Balthazar Gerards. Moordenaar en martelaar

[p. 102]

'Eenen jonckman van ontrint 25 jaren, wesende oock wel geleert, welsprekend ende in zijnen handel seer actijf.'

In het voorafgaande is getracht iets meer duidelijkheid te geven over Balthazar Gerards, die de katholieke pamfletschrijver 'geleerd, welsprekend en actief' noemt. Het is niet eenvoudig een reeks gebeurtenissen te reconstrueren die vierhonderd jaar geleden plaats vonden. Nog moeilijker is het een beeld te krijgen van de dader. Zelf geeft hij niet meer informatie dan hij kwijt wil en in de verhoren na de daad gaan de vragenstellers op veel zaken nauwelijks in.

Wie in deze tijd Balthazars geboorteplaats Vuillafans bezoekt kan een indruk krijgen van de omgeving waarin Gerards opgroeide. Het vriendelijke dorp zal destijds geisoleerder zijn geweest, de bossen waren uitgestrekter, de afstand naar een belangrijke stad als Besançon was moeilijker af te leggen. Wie in zo'n afgelegen plaatsje zijn eerste levensjaren doorbrengt zal er door gevormd worden. Een werelds man is Balthazar Gerards zeker niet geweest. De meningen die hij thuis hoorde over ketters, beeldenstormers en geuzen, kregen geen aanval te verduren door andersgerichte informatie. Het is maar de vraag of het verblijf in de kleine universiteitsstad Dole hieraan nog iets kon veranderen. Als, bij twee gelegenheden, de omgeving Balthazar niet bijvalt in zijn haatuitingen, sluit hij zich verder af. Het wereldbeeld van de zoon van dorpsnotabele Jean Gerard is gevormd: Koning en Kerk worden bedreigd door ketters en geuzen, de ergste ketter is Oranje, zijn dood wordt bevolen in de ban. Om het vonnis uit te voeren wordt Balthazar Gerards 'seer actijf'. Die activiteit is inderdaad niet gering.

Een dagenlange reis te paard naar Luxemburg is nog maar het begin (februari 1582). Nog hetzelfde jaar reist hij met het leger mee. Over die opwindende periode is weinig bekend. Toch moet het voor de jonge man uit Franche-Comté een belangrijke ervaring zijn geweest. In Luxemburg en tijdens de veldtocht in Brabant ziet hij de grootheid en de macht van zijn koning en van hen die de koning trouw zijn gebleven.

Pas in februari 1584 begint hij aan de laatste fase van zijn opdracht. Hij overwint in die periode grote moeilijkheden. Alleen al de reizen die hij maakt: Luxemburg - Trier, Trier - Doornik, Doornik - Delft, Delft - Kamerijk - Château-Thierry en (zo snel mogelijk) op 12 juni van

[p. 103]

Château-Thierry weer naar Delft. Reizen van vele honderden kilometers, te paard, steeds bedreigd door soldaten van de ene of van de andere partij. Opmerkelijk is ook hoe consequent Gerards zijn plan uitvoert, details kunnen wijzigen, de grote lijn houdt hij aan. Iemand die dit alles zo volbrengt, moet wel over een meer dan gemiddelde intelligentie beschikken. Hij moet voor alles vervuld zijn van diepe haat tegenover zijn slachtoffer en volkomen overtuigd zijn dat hij een rechtvaardige zaak dient. Deze eigenschappen, gecombineerd met een onopvallend uiterlijk, waardoor men hem onderschatte, maakten dat Balthazar Gerards kon slagen waar anderen faalden.

De daad van de moordenaar van Oranje is alleen in de laatste dagen en uren vrij nauwkeurig te reconstrueren. De maanden en jaren daarvoor blijven op veel punten onduidelijk. Het zelf afleggen van de trajecten die Gerards bereisde, het zelf bezoeken van de steden waar hij was, geven wel een indruk van de afgelegde afstanden (de rit Château-Thierry - Delft is ruim vierhonderd kilometer), maar er is teveel veranderd om nog een enigszins betrouwbare indruk te krijgen. In veel van de genoemde steden is door oorlogsgeweld vrijwel alles verwoest wat uit de zestiende eeuw nog bewaard had kunnen blijven. Het grote kasteel waar Anjou stierf, een ommuurde ruimte met daarbinnen tal van gebouwen, boven de stad Château-Thierry is er niet meer. Kamerijk en Doornik moesten alleen al in deze eeuw tweemaal herbouwd worden, in Luxemburg staat van het machtige kasteel van Mansfeldt alleen nog een poort. Musea geven in prenten en maquettes nog wel een beeld van de oude steden. Slechts begin- en eindpunt van Balthazars leven zijn nog herkenbaar: Vuillafans en Delft. Daartussen is veel onduidelijk.

Getracht is de meningen over de moord te Delft en over de moordenaar te vergelijken, getracht is inzicht te krijgen in de motieven van de dader. Hopelijk heeft het u als lezer(es) geboeid, mogelijk ontdekt u fouten of kent u bijzonderheden die de schrijver onbekend bleven. In dat geval zal nader contact dezerzijds zeer gewaardeerd worden.

Gouda 1983

Nanne Bosma

[p. 104]

Balthazar Gerards: Moordenaar en martelaar.

[p. 105]

Oriëntatiekaart.
De in dit boek genoemde plaatsen zijn aangegeven op een fragment van de kaart Gallia, uit deel 7 van Le Grand Atlas van Johan Blaeu, 1663.
Fig. 24. Het overzichtskaartje is vervaardigd door Marijn Bosma, op basis van de atlas van Blaeu.