Een handvol mensen. Uit de tijd der beide oorlogen

[p. V]

Voor haar die de groei van dit boek helpend en begrijpend volgde

[p. XI]

Die Einzelnen sind es, welche die Leiden der Zeit leiden und die Gedanken der Zeit denken.
Hugo von Hofmannsthal / prosa 1, 22

[p. 1]

Inleiding

Alle geschiedschrijving is aangewezen op getuigenissen, op overlevering door getuigen vertolkt. Daarom staat en valt historisch weten met de betrouwbaarheid van meegedeelde ervaring, aangevuld met wat uit andere ‘bronnen’ kan worden afgeleid.

Het vaststellen van de betekenis van verzamelde gegevens is echter niet onder alle omstandigheden hoofdzaak. De studie van de geschiedenis omvat, los van wetenschappelijke overwegingen, ook kennis die ons rechtstreeks raakt, ja, tot in de schuilhoeken van onze persoonlijkheid doorklinkt. Juist waar wij op deze manier als ‘medespelers’ worden aangesproken, heeft het oproepen van getuigen een diepere zin dan het registreren van de mededelingen die ze doen. Ze komen ons nabij als medemensen. Dat wil dus zeggen dat wij ons niet alleen voor hun getuigenissen interesseren. De getuigen zelf, als mensen van vlees en bloed, geven vorm aan ons geschiedbeeld. Het besef dat niets menselijks hun vreemd was, overbrugt denken, voelen en handelen uit verschillende tijdperken.

Toch moest ons wel voor ogen staan, dat iedere benadering van ‘menselijke’ aspekten van de geschiedenis tot een doolhof van vragen voert, waarvan de belangrijkste luidt welk verband er zou kunnen bestaan tussen het individueel-menselijke en het algemeen-historische, de relatie tussen de ‘kleine’ en de ‘grote’ geschiedenis. Waar historici zich lieten verleiden om een aantal

[p. 2]

voor hen bijna onbegaanbare paden aan romanschrijvers over te laten, miskenden zij de realiteit van belevenissen waarvoor het historisch besef zich niet mag afsluiten.

Het historisch gebeuren vindt namelijk een weerspiegeling in de geschiedbeleving van hen die het gebeuren ondergingen en mee bepaalden. Laatstgenoemde toevoeging is niet overbodig. Alle beleving immers kan weer tot handelen leiden. Onmogelijk om een duidelijke grenslijn te trekken tussen het psychologische domein en het terrein van waarneembare daden, die als ‘feiten’ de geschiedenis ingaan.

Het thema mens en geschiedenis kent nog een ander aspekt: dat van de reikwijdte van ons historisch inzicht. Om het gebeuren te ‘begrijpen’, moeten wij soms afdalen naar de interpretaties die tijdgenoten - juist of onjuist - er van gaven. Dat wil zeggen gebeurtenissen volgen tot in een aantal vertakkingen van ‘de kleine geschiedenis’, die men ook de existentiële kant van het historisch gebeuren zou kunnen noemen. Het is een gebied waarin de causaal-verklarende beschouwingswijze dikwijls vastloopt. Het vraagteken beheerst hier het veld meer dan de conclusie. Niettemin geven pogingen om door te dringen tot het warnet van menselijke lotgevallen de geschiedenis eerst haar ware veelzijdigheid, haar polyfonie, met mogelijkheden om meer dan enige andere wetenschap bij te dragen tot kennis van de mens.

In dit boek heb ik, min of meer experimenteel, zoveel mogelijk met bovengenoemde overwegingen rekening willen houden. Men kan het lezen als een proeve van geschiedschrijving waarin het existentiële element op de voorgrond staat: lotgevallen in de tijd van de beide wereldoorlogen, geschiedbeleving in kritieke jaren, tegelijkertijd een toetssteen voor het karakter van hen die een reeks beproevingen ondergingen. Biografische bijzonderheden over enige kunstenaars en een geleerde, mannen die elkaar kenden, in voortdurende gedachtenwisseling over de tragiek van het tijdsgebeuren: Thomas Mann, Stefan Zweig, Hermann Hesse, Bertolt Brecht, Gottfried Benn en de fysicus

[p. 3]

Albert Einstein. Rond deze ‘hoofdpersonen’ vele anderen, figuren die op het tweede plan werden gehouden, maar toch ook behorend tot hen die hun bestaan op het spel gezet zagen. Een handvol mensen.

De gevolgde werkwijze doet denken aan het weven van een gobelin dat lijn en kleur vertoont door draden door het stramien getrokken, in dit geval biografische draden. Over het weefsel heen bovendien nog een weerschijn van de tragiek, de paradoxie en de absurditeit, zo onthullend voor het menselijk lot in het tijdperk der beide oorlogen, dat ik als omraming koos.

Mijn relaas, simultaan-beschrijvend, ordent enige gegevens uit de levensloop van tientallen Europeanen, in verstrooiing geraakt als miljoenen andere. De vervolgden speelden hun rol, soms tot het punt waar hun ondergang vaststond. Als slachtoffers van terreur en agressie hadden zij recht van spreken waar de toekomst der westerse cultuur in het geding kwam. Het was mee aan hen te danken dat zelfs in de donkerste jaren van de moderne geschiedenis ideeën over menselijke solidariteit nooit geheel konden worden uitgebannen.