Het revier

[p. 31]

Heiliger Abend

Het Kerstfeest was gekomen. Sneeuw had zich, hoog opgewaaid, samengepakt tussen de barakken. De opkomende maan verbleekte de hemel tot een helder blauw. Het was bitter koud.

Vroeger dan anders vond het appel plaats. Niemand ontbrak. De commandant had er trouwens weinig aandacht voor. Doodmoe en eenzaam droop hij af, teleurgesteld dat hij deze Weihnachten alleen moest uitzitten. Hij mocht, als Offizier der ss, met ons niet omgaan. We werden met rust gelaten.

Al dagen lang deden geruchten de ronde over aard en omvang van de ‘Weihnachtsspende’. De verbeelding hield zich bezig met het uitdenken van aan elke werkelijkheid ontgroeide heerlijkheden. Toen de rij voor de keuken zich vormde, schuifelden we dichter op elkaar dan anders. Halzen rekten zich om te zien welke dromen werkelijkheid zouden worden.

Eddy was op zijn best in de rol van weldoener. Om zijn hoofd lag een krans hulst. Als een zwaarlijvige matrone stelde hij zich op achter de toonbanken. Daarop lagen de schatten uitgestald. Een dubbel rantsoen brood, een staaf margarine, een klont marmelade en een brok kaas. Stil van geluk verdween iedereen naar zijn ‘Bude’ om even alleen te zijn in het aanschouwen van deze schatten. Daarna zou ons feest beginnen. Al dagen lang had het

[p. 32]

revier zich vermeid in de plannen der feestviering. Het zou een ‘réveillon’ worden zoals die in Parijs gevierd wordt. Voor Janek was dat een nietszeggend woord. Maar de vertekening die dit festijn in de herinnering onderging bracht hem tot vervoering. Het zou iets heel bijzonders worden.

Kubik, de Poolse kalifaktor, scheen ons het meest geschikt om als garçon van Maxim's op te treden. De metamorfose was volkomen. Zo zelfs, dat zijn aanzien ons verplichtte, hem een passende clientèle te bezorgen. Van het ruim voorradige verbandpapier maakten we flodderige rokdassen; over de deze avond graag vergeten zebra's trokken we de witte ‘Kittel’ aan, waarop we ridderorden plakten van gekleurd papier. Zo herhaalden wij in 't klein, wat buiten 't kamp in 't groot gebeurde: het oude spel der jongetjes die zich verkleden, als cowboys of als indianen, en dan geloven dat zij anderen zijn. Dezelfde jongetjes die later in het echte spel de rok aantrekken en de claque opzetten. Die de orden op zullen spelden en de glimlach aanmeten, en zo de anderen zijn, de geslaagden, de het ver gebracht hebbenden. De mannen die het leven - met hun aandelen - in de zak hebben; geen verrassingen meer.

Op deze ‘heiligen Abend’ was ons spel bescheidener en tegelijk veeleisender. De afstand tussen rok en ridderorde en - anderzijds - de realiteit was groot. Als die van Maxim's naar de kampbarak. De waarheid legt het nochtans af zodra verbeelding de geest bevleugelt.

Op een bijtafel, gedekt, alweer, met het wit verbandpapier, lagen de hors d'oeuvres uitgestald: een stukje worst, wat kaas, een augurk, en in het midden: een vol blik sardines. Eromheen, een in schijfjes gesneden gekookt ei. Het was de heerlijkste hors d'oeuvre die ik ooit gegeten heb en die ik ooit nog eten zal. Hier voor het eerst begreep ik de tafelgesprekken die de Beierse koning

[p. 33]

Ludwig ii met zijn imaginaire gasten voerde: over veldslagen en conferenties, liefde en diplomatie. Geen sterveling zat aan zijn tafel; maar tot aan het dessert duurde het gesprek.

Ons woord gold de fles water die besproken werd als gold het de mooiste belegen bordeaux die een onzer ooit geproefd had. Van welk jaar zou deze goddelijke fles zijn? Alle kennis der wijnen in de voor-oorlogse jaren vergaard, werd uitgemeten in dit door water bevleugeld gesprek.

Toen kwam het hoofdgerecht: ‘Bratkartoffeln’, het lang benijde statussymbool der Kapo's. Alle ‘Sonderrationen’ boter waren eraan besteed; maar 't werd dan ook een godenmaal. Henri verrees en voerde, in zijn sierlijk Frans, een klemmend pleidooi voor bourgogne bij dit gerecht. Wij, denkende aan de hoofdpijn van de volgende dag, overtuigden hem maar verder de bordeaux te schenken. De conversatie gleed intussen voort alsof Casanova, de Ligne of Montaigne met ons aanzaten. De elegantste avonturen wisselden af met het relaas van eens genoten feestmalen, in de Tour d'Argent of bij Maxim's.

De deur ging open. En met een vlaag van vrieskou trad Eddy binnen. Uit dankbaarheid voor de medische zorgen aan zijn omvangrijk lijf besteed, bracht hij ons een kannetje koffie. Terwijl we die dronken - genietend als van een goede mokka - kwam de ‘Lagerprominenz’ binnen; luidruchtig boden zij hun wensen voor het heilig feest aan. Ze lieten die vergezeld gaan van cadeaus: voor mij een rose damespeignoir, als borstrok draagbaar. Het stond wat onwennig maar heeft me voor veel kou beschut. De ‘Lagerälteste’ bood iedereen een sigaret aan. De ‘Schreiber’ reikte elk twee aardappelen, wat stukjes worst, staafjes margarine en andere begeerde dingen uit. Toen 't feest voorbij was moesten Henri en ik de ronde doen. Janek was verdwenen naar een Kapo-avondje waar echte drank geschonken zou worden.

[p. 34]

Zwijgend liepen we de kou in. In het licht van de nu heldere maan was buiten alles herkenbaar. En tegelijk vreemd en onherkenbaar. Want de zoeklichten die anders de barakken en het prikkeldraad beschenen, waren nu gedoofd. De wachthuisjes bleken verlaten. Ook de ss zat bij de kerstboom.

Vreemd, terwijl we altijd een onbedwingbaar verlangen voelden om uit te breken naar de vrijheid, terug te gaan naar eigen huis, was die behoefte nu gedoofd. Het was, voor even maar misschien, verdrongen door het besef hier thuis te horen. Dit ‘Lager’ scheen ons enige tehuis; het andere, het verre, had stilaan zijn werkelijkheid verloren.

We gingen binnen bij de Russen. Op hun tafel stond een stok met eraan vast gespijkerde dennetakjes. Met eindeloos geduld hadden ze die behangen met kleine, gevonden en bewaarde dingen. Ervoor stond een kribbe met herders, beesten en engelen, gekneed uit uitgespaard brood. De uitgemergelde lichamen trachtten met vereende krachten ons op de schouders te heffen. Daarna schaarden ze zich aaneen, tegenover ons, en zongen hun kerstliederen. Hartstochtelijker en heiliger liederen zijn er nooit door engelen gehoord dan door deze, die uit brood gekneed waren. Een oneindige melancholie steeg op uit de droge, uitgehongerde kelen. Nooit ook hebben brandender ogen zo dwingend in de verten getuurd naar hun vaderland. Nooit heeft op mij een kerstfeest dieper indruk gemaakt. Zo ging het, diezelfde avond, bij de Polen, de Fransen, de Belgen en de Nederlanders. Overal eenzelfde verlangen, eenzelfde heimwee in de wonderlijk stralende ogen. Overal eenzelfde extase die als een glans lag over de uitgeholde gezichten.

Laat in de nacht keerden we terug naar onze barak, dodelijk vermoeid maar oneindig gelukkig.

- ‘Dormez bien, mon cher Tak.’

- ‘Bonne nuit, mon vieux.’