Geus tegen wil en dank

19. Zoon van een geus

De hele zomer voer Floor op de Zeehond.

Op de Zeeuwse wateren waren de geuzen heer en meester. De inkomsten uit de kaapvaart waren groot en de bedragen die door niet-Spaanse schepen betaald werden om plundering te voorkomen, vulden de oorlogskas.

De Prins had het geld hard nodig.

Leiden werd belegerd. Om dit beleg te breken, liet Willem van Oranje een leger uit Duitsland komen. De Spanjaarden hieven het beleg op, maar na de verpletterende nederlaag van de Duitse huurlingen in april 1574 bij Mook waren de belegeraars weer snel terug voor Leiden. Op 26 mei sloot de Spaanse generaal Valdez Leiden in met achtduizend man. In de stad had men verzuimd zich voldoende op een tweede beleg voor te bereiden en Leiden begon aan de langste zomer uit zijn geschidenis.

Als ze in een haven waren, hoorde Floor de verhalen over Mook en Leiden, maar het leken verhalen uit een verre wereld. Van de oorlog zag hij niet veel. Hij had te maken met de kombuis, het schip, de Zeeuwse wateren en de zee.

Heel die lange zomer zwierven ze rond op de uitgestrekte watervlakten, waar rivieren zeeën worden, waar de zee aan de horizon ongemerkt overgaat in de lucht.

Als hij een tijdje niets te doen had, zat Floor graag bij de boegspriet van het schip. De geluiden van de mannen klonken dan vaag achter hem. Het machtige geluid van de zee, van de golven tegen de boeg, van de wind in het water, de eeuwige lokstem

[p. 116]

van het water overstemde alles. Turend over de eindeloos aanrollende golven voelde Floor zich opgenomen in het ritme van de eeuwigheid.

De oorlog was ver.

De oorlog was onwezenlijk en onbegrijpelijk. Misschien was de oorlog al voorbij.

Waarom zouden de Spanjaarden niet weggegaan zijn? Wat hadden ze hier nog te zoeken? Alleen om het verschil in godsdienst hoefde de oorlog toch niet voort te duren?

Ondanks alle lessen van de schipper voelde Floor zich altijd nog meer katholiek dan calvinist en hij wist dat het aantal calvinisten onder de geuzen klein was. Ook in de steden merkte hij wel dat er altijd nog meer katholieken waren dan calvinisten. Maar wat deed het ertoe? Samen streden ze tegen de Spanjaarden en als die weg waren, hoefde niemand meer te vechten.

Op het kleine wereldje dat de Zeehond vormde, kon Floor gemakkelijk tot zulke gedachten komen. Hier was de oorlog inderdaad ver weg.

In heel die lange zomer nam de Zeehond slechts aan drie gevechten deel, gevechten die zonder noemenswaardige verliezen vaak in een kwartier beslist waren. Hier was de godsdienststrijd ver weg; er waren katholieken, er waren protestanten en er waren er ook heel wat die van de bijbel alleen wisten dat het een dik boek is en die van de binnenkant van een kerk alleen wisten waar het goud en het zilver was. Toch vormden ze samen één bemanning. Als er aan boord van tijd tot tijd gevochten werd, was het omdat het dagenlang varen zonder iets buit te kunnen maken sommigen tot razernij bracht of omdat iemand er niet meer tegen kon dag in dag uit tegen dezelfde gezichten aan te kijken. Maar er was nog nooit een mes getrokken om het geloof.

Eind augustus kwam de oorlog plotseling heel dichtbij.

Met achthonderd geuzen voer Floor naar Holland om Leiden te ontzetten. Op 1 september waren ze in Rotterdam. Gereed voor de nieuwe strijd.

Toen de geuzen te hulp werden geroepen, ging Leiden al de vierde maand in van het beleg. De Spanjaarden vermeden de strijd. Ze legden het erop aan de bevolking van Leiden uit te hongeren. Pogingen om de Spanjaarden met water te verdrijven,

[p. 117]

zoals bij Alkmaar zo goed gelukt was, faalden nu. Al een maand lang stonden grote delen van Holland blank, maar lage waterstanden en ongunstige wind hielden het water bij Leiden vandaan.

Na de komst van achthonderd geuzen waren er in totaal vijfentwintighonderd man beschikbaar op tweehonderd platte schepen. Als het water steeg, zou deze vloot over Holland varen naar de bedreigde stad. Grote voedselvoorraden werden gereedgehouden.

De bemanning van de Zeehond werd over twee kleinere schepen verdeeld. Floor was bij schipper De Blok met negen anderen waaronder Heini en Gaston.

Floor, zestien jaar oud, kreeg voor het eerst eigen wapens: een kort zwaard en een harkebus. Heini was zijn leermeester op beide wapens. Eten koken was er niet meer bij. Zijn werk was voortaan roeien en zonodig vechten. Floor was in het laatste jaar forser geworden en leek minder jongensachtig.

Door het doorsteken van de dijken van de Hollandsche IJssel was het land ondergelopen tot de zogenaamde landscheiding, een dijk die het water keerde.

Op 10 september voer de geuzenvloot over het ondergelopen land naar de landscheiding.

Eerst ging het vlot. De mannen roeiden in een stevig tempo. Floor zat op de middelste bank met Gaston. De schipper stond aan het roer en gaf het tempo aan. Hun boot lag vooraan. Overal achter hun schip en schuin op zij waren geuzenschepen. Een grote zwerm zwarte torren op een enorme waterplas.

Gaandeweg werd het moeilijker.

Het water werd ondieper en ze liepen enkele malen vast in de modder. Telkens lukte het de boot weer los te duwen met de riemen.

Tegen de avond echter, dicht bij de landscheiding, liepen ze zo vast, dat ze overboord moesten om hun scheepje los te krijgen. Floor hielp mee uit alle macht. Het water was koud en de soppende, glibberige modder met de slijmerige pap van halfvergane planten kwam hun tot boven de knieën.

Een half uur zwoegden ze. Telkens als ze dachten los te zijn, liepen ze weer vast.

[p. 118]

Nadat ze zich eindelijk doodmoe in de boot hesen, bleken de meeste geuzen al voorbij te zijn. Bij de landscheiding werd al geschoten.

Toen schipper De Blok bij het strijdtoneel kwam, was het al nacht. Op de dijk werd gevochten. Fel lichtten de vuurwapens in de duisternis. Schimmig waren de strijdenden te zien op het smalle stukje grond.

Langzaam werden de Spanjaarden verdreven.

Achter de geuzen die de landscheiding veroverd hadden, begonnen andere de dijk door te graven. Floor was bij de groep die de hele nacht graafwerk verrichtte. Soms op de dijk, soms half in het water sjouwden en ploeterden ze tot de dageraad. Toen waren de Spanjaarden nergens meer te zien.

Gretig gorgelde het water door de dijkopeningen het wijde land in.

Met het water hoopten de geuzen in één keer door te varen tot Leiden, maar dat viel tegen. Een kleine binnendijk keerde het water en pas nadat hier ook gaten in gegraven waren, konden ze verder.

De moeilijkheden met vastlopende schepen herhaalden zich. Overal zwoegden mannen om onwillige boten door het ondiepe water te zeulen. Ten slotte lag de hele vloot vast.

De zon stond hoog aan de hemel. Het was prachtig septemberweer.

Uitgeput leunde Floor op zijn roeiriem. Zijn handen waren kapot van het roeien en van het ongewone werk met de schop. Zijn rug deed pijn, zijn hoofd bonsde.

Twee dagen en een nacht ononderbroken werk, vrijwel zonder eten... het was iedereen te veel.

De schipper werd met een heel klein roeibootje gehaald voor een bespreking bij de aanvoerder Boisot.

De tien roeiers hingen uitgeblust op de riemen en merkten nauwelijks dat hij wegging. De zon droogde de modder aan hun laarzen, aan hun kleding en aan hun handen, het stonk verschrikkelijk.

Het was stil, niemand sprak.

Ver weg plonsden nog een paar geuzen in de troosteloze prut rond om hun schip vlot te krijgen. Ze waren de enigen die nog iets deden op deze warme middag.

[p. 119]

De komst van een sloepje met eten deed de mannen weer een beetje opleven. Voor het overige wachtten ze maar af, verdoofd door vermoeidheid en gebrek aan slaap.

Na schrokkerig gegeten te hebben viel Floor in slaap, leunend op zijn roeiriem. Hij werd pas wakker toen de schipper terugkwam.

De Blok vertelde dat de enig mogelijke doorvaart een smal kanaal was, waar echter de Spanjaarden een sterke stelling bezet hielden. Voorlopig zouden ze proberen los te komen en een stukje terug te varen. Dan moest de volgende dag het kanaal veroverd worden.

Die nacht sliepen ze tegen elkaar geleund op de bank of op de bodem van de boot. De wind blies kil door hun natte kleren.

In de vroege ochtend werden ze aan land gezet op een smal weggetje dat naar de brug leidde waar de Spanjaarden hun stelling hadden.

In het vlakke land merkten de Spanjaarden hen snel op en weldra begon het Spaanse geschut het weggetje onder vuur te nemen. De mannen van De Blok vormden de aanvalsspits. Floor liep vlak achter Gaston in de achterhoede van het kleine groepje. Andere geuzen volgden de bemanning van De Blok. Het vuren werd heviger.

De geuzen waren nog te ver om terug te kunnen schieten. Hoeveel Spanjaarden de brug, en daarmee het kanaal, bezet hielden, was niet te zien. Wel was het duidelijk dat ze over veel geschut beschikten. Links en rechts sloegen de kogels in. De schipper liet zijn mannen wegduiken in de smalle bermen van de dijk.

Heel langzaam naderden ze, plat over de grond kruipend. De enige mogelijkheid om de vijand te verdrijven was in de stelling te dringen en hem met het zwaard te verjagen.

Plotseling zweeg het geschut. In de onverwachte stilte hoorde Floor ver weg een vogel.

Laurens de Blok gaf zijn mannen een teken. Gebukt gingen ze voorwaarts langs de smalle dijk. Andere geuzen volgden aan de andere kant van het weggetje. Een paar minuten werd niets anders gehoord dan de sopperige stappen van de rennende mannen. Floor klemde zijn harkebus in de handen, gereed te vuren.

[p. 120]

Op minder dan honderd meter van de Spaanse stelling brak de hel los. Uit alle kanonnen, musketten, harkebussen en pistolen werd op de geuzen gevuurd.

Instinctief dook iedereen zo ver mogelijk in elkaar. Vooraan werd de schipper gewond aan zijn linkerarm. Meer mannen werden geraakt. De geuzen schoten terug, maar konden laag langs de vaart liggend niet goed richten.

Vlak voor Floor sloeg een groot projectiel in. Gaston gleed op zij het water in, water dat diep rood werd. Uit alle macht probeerde Floor hem op het droge te trekken. Hij kreeg Gaston met het hoofd op de wal. Met zijn van pijn vertrokken gezicht probeerde hij nog te glimlachen.

Uit een diepe halswond bloedde hij dood op de stinkende, zompige wallekant.

De geuzen trokken terug, hollend over de dijk, zwemmend, ploeterend in de modder.

Buiten het bereik van het Spaanse geschut telde Laurens de Blok zijn mannen.

Behalve Gaston waren nog twee doden te betreuren. Gaston en één van de andere gesneuvelden hadden ze mee kunnen nemen. Met de doden uit andere groepen lagen ze langs de dijk. Zo goed en zo kwaad als het ging werden de vele gewonden verzorgd.

De schipper bond met hulp van Floor zijn linkerarm af met een vuile doek. Het bloeden hield op. Laurens de Blok zag er angstaanjagend uit. Fel gloeiden zijn ogen in het vuile verweerde gelaat. ‘We moeten terug,’ gromde hij.

Verslagen keerde de troep terug in de boot. Anderen vielen de Spanjaarden aan. De hele dag liepen de geuzen vergeefs storm op de sterke Spaanse stelling.

Uit de verte keken dorpelingen uit het nabijgelegen Zoetermeer toe. Hun landerijen waren onder water gezet, de gevreesde en beruchte geuzen waren bij hun dorp zonder dat ze erom gevraagd hadden, er woedde een oorlog die hun oorlog niet was. Het groepje boeren en dorpelingen stak geen hand uit om de geuzen te helpen.

Tegen de middag besloot schipper De Blok het nog eens te proberen. Zij gingen aan land dicht bij het groepje toeschouwers om zo te trachten een omweg te vinden, die achter de Spaanse

[p. 121]

stelling uit zou komen.

Drie boeren stonden wat apart van de rest. De schipper ging naar hen toe en vroeg of er een andere weg was naar de brug. De boeren keken argwanend naar de woeste kerel voor hen.

Laurens de Blok zag de achterdocht in de ogen van de boeren. Hun zwijgen en passief toekijken maakten hem razend. Dreigend deed hij een stap naar voren en herhaalde ruw zijn vraag. ‘Nee, er is geen andere weg,’ zei een van de boeren. ‘Maar wat moeten jullie met die brug?’

‘We moeten er langs het Zoetermeerse meer op,’ zei De Blok. ‘Vaar dan wat verder,’ zei de boer. ‘Tussen Benthuizen en Zoetermeer ligt de dijk vrijwel onbewaakt; als je daar door bent, kom je er ook.’

Laurens de Blok stond sprakeloos. Hier waren drie kerels die de hele ochtend toekeken bij een gevecht op leven en dood en al die tijd wisten ze dat er een ongevaarlijkere, snellere weg was om hetzelfde doel te bereiken. Al die tijd stonden ze daar zonder de moeite te nemen dit aan de geuzen te vertellen.

Zonder een woord van dank draaide De Blok zich bruusk om en ging met zijn mannen terug in de boot. ‘Roeien,’ beval hij kortaf.

Zij meldden aan admiraal Boisot wat de boer gezegd had. Het gevecht werd afgebroken en alle schepen voeren langs de andere weg door een nieuwe dijkopening naar het Zoetermeerse meer.

Na de opmars en de hevige strijd van midden september braken twee weken van eindeloos wachten aan. Wachten tot de wind het water op zou stuwen tot bij Leiden.

Pas op 1 oktober steeg het water zo hoog, dat de geuzen verder konden varen.

Bij Zoeterwoude moesten ze de laatste Spaanse weerstand breken, dan lag Leiden voor hen open. Er was haast bij, de nood was hoog gestegen in de belegerde stad.

Nog diezelfde avond vielen de geuzen aan. Het werd een gevecht dat de hele nacht van een op twee oktober met grote hevigheid woedde in en rond Zoeterwoude. Op het water, tussen de ondergelopen huizen, in en rond de bomen, overal woedde de strijd. De gevechten waren al in volle gang toen de boot van De Blok Zoeterwoude uit oostelijke richting naderde. Met een vijftal

[p. 122]

andere schepen wilde hij de vijand in de rug aanvallen.

Plotseling zagen ze over een droog gebleven weggetje tientallen Spanjaarden naderen. Versterkingen voor Zoeterwoude!

Zonder aarzelen vielen de geuzen aan.

Floor was vlak bij de schipper. Met vuurwapens was weinig te beginnen in het donker. Met het zwaard in de hand sprongen de geuzen op het weggetje.

Bij het spookachtige licht van de maan, nu en dan in totale duisternis als wolken het licht van maan en sterren wegnamen, leverden de geuzen verbeten gevechten.

Floor kon niet zien hoe het ging op het weggetje. Een andere boot was dichter bij de Spanjaarden geland en Floor kon de vijand nu nauwelijks zien. De nachtelijke stilte werd verscheurd door luide kreten, rauwe vloeken en het geluid van staal op staal. Laurens de Blok voer met zijn mannen een boomgaard in, langs het weggetje, om de Spanjaarden in de flank aan te vallen. Zonder geluid te maken gleden ze onder de takken door. Floor keek omhoog. Overal hing het fruit nog aan de bomen. Door de takken heen zag hij de donkere lucht. De maan kwam achter een wolk vandaan en Floor gilde: ‘Daar zijn ze!’

Rondom zaten Spanjaarden in de takken van de bomen. Ze schoten hun pistolen leeg, twee van de volkomen verraste geuzen dodend. Onder hels gegil sprongen vijf, zes Spaanse soldaten in de hevig schommelende boot.

Voor het eerst van zijn leven stond Floor met een zwaard in de hand oog in oog met een vijand. Zonder na te denken stootte hij toe op de wijze die Heini hem had geleerd. Hij voelde het wapen met kracht in het lichaam van de Spanjaard dringen, hij zag in een flits het gezicht van de man toen hij hem achterover in het water smeet.

De boot was vol vechtende, bijtende, stekende en houwende mannen. Een Spanjaard vluchtte terug in een boom, achtervolgd door Heini. Samen plonsden ze in het water waar ze verbitterd verder streden met dolk en mes.

Laurens de Blok werd in het nauw gedreven door een Spanjaard. De linkerarm van de schipper hing nog steeds in een verband en de Spanjaard probeerde keer op keer daar te raken. Floor kon met zijn zwaard niets uitrichten, maar een van de geuzen die op de bodem van de boot gevallen was, trok de Spanjaard met kracht onderuit en de man dook met een boog in het

[p. 123]

modderige water. De geus sprong hem na, met een mes tussen de tanden.

Het gevecht leek gewonnen.

Floor richtte zich op.

Juist op dat moment zag de schipper een Spanjaard vlak achter Floor in een boom. Eer hij Floor had kunnen waarschuwen, sprong de Spanjaard toe, een lange dolk in de hand.

Laurens de Blok wierp zich tussen Floor en zijn aanvaller. De dolk drong diep in de borst van de schipper. Hij rukte zich los, drukte de Spanjaard onder zich in de boot en beukte met zijn grote vuisten op de man in. Met een laatste krachtsinspanning kwakte hij de Spanjaard tegen de rand van de boot en brak zijn nek.

Floor was de enige getuige van dit ontzettende gevecht. Alle andere mannen waren in de bomen en in het water. Op de dijk begonnen de Spanjaarden te wijken, weldra waren ze overal op de vlucht. Het gevecht liep af.

In de boot lag Laurens de Blok dodelijk gewond over zijn slachtoffer heen.

Floor trachtte de zware schipper op te tillen om zijn wond te verzorgen. Maar toen De Blok achterover op de bodem van de boot lag, zei hij zacht: ‘Laat maar, jongen... hoeft niet meer...’ Het lawaai van de strijd maakte vrij plotseling plaats voor een vreemde stilte. Ver weg klonken nog wel schoten.

In het dorp werd nog gestreden, maar rondom waren de Spanjaarden op de terugtocht. De weg naar Leiden lag open voor de geuzen.

Laurens de Blok probeerde zijn hoofd op te heffen om iets te zeggen. Moeizaam stamelde hij: ‘Floor... mijn jongen... mijn zoon... ik hoop... dat je geluk hebt... geluk... na de oorlog...’

Floor huilde geluidloos.

‘Niet huilen, Floor... mijn zoon...’

Het waren de laatste woorden van Laurens de Blok.

Een dag later werd Leiden ontzet, 3 oktober 1574.

[p. 124]

Floor stond aan het roer van de kleine boot die Leiden binnenvoer. Hij droeg de geuzenmuts van Laurens de Blok met de zilveren halvemaan. ‘Liever Turks dan Paaps’ was erin gegraveerd.

De kleine misdienaar uit Mechelen wist zich de zoon van een geus.