.... natuurlijk in duistere bewoordingen, en met de kleine vergissing eraan toegevoegd, dat de wereld in 1881 zou vergaan! Nooit is hier de exacte man of vrouw aan het woord, die op 29 Februari 1940 te Blokzijl den dood van Jan Jansen voorspelt; men moet houden van het zwelgen in de duisternissen, om het treffende der profetieën in te zien.

Ik zou voor geen geld willen beweren, dat ik alle voorspellingen, die in het boek van Forman worden beschreven, zou kunnen verklaren, Maar zoover komen wij hier niet eens, want men moet in de eerste plaats vertrouwen hebben in de beschrijvingen zelf! Een auteur als Forman, die er genoegen mee neemt als een profetie ‘als vrijwel authentiek is bevestigd’ en die elders de historiciteit van den toovenaar Merlijn zonder verdere bewijsvoering in eere wil herstellen, verdient dat vertrouwen niet. Wat rest, is een boek vol amusante en als documentatie van de behoeften der menschheid bovendien interessante komkommers, bij uitstek geschikt voor den komkommertijd.

Menno ter Braak.