Gedachten

[p. t.o. 2]

[p. 3]

Inleiding.

Bij alle qualiteiten, die het werk van Mevr. Bosboom-Toussaint sierden: de zuivere historie-weergave, die berustte op gedegen historie-kennis, de gave karakteruitbeelding en het diepe psychologische inzicht, dat voortvloeide uit door het leven gevormde menschenkennis, was dit het voornaamste en wezenlijke van haar kunst, dat die altijd en volkomen gewijd was aan de belijdenis, welke de schrijfster in een van haar brieven uitsprak: ‘Ik geloof in den Heere Christus als mijn eenigen Verlosser en Zaligmaker en ik hoop in dat geloof te sterven’.

Geen auteur is er onder de zeer velen op wie onze Nederlandsche literatuur mag bogen, wiens schrifturen zoo tot in alle vezelen doortrokken zijn van het Christelijk belijden, de Christelijke hoop, de verzekerdheid van het geloof, de kennis der zonde en den troost der genade, als Mevrouw Bosboom. En niemand ook is er, die zoo nadrukkelijk zich als roeping heeft gesteld door middel van de kunst prediker te zijn van het Evangelie des Koninkrijks als zij. De naam, dien indertijd C. Mulder haar gaf: ‘Evangeliste met de pen’, is daarvan de even juiste als treffende karakteriseering. Dat zij het zocht en nadrukkelijk bedoelde met haar boeken te stichten en te getuigen blijkt uit haar woorden: ‘......wie mij daarvan de verzekering geeft, dat (ze) hier of daar heiligend of opwekkend of troostend werkte(n) onder mijn lezers, die verheldert mij menige sombere ure, zooals iedereen ze zeker wel heeft’. En toen ze het groote werk der drie Leicesterromans voltooid had en de laatste regels had geschreven, plaatste zij daaronder met de forsche, zware letters van haar veren pen: ‘Gode geheiligd’, onder toevoeging van de woorden ‘Mocht voor de lezers dit werk worden, wat het voor mij was onder het schrijven! Ik heb des Heeren zegen daartoe afgebeden, met vast geloof, dat Hij dien niet zal terughouden, waar die werd ingeroepen over een arbeid, Hem geheiligd met ootmoedig opzien......’

* * *

‘Gode geheiligd’, dat is het wezen van Mevrouw Bosbooms kunst in zijn kortste, maar tegelijk volkomenste samenvatting, Gode geheiligd, want onder ‘ootmoedig opzien’ tot stand gebracht. En in dat Gode geheiligd-zijn gedragen door de bewustheid, van ‘wat een Christenmensch voegt’, zooals het in

[p. 4]

‘De Delftsche Wonderdokter’ aldus omschreven staat: ‘Blijven zien op Christus, op Hem alleen, niet op een mensch, wien ook. Aannemen wat Hij geeft en dankbaar zijn, in ootmoedige gehoorzaamheid. Volgen, niet vooruitloopen, niet alleen willen gaan. Dat is het, wat een Christenmensch voegt, die veilig wil zijn en gerust wil leven in deze tegenwoordige wereld.’

Mevrouw Bosbooms romans, de aanhalingen bewijzen het, werden biddend geschreven, in de behoefte Gode geheiligd te zijn en in de begeerte heiligend, opwekkend en troostend anderen ten dienste te mogen wezen!

Is er een duidelijker bewijs mogelijk, dat haar kunst was Christelijke kunst? En valt er treffender illustratie te geven van haar ‘Evangeliste met de pen’-zijn.

* * *

In het licht van de aangegeven behoefte en bedoeling krijgt een gansch bijzondere waarde het persoonlijke van Mevr. Bosbooms boeken.

Dat persoonlijke geeft ze hun kunstwaarde. Aan den eisch, dien de Tachtigers stelden, dat ‘een kunstwerk moet zijn de aller-individueelste expressie van de allerindividueelste emotie’ voldoen ze volkomen. Men zou geen sprekender voorbeeld kunnen vinden als men den inhoud van dien eisch moest demonstreeren. Want 't is niet één boek, dat van dit persoonlijke getuigt en niet een zekere groep die uit een bepaalde, door de omstandigheden bewogen levensperiode dateert, maar 't is de geheele, breede werkzaamheid der schrijfster, van ‘Het Huis Lauernesse’ af tot ‘Het Kasteel Westhoven’ toe.

Doch veelmeer nog dan element van kunstwaarde is dit persoonlijke de kracht van het heiligende, opwekkende, troostende, de kracht dus van het Christelijke van Mevrouw Bosbooms kunst.

In de hoofdfiguren van haar boeken geeft ze gestalte aan haar eigen zielebeeld; in de woorden die zij spreken vertolkt ze haar eigen gevoelens; hun strijd en benauwing, hun schuldgevoel en hun erkentenis van tekortkoming en ontrouw, ze zijn de werkelijkheden van haar eigen leven; maar ook hun troost in de zekerheid der schuldvergeving, hun rijkdom in Christus, hun blijdschap zijn de hare.

Gideon Florensz is ten dezen de bekendste gestalte: ‘Gideon is mijn oude, onverliesbare liefde’, schreef ze, ‘omdat hij getuigde van het beste, dat in mij was, in mij werd gelegd, mag ik zeggen, en ik zou hoogst gelukkig zijn als het mij nog eens gegeven werd iets in dien geest te leveren’. Maar ook Graswinckel, Jan Woutersz. van Cuyk, De Villiers, Aelbrecht, Paul von Mansfeld, Minganti, allen hoofdpersonen van een harer romans of novellen, zijn de

[p. 5]

dragers van haar denkbeelden en gemoedsgesteldheid. En van de vrouwenfiguren zijn te noemen Ottelijne, Geertje Pieters, Maria van Oosterwijk, Yolanda, Ivonette, die de lezers van Mevrouw Bosbooms boeken zich ongetwijfeld zullen herinneren. In wat zij spreken en denken en doen is het innerlijk leven van de schrijfster zelve altijd weer gekristalliseerd en daarom zijn ze zoo psychologisch zuiver, zoo levenswerkelijk. Dáárom is Mevr. Bosboom ‘Evangeliste met de pen’, omdat ze in haar romanscheppingen getuigt van haar eigen geloof, van haar eigen zielerijkdom in de vreugden, maar ook in de smarten van het leven, omdat ieder van haar romans is een prediking van het Koninkrijk Gods, dat, naar ze in ‘Graaf Pepoli’ schrijft: ‘niet komt met uiterlijk gelaat, maar leeft en werkt en wast in de harten...... zelfs van die het tegenwerken’.

Die prediking is het persoonlijke van haar boeken.

En dat persoonlijke staat tegen den achtergrond van historisch gebeuren, dat aan elken roman zijn inhoud geeft.

* * *

Er is een tijd geweest, toen naturalisme en realisme bloeiden, toen Tachtigersstijl en Tachtigersvorm in het proza overheerschten, dat men voor de beteekenis van Mevrouw Bosbooms werk geen oog had. Men vond haar romans langdradig, haar teekening te zeer uitgesponnen, haar dialogen onnatuurlijk. Ook in onzen eigen kring zag men de schatten niet, die er in lagen uitgestald, veel sterker, die er werden geboden om ze als rijk en verrijkend bezit tot zich te kunnen nemen.

Die houding is zeer veranderd en verandert steeds meer.

Buiten den Christelijken kring gaat men de Bosboom-literatuur als kunst van hoog en edel gehalte waardeeren en in dien kring beseft men, dat ze het allerbeste is, dat men heeft, dat de omvangrijke rij Bosboom-geschriften een goudmijn is, waaruit altijd weer nieuwe stof tot heiliging, opwekking, troost valt op te delven.

Het verschijnsel is verblijdend en moge in geleidelijken groei zich ontwikkelen.

Men leze, te midden van de vele moderne en modernistische romans, weer de oude Bosboom-boeken, want daarvan geldt wat de schrijfster zelf in ‘Graaf Pepoli’ opmerkt: ‘Het is zaak te luisteren als er een roepstem tot ons komt om de conscientie wakker te maken, of haar sprake te helpen verstaan. Men vrage dan niet wie er spreekt: ware 't een krijgsman, ware 't een kunstenaar,

[p. 6]

een vrouw of een kind, in zulken mond legt de Heere God te dier ure iets van het Zijne, dat men niet roekeloos versmaden mag......’

* * *

Ten einde mede te werken tot de vermeerderde kennis omtrent den geestelijken rijkdom, die in de geschriften van Mevr. Bosboom ons bewaard is, wordt dit boekje uitgegeven.

't Is een bloemlezing van gedachten, uit haar schrifturen verzameld. De copie bevond zich onder de nagelaten papieren van wijlen Ds. J.P. Tazelaar, die een kenner bij uitnemendheid was van de Bosboom-literatuur. Hij had al haar romans en novellen gelezen en met strepen en andere kenteekenen zich een systeem van weg-wijzen ontworpen, dat hem in staat stelde heel het breede oeuvre te overzien: hij had ook over Mevr. Bosboom en haar kunst alles bestudeerd, wat binnen zijn bereik viel en in velerlei aanteekeningen de resultaten van die studie vastgelegd.

Verschillende passages, die hij als karakteristieke themata had leeren kennen in het geheel van haar werkzaamheid, schreef hij over, voor zichzelf, om er telkens van te kunnen genieten.

Niet voor uitgave bestemd dus, kunnen nochtans deze transcripties nuttigen dienst doen, wanneer ze als een bloemlezing van gedachten worden gepubliceerd. Want men kan er uit zien, wie Mevr. Bosboom is geweest en wat ze tot haar tijdgenooten en het nageslacht had te zeggen.

Aan deze publicatie wordt toegevoegd de overdruk van een artikel over Mevr. Bosboom als Evangeliste met de pen, dat wijlen Ds. Tazelaar schreef en dat mede kan bijdragen, om haar beteekenis te doen verstaan aan den Christelijken belijder van dezen tijd.