De emigrant

[p. 5]

Hoofdstuk 1

Een ongewone maandag in Rotterdam.

De trams reden normaal en agenten wandelden rustig tussen de zich haastig naar hun kantoor reppende mensen, schepen voeren af en aan op de rivier, dienstmeisjes klopten met stevige meppen deurmatjes, slagersjongens en bakkersknechts floten naar de meisjes.

Dat behoorde allemaal nog tot het normale beeld van een maandag in Rotterdam. Ook de fleurige dames, die voorbijgangers de Emmabloem aanboden voor een bijdrage in de collectebus, hoorden eigenlijk bij het gewone beeld van deze maandag in april. Elk jaar om deze tijd rammelden dames en meisjes uit de gegoede stand met de collectebus voor de tuberculosebestrijding onder de armen.

Ongewoon op deze 21ste april van het jaar 1913 was de stilte in de buurt van de kaden. Nergens daverden zwaarbeladen sleperskarren van ‘de hol’ af over de ongelijke keien om met de grootste spoed hun vracht af te leveren bij schip of pakhuis. De enkele vrachtwagens, nieuw verschijnsel in de oude stad, konden het straatbeeld niet veranderen, dat op de normale dagen beheerst werd door de sleperskarren. De voerlieden waren met of zonder hun paarden en wagens op een brede kade bijeengekomen en bespraken met luide stemmen hun eisen. Sommigen aarzelden, ze zagen niet graag een dagloon verloren gaan, maar anderen hielden voet bij stuk: de staking moest doorgaan; eerst de patroons op de knieën, dan werken.

Ongewoon was de 21ste april zeker voor het groepje mensen dat van een huis op de hoek van de Wijnbrugstraat en de Wijnhaven op weg ging naar de kade.

De man droeg twee zware koffers. Zijn zondagse kleding zat hem duidelijk wat onwennig. Hij liep met flinke passen voorop. Zijn elf jaar oude zoontje probeerde zijn last wat te verlichten, door met één hand een zware koffer mee te torsen, wat niet erg lukte. Hij hing meer aan de koffer dan dat hij tilde.

‘Is het nog ver, heit?’ vroeg hij in het Fries.

‘Nee, Pier, het is maar een klein eindje. Dat heb je gisteren toch al gezien?’

De jongen zweeg en probeerde met kleine dribbelpasjes de grote stappen van zijn vader bij te houden.

Op een paar pas afstand volgde een bleke, bedrukt uitziende vrouw in Fries kostuum met wat lichtere bagage. Een jongere vrouw, die ‘stadse’ kleren droeg probeerde haar wat op te monteren. ‘Het is niet

[p. 6]

voor lang, Aukje. Over een jaar brengen we jou en de jongens naar de boot en dan zijn jullie weer bij elkaar.’

Aukje glimlachte mat en antwoordde slechts met: ‘Laten we het hopen.’

Een jongen van een jaar of twaalf liep er bij alsof het hele geval hem eigenlijk niet aanging, soms bleef hij een eindje achter en dan riep zijn moeder ongeduldig: ‘Doorlopen, Jan, anders komen we te laat.’

‘Die boot gaat pas over twee uur,’ mompelde de jongen voor zich heen.

De vader bleef staan en zette de koffers neer. Op de hoek van het smalle straatje en de brede kade versperde een lief lachende collectante hun de weg. Hij pakte zijn portemonnaie en gaf een stuiver.

Zijn vrouw merkte wat snibbig op: ‘Het kan ook wel wat minder, Abe.’

Het meisje spelde hem de Emmabloem op.

‘Het is voor het goede doel, moeder,’ zei de man lachend en pakte zijn koffers weer op.

De twee jongens en de vrouwen volgden. De collectante hield overdreven vriendelijk ook Aukje de collectebus voor, maar zij negeerde het meisje nors.

Daar lag het schip.

Het stoomschip Pisa, rechte boeg, twee pijpen, waaruit dikke rookwolken in de straffe wind verwoeien over het wijde water. Het was alsof ze allemaal even aarzelden eer ze zich vanuit de veilige beschutting van de hoge huizenrij waagden in het drukke gewoel voor het schip.

In groepjes bijeen stonden daar de Oosteuropese landverhuizers: mannen en vrouwen met veel kinderen in alle leeftijden.

Aukje huiverde toen ze deze haveloze troep zag.

De mannen met hun Russische petten met leren kleppen, in wijde vaak verstelde en gescheurde pelsjekkers, waren in een behoedzame geldtransactie gewikkeld met een aantal Rotterdamse mannen. Eén van de Russen wisselde een roebel voor een dollarbedrag, ging terug naar zijn groep en overlegde langdurig met zijn vrienden of de koers gunstig was. Viel dat mee, dan werden er meer zaken gedaan.

De vrouwen, met hun kleurige hoofddoeken, gaven met hun wijde rokken beschutting aan de kleinste kinderen tegen de koude wind. Overal om hen heen stonden oude manden en verweerde koffers met touwen en riemen bijeengebonden.

Op een handkar voerde een groepje nog meer bagage aan. Een oude vrouw zat bleek en moe op de kar tussen de balen als een willoos deel

[p. 7]

van de getransporteerde goederen.

Rumoer, een eind verder op de kade.

Sleperskarren versperden een vrachtwagen de weg. Hevig scheldende mannen met rode koppen wilden de tegensputterende chauffeur van zijn wagen halen.

‘Pleur 'em de Maas in met z'n hoefijzerbek,’ schreeuwde er een.

De vrachtrijder duwde een van de opdringende mannen ruw van zijn wagen en begon langzaam achteruit te rijden.

Een kleine man met bolhoed, wapperende zwarte jas en een opvallend zware, gouden horlogeketting over de buik van vestzak tot vestzak gespannen drong naar voren.

‘Macht sofort raum für der Lastkraftwagen,’ schreeuwde hij.

‘Hou je gedeisd man,’ gromde een van de mannen, ‘anders krijg je last met je kraftwagen.’

De Duitser begon driftig aan het hoofdstel van een van de zware sleperspaarden te rukken, om zo ruimte te maken voor de auto.

De voerman stoof op hem af en er zouden zeker rake klappen gevallen zijn als er niet net op dat moment een agent verschenen was. Hij hield de twee mannen uit elkaar en informeerde wat er gaande was. In vele talen werd hem dat uitgelegd. Veel duidelijker maakte men het hem niet, maar toen iedereen zo'n beetje uitgeschreeuwd was, zei hij rustig: ‘Dan allemaal doorrijden.’

Van deze onverbiddelijke logica had niemand terug en onder luid gefoeter maakten de slepers ruimte voor de langzaam doorrijdende vrachtauto. De chauffeur trok zich niets aan van de scheldwoorden die hij naar het hoofd geslingerd kreeg.

Toen de kleine Duitser nog meer te vertellen had, vroeg de agent hem: ‘Moeten Sie met dat Schiff daar mit? Ja? Dan kunnen Sie maar besser rennen, anders missen Sie de boot nog.’ Onder luid gehoon van de stakende slepers verdween de Duitser. De agent liep door.

Abe Bakker had het gebeuren van een afstandje gadegeslagen.

Toen de rust min of meer hersteld was nam hij zijn koffers weer op en liep naar de loopplank. Zijn vrouw en schoonzuster volgden, de jongens liepen nu allebei naast hem.

Voor ze de loopplank bereikten schoof de vrachtauto tussen hen en het schip in en versperde de doorgang.

De Duitser dribbelde voor de auto uit en schreeuwde van halverwege de loopplank om een paar matrozen.

Een stuurman vroeg wie hij was.

‘Baumann,’ riep de man. ‘Willy Baumann aus Detmold, schnell Mensch, mach schnell.’

[p. 8]

De stuurman wees twee matrozen aan, die de omvangrijke bagage van de heer Baumann aan boord sleepten.

Toen dat allemaal gebeurd was, betaalde de Duitser de vrachtrijder en verdween in het schip, luide aanwijzingen en bevelen schreeuwend.

Er was nog tijd genoeg voor het hele gezin Bakker om samen aan boord te gaan en voor de afvaart nog wat rond te kijken.

Een matroos nam de koffers van Abe over en wees hen de weg naar het tweede klas dek, waar Abe een hut geboekt had, voor honderdachtendertig gulden, waarmee de hele overtocht betaald was.

Aukje bleef aan de railing staan en keek neer op de krioelende drukte op het tussendek, waar het overvol was met de berooide landverhuizers, die voor een veel lager bedrag overvoeren.

Abe sloeg zijn arm om haar heen. ‘Zie je nu wel, Aukje, dat het niet zo gek is om zestig gulden meer te betalen? Volgend jaar reizen jullie ook zo luxe en dan wacht ik op je op onze eigen boerderij.’

Zij antwoordde niet, maar bleef vol afgrijzen naar het lager gelegen dek kijken. Wat waren die mensen vies en arm, wat zagen ze er slecht uit. Dit was een wereld waar zij als Friese boerendochter geen weet van had. Met Abe samen had ze in de afgelopen jaren ook armoede gekend en nog moesten ze heel zuinig zijn, al had Abe daar nooit zo'n weet van, maar zo grauw, zo troosteloos was het bij hen nooit geweest.

De jongens hadden de hut van hun vader gevonden en kwamen enthousiast vertellen waar het was. Ook Jan kreeg er aardigheid in. Ze holden een trap op naar het hoger gelegen sloependek. Tante Jeanette volgde, bezorgd dat ze ergens af zouden vallen.

Abe liep met zijn vrouw naar de kleine hut, waar door het ronde raampje de kade te zien was.

Hij sloot de deur en wist niet wat te zeggen op dit laatste moment voor het afscheid.

Zij deed dapper haar best om niet te huilen.

Onhandig peuterde hij de Emmabloem van zijn jas en speldde haar die op. ‘Dan hoef je niet weer te betalen,’ zei hij.

Ze glimlachte mat, tranen welden onweerstaanbaar op.

Hij drukte haar tegen zich aan en ze huilde met zacht kreunen als een gewond beest.

‘Kom nou, kom nou,’ zei hij zacht. ‘'t Is toch maar voor een jaar. Volgend jaar zien we elkaar weer..., daar!’

Ze hoorde zijn stem, ze hoorde zijn woorden en ze klemde zich aan hem vast in een laatste wanhopige poging hem te behouden. Haar Abe, de plannenmaker, de eeuwig optimistische man, die ze trouwde tegen de wil van haar familie. Haar fomilie die hem een warhoofd en

[p. 9]

een fantast noemde. Ze hoorde zijn woorden en ze wist: ‘We zien elkaar nooit weer.’ Ze zei het niet, ze had het nooit gezegd al die maanden niet, maar diep in haar hart wist ze dat het afscheid onherroepelijk zou zijn. De papieren bloem op haar jas werd doorweekt van tranen en de kleur gaf af, bloedrood.

‘Pas goed op jezelf, Abe,’ fluisterde ze, ‘ook als ik er niet meer ben.’

Hij begreep het niet.

‘Natuurlijk pas ik goed op mezelf,’ zei hij luchtig en zacht zong hij een oud liedje uit het begin van hun trouwen:

‘Myn Auk is in famke
sa sêft as in lamke...’

Ze huilden allebei.

‘Nee, Abe, nu niet meer,’ zei ze.

Hij zweeg en ze stonden een oneindig lang schijnende tijd bij elkaar, zonder een woord, elkaar strelend als een laatste herinnering.

Vlak boven hun hoofd snerpte een stoomfluit.

Pier stormde de hut binnen en riep: ‘Heit ze gaan weg!’

Onthutst bleef hij staan.

‘Ja, jongen, we komen,’ zei z'n vader.

Hij droogde snel zijn tranen en kwam met zijn vrouw naar buiten.

Zijn schoonzuster omhelsde hem, hij kuste zijn beide jongens, die dat wat gegeneerd ondergingen tussen al die andere mensen.

Weer ging de fluit.

Abe drukte Aukje tegen zich aan. ‘Tot ziens,’ fluisterde hij.

Ze kon geen woord meer uitbrengen.

Na deze laatste omhelzing haastte Aukje zich zwijgend van boord. De kinderen stonden al met hun tante op de kade.

Matrozen haalden de loopplanken binnen.

Fluiten bliezen.

Langzaam kwam het schip los van de kade.

Overal schreeuwden en huilden mensen.

Alleen Willy Baumann wilde nu donnerwetter wel eens weten waar zijn valies met kleren gezet was.