De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Verwey, Albert

Eig. Verweij, Nederlands dichter, criticus en essayist (Amsterdam 15.5.1865-Noordwijk 8.3.1937). Tijdens zijn middelbare schooltijd had hij contact met W. Doorenbos en Kloos. Zijn werkzaamheden in de handel brachten hem in 1883 in Amerika. Van 1885 tot 1889 was hij redacteur van De Nieuwe Gids. Intussen hield hij zich intensief bezig met literatuur en filosofie. Na zijn huwelijk met Kitty van Vloten vestigde hij zich in Noordwijk aan Zee; aan zijn vriendschap met Kloos was toen reeds een eind gekomen, mede door diens dominantie. Met Van Deyssel stichtte en redigeerde hij van 1894 tot 1905 Het Tweemaandelijksch Tijdschrift, dat in 1902 werd omgedoopt in De XXste Eeuw. Daarna leidde hij tot 1919 het door hemzelf in het leven geroepen maandblad De Beweging, dat een algemeen culturele betekenis kreeg. In 1914 werd hij eredoctor aan de universiteit te Groningen en van 1925 tot 1935 was hij hoogleraar Nederlandse letterkunde te Leiden.

Verwey is in omstreden mate dichter geweest. Interpreteert men dit woord in de zin die hij eraan gaf - leider in geestelijke zin - dan valt feitelijk ook zijn kritisch en essayistisch werk eronder, zelfs het hoogleraarschap blijft er niet buiten. Tevens heeft men daarmee een aantal momenten samengevat die ook in zijn poëzie een bepalende functie hebben: het gezin, het volk, de mensheid - verwantschappen in steeds wijdere kring, gefundeerd in een nog meer omvattend beginsel dat hij `Leven' noemde en waarvan zowel de mens als de natuur verschijningen waren.

Onder dit aspect wordt ook zijn zin voor traditie begrijpelijk. Zijn vroegste poëzie wordt zozeer gedomineerd door verering voor de muzisch vervoerde Kloos dat men in zijn Persephone (1883) het beeld van die dichter in de gestalte van Aîdoneus meende te kunnen aanwijzen. Toch ziet men als later-lezende reeds in dat gedicht een eigen bezonnen element dat na de breuk met Kloos meer kans krijgt. De Amerikaanse reis en zijn huwelijk bevorderen Verwey's groei naar zelfstandigheid. In `Cor cordium' blijkt hij de tot dan in Kloos gecentreerde goddelijkheid in de eigen ziel te ontdekken en wel zodanig dat de ziel als onvergankelijk tegenover de vergankelijke natuur gesteld wordt, terwijl in de grond van het eigen zielsleven tevens de grond van het wereldleven wordt herkend. Er zijn hierin aanrakingspunten met de latere Mei van Gorter.

Het belangrijke woord voor Verwey blijkt `Leven' te zijn. Anders dan Kloos wendde Verwey zich tot de `wereld', wees hij het impressionisme af en kende hij de Dichter een activerende functie toe in een bewustwordingsproces dat hegeliaanse trekken toont. Inkeer en studie verdiepten zijn opvattingen en schonken hem een nieuw fundament voor een vertrouwen in het `Leven', dat hem in wezen nooit had verlaten. Zijn poëzie uit die jaren (1888-1896) vertoont de sporen van een ingespannen denkarbeid, die zijn verzen vaak stroef maken. Dat in die periode juist zijn voornaamste dramatische gedichten verschenen, valt te begrijpen. In Johan van Oldenbarnevelt (1895) prijst hij de trouw aan de waarachtigheid van het leven zoals hij die in de houding van de raadpensionaris meende te zien. Jacoba van Beieren (1902) is een verheerlijking van de droom of de verbeelding die de plaats van de dichter onder de mensen bepaalt.

Het duidelijkst blijkt Verwey's wending uit Aarde (1896). Het goddelijke is hier en nu, want het `Leven' is in alles en allen. Studie van Spinoza's wijsbegeerte heeft de ideeën van de dichter verruimd en verrijkt en ze gericht naar de Idee, een soort godsbegrip en godsbeleven tegelijkertijd. Het religieuze karakter van Verwey's dichterschap kan hieruit reeds blijken. Door de schok die het overlijden van een vriend hem gaf, poogde hij zich nog sterker te concentreren op een eenheid waarin dood en leven zouden zijn opgenomen. Alleen de verbeelding was in staat die eenheid te schouwen en de dichter had als taak haar in zijn poëzie te evoceren.

Bijzonder belangrijk is Het zichtbaar geheim (1915), een bundel die in de titel de

[p. 594]

spanning toont tussen het mysterieuze Leven en de zintuiglijke waarneembaarheid als zichtbare vorm daarvan. De Idee krijgt hierin een kwaliteit die doet denken aan Bergsons formulering van de gescheppende evolutie: een uit haarzelf voortkomende werkzaamheid waarvan de dichter een dienaar is, een functie die hem noopt tot onvoorwaardelijke discipline. De levensstroom voedt de historie. De hulde aan Vondel en Rembrandt houdt hiermee verband evenals Verwey's grote waardering voor Potgieter. Besef van verwantschap had hem al in de Boerenoorlog geïnspireerd; in Het zwaardjaar (1916) bleek zijn afwijzing van een enghartig nationalisme ten gunste van een waardering van het eigene in dienst van het universele. Wellicht de voornaamste bundel is De weg van het licht (1922). In deze poëzie lijkt Verwey het hoogste punt in zijn ontwikkeling te hebben bereikt. Het voortdurend verstoorde evenwicht wordt door de verbeelding in een weids verband van eenheid geschouwd. Het profetische dat een dergelijk dichterschap in zich draagt, verbonden met en versterkt door Verwey's visie waarin de dichter een geestelijk leider is, sprak zich later ook uit in tijdsgedichten als In de koorts van het kortstondige (1936) en De dichter en het Derde Rijk (1936).

Vrijwel parallel met zijn poëzie ontwikkelde zich Verwey's beschouwend en kritisch werk. Ook hier is de `breuk' met Kloos zo al geen oorzaak dan toch een principieel signaal geweest van een inzicht in eigen wording en wezen. Tot 1890 zijn de artikelen en studies impressionistisch gekleurd en duidelijk subjectieve reacties op lectuur van oudere schrijvers (bijv. Potgieter) en van tijdgenoten. `Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare' is een nog steeds te waarderen getuigenis van die periode, waarin hij ook reeds aanving met zich te bezinnen op de grondslagen van het kritisch oordeel, zoals uit een discussie met Frans Netscher bleek.

Tussen 1889 en 1893 publiceerde hij nagenoeg geen kritisch werk. Maar de Inleiding tot Vondel, een omvangrijk werkstuk uit 1892-1893, laat zien in welke studie hij zich heeft verdiept en toont enkele aspecten van een nieuw inzicht. Tegenover de op een heden geconcentreerde kunstbeschouwing beklemtoont hij door de studie alleen reeds de continuïteit die in latere jaren een voorkeur voor traditie zal blijken. De Inleiding tot het Tweemaandelijksch Tijdschrift (1894) is een ondubbelzinnige afwijzing van het naturalisme en de daarmee verweven levensbeschouwing, en een keuze voor `geestelijke' kunst. Het dichterschap krijgt een veel meer omvattende betekenis dan die van schrijver. Het blijkt een vorm van leven te zijn die politici, theologen, historiografen en wijsgeren evenzeer kan kenmerken als nog ongenoemde werkers. Kern van die visie is de Idee, waarvan de activiteit Verbeelding heet.

In de loop van jaren wordt vooral die Idee een beeld dat Verwey's denken en schrijven bepaalt. Men krijgt de indruk dat de christelijke godsvoorstelling uit zijn jeugd wordt vervangen door een op Hegel geïnspireerd, door Spinoza gemodelleerd inzicht, zoals hij dat Bij den dood van Allard Pierson (1896) al beschreef. Door het menselijk geestesleven heen zou zich de Idee als voortgaande `beweging' manifesteren. Bij de individuele kunstwerken kon men die op het spoor komen door zich in te leven en te speuren naar de levenskracht die de van heersende vormen afwijkende nieuwere kunst doortrok. Want hoezeer overtuigd van de waarde der traditie richtte Verwey zich vooral op de contemporaine literatuur. Helder meende hij de weg te zien die uit het verleden naar de toekomst liep. Verwey was een Ziener, maar vooral ook een mentor die met wijze zelfkennis jongere dichters hun weg liet gaan. Zijn belangrijkste tijdschrift De Beweging (1905-1919) legt hiervan én van zijn eigen `beweging' getuigenis af.

Bijzondere aandacht had hij al jong voor de vorm gehad en die verliet hem niet. Vorm was de gestalte waartoe de Idee de kunstenaar, ja iedere werker dreef. Wie een vorm schiep, deed dat met de hem bepalende voorwaarden van individuele, maatschappelijke en landscultuurlijke beperking. Hierop berustte Verwey's vermogen zowel om anderen te waarderen en zelfs te eren (Henri Régnier), als om dit doende scherp de grenzen te trekken, bijv. in zijn diepgaande betrekking met Stefan George en diens `Kreis'. Aldus maakte zijn nationale besef het vaderland ondergeschikt aan een wijder internationaal verband zonder de begrensdheid te negeren. Vormen de tien delen Proza (1921-2923) de respect afdwingende condensatie van twintig jaar Beweging, ook als hoogleraar toonde hij zich een mentor beschikkend over een open, heldere geest die principieel bleef zonder zich te ketenen. Een waardige na-

[p. 595]

zaat van Potgieter over wie hij zijn wellicht beste studie schreef: Het leven van Potgieter (1903).

Werken:

Persephone en andere gedichten (1885); De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek (1886, met Kloos); Verzamelde gedichten (1889); Toen De Gids werd opgericht (1897), pr.; De nieuwe tuin (1898), p.; Het brandende braambosch (1899), p.; Dagen en daden (1901), p.; Stille toernooien (1901), krit.; De kristaltwijg (1903), p.; Luide toernooien (1903), krit.; Uit de lage landen bij de zee (1904), p.; De oude strijd (1905), krit.; Het blank heelal (1908), p.; Droom en Tucht (1908), krit.; Het eigen rijk (1912), p.; Hendrick Laurensz. Spieghel (1919), pr.; Goden en grenzen (1920), p.; De maker (1924), p.; Rondom mijn werk 1890-1923 (1925), p.; Van Jacques Perk tot nu (1925); De legende van de ruimte (1926), p.; De getilde last (1927); Vondels vers (1927); De figuren van de sarkofaag (1930), p.; Ritme en metrum (1931), krit.; De ring van leed en geluk (1932), p.; Mijn verhouding tot Stefan George, herinneringen uit de jaren 1895-1928 (1934); Het lachende raadsel (1935), p.; Het lezen en schatten van gedichten (1935), afscheidscollege; Het lijden aan de tijd (1936), pr.

Uitgaven:

Oorspronkelijk dichtwerk, 2 dln. (1938); C.A. Zaalberg (ed.), Jacoba van Beieren (1948); M. Nijland-Verwey (ed.), Keuze uit het proza van zijn hoogleraarstijd (1925-1935) (1956), met inl. van W.A.P. Smit; Een op de onsterfelijkheid gerichte wil (1962), bloeml., samengest. en ingel. door J.W. Schulte Nordholt; B. Luger (ed.), De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek (1980); H.G.M. Priek (ed.), De briefwisseling tussen Lodewijk van Deijssel en A.V., 2 dln. (1981-1985), met een woord vooraf en voorz. van aant. door Idem; Dichtspel (1983), supplement op Oorspronkelijk dichtwerk.

Literatuur:

M. Uyldert, A.V. (1908); E. d'Oliveira, in De mannen van '80 aan het woord (1909); A. Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, 1880-1894 (1929); S. Vestdijk, A.V. en de Idee (1940, 1965²); I.P. de Vooys, In het midden van V.'s dichterschap (1941); M. Uyldert, Over de poëzie van A.V. (1942); J.C. Brandt Corstius, Duel om het dichterschap. Herman Gorter en de school van A.V. (1946); J.J. Gielen, De dichter V. (1946); M. Uyldert, De jeugd van een dichter (= Uit het leven van A.V., i) (1948); I.P. de Vooys, Bij het lezen van A.V.'s gedichten (1949); W.J. de Pauw, A.V. en Stefan George (1953), diss.; M. Uyldert, Dichterlijke strijdbaarheid (= Uit het leven van A.V., ii) (1955); M. Hanot, De beginselen van A.V.'s literaire kritiek (1957), diss.; M. Uyldert, Naar de voltooiing (= Uit het leven van A.V., iii) (1959); P.N. van Eyck, Een halve eeuw Noordnederlandse poëzie, iv, A.V., 1 (1962); F.W. van Heerikhuizen, A.V. (1963); B.M. Baxter, A.V.'s Translations from Shelley's Poetical Works (1963); Th. Weevers, Mythe en vorm in de gedichten van A.V. (1965); J. Kamerbeek, A.V. en het nieuwe classicisme (1966), diss.; M. Wolf, A.V. and English Romanticism (1977), diss.; J.C. van Aart, Idealisme en idéisme (1977), diss.; Th. Weevers, Droom en beeld. De poëzie van A.V. (1978); S. van Faassen, `A.V. en de waarheid van poëzie', in Was ik er ooit eerder? (1980); G. Puchinger, `A.V.', in Ontmoetingen met literatoren (1982); M.J.G. de Jong, `Dichterschap of meesterschap?', in Nieuw Vl. Tijdschr., 36 (1983); R. van der Paardt, `"Die antieken, daar zit veel in": over de epische fragmenten van A.V. en Willem Kloos', in Jaarb. Mij der Nederl. Letterk. 1893-1984 (1985).

[H.A. Wage]