Bontekoe. De schipper, het journaal, de scheepsjongens

[p. 35]

Een halve eeuw reizen in druk

Vibeke Roeper

Aan het Journaal van Bontekoe ging een halve eeuw vooraf, waarin een nieuw literair genre ontstond en populair werd: de Nederlandse ‘reistekst’. Het pad van reisverslag naar boekuitgave werd door pionierende uitgevers verkend en al gauw door talloze collega's gevolgd. Bontekoe's Journaal verscheen op een breekpunt in de reistekstenproduktie. Waren daarvoor alle reisteksten op min of meer dezelfde manier uitgevoerd en bestemd voor één groep lezers, na Bontekoe tekende zich een splitsing af. Naast eenvoudige en betaalbare boeken over spectaculaire reizen verschenen omvangrijke, meer beschrijvende en vaak persoonlijke reisverslagen. De stap naar een meer literaire variant, de ‘imaginaire’ of - gedeeltelijk - verzonnen reisverhalen lag daarna voor de hand. De ene soort reisteksten sloot de andere niet uit; gedurende de achttiende eeuw bleven zij naast elkaar verschijnen, geboren uit dezelfde traditie maar bestemd voor een zeer verschillend publiek.

De ‘oogst’ van Nederlandse reisteksten in de eerste vijftien jaar na het begin van de expedities naar Azië. De meeste verhalen en vertalingen verschenen bij de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz.

De eerste twintig jaar

Als tienjarige jongen, omstreeks 1597, maakte Willem IJsbrantsz Bontekoe de spannende maanden mee, waarin zowel de eerste Nederlandse vloot naar Oost-Indië, als het schip dat op zoek was naar een noordoostelijke doorvaart naar China terug verwacht werden. De ‘Eerste Schipvaart’ die de route van de Portugezen had gevolgd

[p. 36]

was het eerst weer thuis. Met een schip minder, en nauwelijks genoeg peper om de kosten te dekken, was de reis toch redelijk succesvol te noemen.

Vooral toen drie maanden later bleek dat de zoektocht naar een route via de noordpool in het ijs bij Nova Zembla was gestrand.

De terugkeer van beide expedities luidde een nieuw tijdperk in, niet alleen voor de specerijen-handel, maar ook voor een nieuw genre op de boekenmarkt. In 1597 verscheen de beschrijving van de ‘Eerste Schipvaart’ in druk, in 1598 gevolgd door het verslag van de drie expedities naar het noorden en de overwintering op Nova Zembla.

De Amsterdamse boekverkoper en uitgever Cornelis Glaesz werd de belangrijkste uitgever van zulke reisteksten. Hij publiceerde niet alleen Nederlandse uitgaven, maar verzorgde ook vertalingen van Nederlandse reizen in het Frans en Latijn, en vertaalde belangwekkende Engelse reisverhalen in het Nederlands.

Een enkele tekst was onderhoudend geschreven, een andere sprong eruit omdat er spannende passages in voorkwamen. Over het algemeen waren het echter toch lange, langdradige verhalen. Wat maakte die verhalen dan zo enorm populair? In eerste instantie natuurlijk hun nieuwswaarde. Daarnaast waren ze voor thuisblijvers het tastbare bewijs van de grote Nederlandse ondernemingszin die nu zijn vruchten afwierp. Vreemde landen en volken die men nooit met eigen ogen zou aanschouwen leerde men liever kennen uit een beschrijving van een landgenoot, dan in een vertaling van één of ander buitenlands boek. In het eerste decennium, waarin iedere behouden thuiskomst uit den vreemde een overwinning was, maakte het niet uit of de verhalen ‘meer van hetzelfde’ leken te bieden.

Tot 1608 bleven er jaarlijks nieuwe verhalen verschijnen, maar daarna stagneerde de produktie. De Nederlanders hadden inmiddels zeventien vloten naar Oost-Indië gestuurd, en in 1602 de Verenigde Oostindische Compagnie opgericht. Ook de eerste Nederlandse reis om de wereld was voltooid. De twaalf reisverslagen die dat had opgeleverd, hadden bijna allemaal één of meer herdrukken beleefd, en de meeste waren ook vertaald. Nederland was nu voorzien van een stevige ‘reistekstencanon’ waarmee de lezers een poosje vooruit konden.

In 1617 kwam de Amsterdamse uitgever Michiel Colijn op het idee die beroemde, reisverhalen gebundeld uit te geven. Hij drukte er tien na en maakte voor de illustraties gebruik van de kopergravures die hij van de inmiddels overleden Cornelis Claesz had overgenomen. Net als alle reisverhalen die Claesz had uitgegeven, liet Colijn zijn bundel drukken op een langwerpig, liggend formaat (kwarto oblong) met de tekst in twee kolommen en met veel mooie, paginagrote kopergravures geïllustreerd.

De oude reisteksten werden nu en dan herdrukt, ook toen zich een nieuwe stroom teksten aankondigde. Dat was pas rond 1640 en in de tussentijd was het bijzonder rustig op de reistekstenmarkt.

De rechten van de VOC

Dat er geen nieuwe verhalen verschenen, wil niet zeggen dat er geen interessante reizen werden gemaakt. Integendeel: Nederlandse kooplieden handelden op Noord-Amerika en het Caraïbisch gebied, en wierpen zich op de walvisvaart. Die reizen kregen echter veel minder publiciteit dan de vaart op Azië. De groei van de voc was dan ook spectaculair. Rond 1625 werden gemiddeld vijftien schepen per jaar uitgestuurd en binnen Azië breidde het handelsgebied van de Nederlanders zich

[p. 37]

In reisverhalen kon men niet alleen lezen waar de begeerlijke specerijen vandaan kwamen, maar kon men ook op de afbeeldingen zien hoe ze eruit zagen. Illustratie uit de Derde voornaemste zeegetogt der verbondene vrye Nederlanderen na de Oost-Indien door Willem van Westzanen en H. Soeteboom, 1648.

voortdurend uit. Doordat de voc zo'n grote organisatie was, met zes afdelingen, de ‘kamers’, in Nederland en tientallen vestigingen in Azië, was een goede administratie van het grootste belang. De voc-archieven in het vaderland vulden zich met stapels brieven, instructies, notulen en lijsten, maar ook met scheepsjournalen en landbeschrijvingen.

Nu had de voc een beleid van geheimhouding van alle informatie, met name over routes, produkren en prijzen, waaraan doorgaans vrij strikt de hand werd gehouden. Wie in dienst trad bij de voc moest een eed van geheimhouding afleggen. Als een uitgever een boek op de markt bracht, waarin volgens de bewindhebbers van de voc teveel werd prijsgegeven, konden zij dat boek uit de handel nemen en van de uitgever schadevergoeding eisen. Hoewel dat in de praktijk, voor zover bekend, slechts een enkele keer gebeurd is, moet het voor uitgevers toch wel een obstakel zijn geweest. Het betekende in elk geval dat de gegevens voor een reisverhaal niet rechtstreeks uit het voc-archief gehaald kon worden, en dat het in principe niet mogelijk was een ‘privilege’ - een exclusief recht - te verwerven op de uitgave van zo'n boek.

Wie een reisverhaal publiceerde, nam een risico. Veel uitgevers vonden het niet de moeite waard om zelf achter nieuwe teksten aan te gaan, ook omdat zij er vaak veel extra werk aan hadden.

De ruwe tekst, meestal geschreven door een ongeoefende auteur en niet in eerste instantie bedoeld om gepubliceerd te worden, moest zodanig bewerkt worden dat hij voor het publiek begrijpelijk en interessant werd. En als zo'n boek dan aansloeg, kon een uitgever zichzelf niet beschermen tegen ‘roofdrukkers’ die van dat succes meeprofiteerden.

Feit of fictie?

Veel uitgevers en schrijvers van voc-reisteksten droegen hun boek op aan bewindhebbers van de Compagnie. Dat had een paar voordelen. In de eerste plaats was een ‘dedicatie’ een beproefde manier om een deel van de hoge produktiekosten terug te verdienen. Wanneer het boek bij de vereerde heren in de smaak viel, kon dat een financiële bijdrage opleveren. Bovendien gaf het zo'n boek een waarheidsgetrouw tintje, omdat de lezer wel begreep dat het niet gepast zou zijn een verzonnen of onwaar verhaal aan de bewindhebbers op te dragen.

Een ander middel om de authenticiteit van een verhaal te onderstrepen was het gebruik van de journaalvorm - zelfs wanneer het duidelijk was

[p. 38]

Op dit frontispice van het eerste deel van de bundel Begin ende Voortgangh liggen de schatten van Azië voor het oprapen. De Hollandse kooplieden moeten wel eerst de Portugezen, links op de prent, verjagen.

[p. 39]

dat er, bijvoorbeeld in het geval van een schipbreuk, geen origineel journaal meer kon bestaan. Dat wil niet zeggen dat alles achteraf uit de duim gezogen werden. Doorgaans beperkte de journaalachtige stijl zich tot de eerste paar bladzijden, om algauw over te gaan in een meer algemene beschrijving waarin alleen de belangrijkste data en gebeurtenissen werden aangehaald.

Of alles wat in een reistekst beschreven werd werkelijk gebeurd is, is achteraf niet altijd na te gaan. Zoveel is wel duidelijk, dat saaie passages soms gelardeerd werden met interessante anekdotes die op hun beurt - net als de journaalvorm - min of meer verplichte kost werden in een gedrukt reisverslag. Een zware storm of een terechtstelling aan boord werden geregeld ingelast omdat de lezer ze anders zou missen. Soms werden zelfs hele passages uit andere reisverslagen overgenomen om een bepaald onderwerp toe te lichten. Subtieler waren de ingrepen die auteurs en editeurs pleegden om het verhaal naar hun eigen inzicht bij te werken, bijvoorbeeld om de hoofdpersoon er beter en heldhaftiger uit te laten springen dan hij in werkelijkheid was.

Een monumentale bundel reisverhalen

De meest produktieve verzamelaar en bewerker van reisverhalen was Isaac Commelin, historieschrijver van beroep. Hij begon rond 1640 oude en nieuwe reisverhalen bijeen te sprokkelen die voornamelijk over reizen naar Oost-Indië gingen. Een selectie daarvan bracht hij, chronologisch geordend en waar nodig voorzien van enige uitleg, op de markt. De Amsterdamse uitgever, kaart-maker en boekverkoper Johannes Janssonius gaf de ruim twintig verhalen uit in de tweedelige bundel Begin ende Voortgangh vande Nederlantsche Geoctroyeerde Compagnie - de geschiedenis van de voc, eenvoudig gezegd. De bundel verscheen in 1645 en werd in 1646 herdrukt, terwijl Commelin werkte aan een derde deel. Begin ende Voortgangh was een kostbaar boek, net als de bundel van Colijn uitgegeven op het formaat kwarto-oblong en van een register en ruim tweehonderd grote kopergravures voorzien. Commelin en Janssonius droegen hun boek op aan de bewindhebbers van de voc, maar ze durfden hun eigen naam niet te vermelden. Zo'n omvangrijke inbreuk op het voc-octrooi was nog nooit gepleegd - Commelin had veel nieuw materiaal toegevoegd dat achter slot en grendel in het voc-archief behoorde te blijven - misschien waren ze bang voor eventuele consequenties.

Van de voc hadden ze echter niets te duchten, van hun collega-uitgevers en boekverkopers des te meer. De populariteit van de bundel deed hun de das om. Andere uitgevers drukten enkele verhalen of zelfs de hele bundel na, op goedkoop papier, met veel minder illustraties, dus geschikt voor minder bemiddelde lezers. Reisteksten bereikten nu een groter publiek en de inhoud was daar dan ook naar. Als er nieuwe verhalen verschenen, gingen die meestal over een bijzondere reis, waarop liefst een spectaculaire gebeurtenis plaatsvond. Dat hoefden geen recente reizen te zijn. Spannende verhalen over bijvoorbeeld de schipbreuk van de onfortuinlijke Batavia in 1629 en de spectaculaire explosie van de Nieuw Hoorn in 1619 werden pas zo'n twintig jaar later uitgegeven, maar waren daarom niet minder populair.

Het Journaal van Bontekoe

Rond 1626 schreef Bontekoe een reisverslag als herinnering aan zijn voc-tijd en om vrienden en

[p. 40]

Eén van de vele spectaculaire reisverhalen die na 1650 verschenen was het verslag van de schipbreuk van de Sperwer. De eenvoudige uitvoering werd kenmerkend voor verhalen van dit genre.

kennissen deelgenoot te maken van zijn bijzondere belevenissen. In 1645 of 1646, toen de bundel van Johannes Janssonius aan bleek te slaan, vond het Journaal een uitgever. Jan Jansz Deutel uit Hoorn hoefde zich geen toegang tot het voc-archief te verschaffen want het manuscript en de informant waren bij de hand. Dat de reis al twintig jaar geleden beeïndigd was, maakte niet uit; het ging niet om de actualiteit, maar om de spectaculaire gebeurtenissen. Bewerkt naar eigen inzicht bracht Deutel het boek op de markt.

Het succes was overweldigend. Er zijn slechts drie reisteksten van voor 1650 die tot in de achttiende eeuw in min of meer oorspronkelijke vorm bleven verschijnen: het verhaal van de reis om de wereld door Olivier van Noort, voor het eerst gepubliceerd in 1601, het verslag van de reis om de wereld van Willem Cornelisz Schouten van Hoorn, dat in 1618 werd uitgegeven, en het journaal van schipper Bontekoe. Van deze drie spande het Journaal van Bontekoe de kroon met een recordaantal drukken.