De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Tollens, Hendrik

Eig. Henricus Franciscus (Caroluszoon), Noordnederlands dichter (Rotterdam 24.9.1780-Rijswijk 21.10.1856). Zoon van Rotterdamse verfhandelaar van Belgische afkomst; werd opgeleid voor de handel. Tijdens zijn verblijf op een rooms-katholieke kostschool te Elten werd zijn liefde voor de natuur en de poëzie gewekt. Was daarna tegen zijn zin werkzaam in het bedrijf van zijn vader, waarvan hij later de leiding kreeg. Vnl. autodidact; leerde door zijn Amsterdamse mentor Uylenbroek de geldende regels van de taal en dichtkunst kennen. Onderhield contacten met de toneelwereld. In 1800 huwde hij zonder ouderlijke toestemming de actrice Gerbranda Catharina Rivier, dochter van de toneelschrijver-acteur Simon Rivier.

Zijn eerste werk bestond uit tal van vertalingen, sentimentele en erotische herderszangen, Bataafse strijdliederen, heldendichten en classicistische drama's. Hij legde zich toe op het verheven vaderlandse lierdicht met vondeliaanse reminiscenties en op drama's in de trant van Voltaire. Hoewel aanvankelijk aanhanger van de Bataafse omwenteling verzette hij zich evenals zijn Amsterdamse vrienden Helmers en Loots tegen de verfransing en de tirannie van Bonaparte. In de Jubelzang voor de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (1809, uitgegeven in 1813) verdedigde hij in een sombere tijd de idealen der verlichting. Zijn grootste succes behaalde hij toen hij minder verheven tonen aansloeg (`Aan een gevallen meisje', `'s Levens kaartspel') en, wsch. als eerste, voor zijn vaderlandse stof de romance-vorm koos (`Jan van Schaffelaar', `Herman de Ruiter'). Door zijn huiselijke versjes werd Tollens de populairste dichter van zijn tijd; hij gaf zijn jeugdidealen op en genoot voortaan de reputatie van volksdichter. Met de drie delen Gedichten (1808-1815) begonnen de publikaties die hij als zijn eigenlijke werk zou erkennen.

Na de restauratie van 1813 werd de voormalige patriot de nationale dichter bij uitnemendheid; bekroond werden o.m. zijn Volkslied (1817) en het epische `Taferelen van de overwintering der Hollanders op Nova Zembla' (1819, in Nieuwe Gedichten, i). Desondanks sprak hij in `Avondmijmering' (1823, in Nieuwe Gedichten, ii) zijn teleurstelling over het bereikte uit. In 1827 sloot hij zich aan bij het remonstrantse kerkgenootschap, waarbij hij de vrijzinnige verdraagzame christen van voorheen bleef. Onder invloed van M. Claudius, van wie hij veel vertaalde, legde hij zich toe op de eenvoudige natuurliedjes en huiselijke stukjes doch bij de Belgische omwenteling deed hij zich nogmaals gelden als nationaal poëet. Na jaren van huiselijke problemen vestigde hij zich in 1846 op het buiten Ottoburg te Rijswijk; zijn laatste poëzie droeg een vroom meditatief karakter en wekte op tot weldadigheid (`Bedelbrief').

Zijn 70ste verjaardag en zijn begrafenis werden nationale gebeurtenissen, evenals de onthulling van zijn standbeeld in 1860 door koning Willem iii. De schrijver had niet kunnen verhinderen dat zijn talent mateloos werd overschat, hoewel hij zelf overtuigd was van zijn beperkte begaafdheid. In vergelijking met zijn vele navolgers (o.a. Nierstrasz en Withuys) bezat Tollens een onmiskenbaar eigen geluid. Zijn werk werd in veel talen vertaald. Levend in een slappe tijd gaf hij vorm aan de gevoelens en zucht naar romantiek van de burgerij, zonder werkelijk romanticus te zijn. Eerst Busken Huet rekende in 1874 grondig met zijn reputatie af; sedertdien werd zijn werk even mateloos verguisd.

Werken:

Proeve van sentimenteele geschriften en gedichten (1799); Proeve van minnezangen en idyllen, 3 stukken (1800, 1802 en 1805); Nieuwe verhalen (1801); Dichtlievende mengelingen (1802); Tuiltje van geurige dichtbloemen; op Franschen bodem geplukt (1803); Lukretia of de verlossing van Rome (1805), tr.; De Hoekschen en Kabeljaauwschen (1806), tr.; Romancen, balladen en legenden, 2 stukken (1818-1819); Nieuwe gedichten, 2 dln. (1821 en 1828); Liedjes van Matthias Claudius (1832); Dichtbloemen, bij de naburen geplukt (1839); Verstrooide gedichten (1840); Laatste gedichten, 2 dln. (1848 en 1853); Nalezing (1855).

Uitgaven:

Gezamenlijke dichtwerken, 12 dln. (1855-1857), waarvan populaire uitg. in 1 deel (1871); G.W. Huygens (ed.), De overwintering der Hollanders op Nova Zembla in de jaren 1596 en 1597, gevolgd door Avondmijmering (1964, 1981²), met inl. en aant.; H. Roest (ed.), Al wat leeft en braaf is zingt (1976); G.W. Huygens (ed.), Minnezangen en idyllen (1980), met inl.

Literatuur:

A. Bogaers, levensbericht, in Hand. Kon. Mij. v. Taal- en letterk. (1857); G.D.J. Schotel, T. en zijn tijd (1860); N. Beets, in Verscheidenheden, i; Cd. Busken Huet, in Litt. Fant. en Krit., dl. 6 (z.j.); P. Haverkorn van Rijswijk, `De jeugd van H.T.', in Rotterdamsch jaarboekje (1888); J. Valckenier Suringar, in Idem (1923); J. Walch, `De overwintering op Nova Zembla', in Boeken die men niet meer leest (1930); G.W. Huygens, in Rotterdams jaarboekje (1956, 1962 en 1964); H. Hardenberg, in Spiegel der Historie

[p. 568]

(1967); G.W. Huygens, H.T. de dichter van de burgerij; biografie (1972), met bibl.; G. Stuiveling, `H.T., in verzen en verf', in Spiegel der Letteren, 18 (1976); T.s pennevruchten: leven en werk van een gevierd volksdichter (1980); B. Büch, `T', in Literair omreizen (1983).

[G.W. Huygens]