De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Spiegel, Hendrik Laurensz.

Noordnederlands dichter en prozaschrijver (Amsterdam 11.3.1549-Alkmaar 4.1.1612). Door zijn vader, Laurens Pietersz., een welgesteld Amsterdams koopman en regent, werd Spiegel in verdraagzame geest opgevoed. Hij bleef katholiek, zij het in erasmiaanse zin. In zijn jonge jaren maakte hij 60 rederijkersverzen en `Het lof van danssen'; in de uitgaven van Roemer Visschers Brabbeling van 1612 en 1647 zijn deze gedichten tussen de verzen van zijn vriend Visscher geplaatst, in die van 1614 en 1669 achter het dichtwerk van de laatste. Na de alteratie van Amsterdam in 1578, waardoor de stad een protestants bestuur kreeg, liet Spiegel zich ontpoorteren. De laatste jaren van zijn leven woonde hij te Alkmaar, waar hij aan pokken overleed.

Op naam van de Amsterdamse rederijkerskamer De Eglantier verschenen vier werken over grammatica, dialectica en retorica: Twe-spraack van de Nederduitsche letterkunst (1584), Ruysch-bewerp vande redenkaveling ofte Nederduytsche dialectike (1585), Kort begrip des redenkavelings: in slechten rym vervat (1585) en Rederijck-kunst, in rijm opt kortst vervat (1587). Spiegel moet hierin een groot aandeel hebben gehad. Hij bepleitte erin o.m. de betekenis van het Nederlands als cultuurtaal; hij paste taalzuivering toe in de praktijk en drong er bij de bestuurders van de Leidse hogeschool op aan de colleges in de landstaal te geven.

In 1589 weigerde Spiegel de benoeming te aanvaarden als `gecommitteerde raedt' (namens Amsterdam) `ter admiraliteit tot Hoorn', welke weigering hem op een forse boete kwam te staan. Hij zal zich liever beziggehouden hebben met zijn handel en zijn studie dan met de defensie ter zee. Bij voorkeur vertoefde hij op Meerhuyzen, een tuin aan de Amstel niet ver van de stad. In 1591 gaf hij met Jan van der Does de Rijmkroniek van Melis Stoke uit. Een aantal Nieuw Jaers lieder, voor De Eglantier geschreven, verscheen in 1608.

Spiegels hoofdwerk is Hart-spiegel (1614), een zedekundig dichtwerk, waarvan de kerngedachte kan worden weergegeven

[p. 540]

met zijn zinspreuk `Dueghd verhuecht'; de ethische opvattingen zijn verwant aan die van Coornherts Wellevenskunste. Het hoogtepunt in zijn dichterlijk oeuvre wordt gevormd door zijn Lieden op 't Vader Ons (opgenomen in de druk van 1694 van de Hertspiegel): hierin heeft hij zijn godsdienstige en ethische denkbeelden samengevat aan de hand van de aanhef en de eerste bede van het Onze Vader. In manuscript is nog van hem bewaard een kort `zinnespel' Numa ofte amptsweygheringe (wsch. geschreven tussen 1600-1603). Van zijn andere geschriften moet nog worden genoemd een verzameling spreuken en spreekwoorden, gerangschikt volgens de maanden en dagen van het jaar: Bijspraakx-almanak (ca 1606).

Spiegel voelde zich sterk aangetrokken tot de filosofie, niet de speculatieve, maar de praktische. De christelijke en antieke gedachtenwereld vermengde hij. Men kan hem typeren als een rationalistisch optimist, maar ook als een idealist: het niet bedorven verstand kiest vanzelf het goede en het schone.

Spiegel heeft als leider van De Eglantier, en ook na zijn dood, grote invloed uitgeoefend op o.a. Hooft, Bredero, Vondel, Rodenburgh en Poot. Bilderdijks omwerking van de Hertspiegel is meer een werk van hemzelf dan een van Spiegel. Aernout Drost schreef een novelle over hem: Meerhuijzen. Als dichter is hij vooral bewonderd door Jeronimo de Vries, Albert Verwey en Minderaa.

De Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst, ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584), met een voorrede van Coornhert, is opgedragen aan de burgemeesters en raden van Amsterdam door keizer, factor, prins en kameristen van In Liefde Bloeyende op 1 juli 1584. Hun doel is de Nederlandse taal te verheffen tot het peil van de Italiaanse, Spaanse en Franse taal, door haar te versieren en te verrijken. Dit behoort vooral door de rederijkerskamer `als ghemene scholen des land-taals' te geschieden. Vooral door de denkbeelden over taalzuivering en de vrij nauwkeurige taalwaarneming ging er veel invloed van dit werk uit.

Uitgaven:

P. Vlaming (ed.), Hertspieghel en andere zedeschriften (1723); F.A. Stoett (ed.), `Numa ofte Amptsweygheringe', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 21 (1902); G. Degroote (ed.), Lieden op 't Vader Ons (1956); W.J.H. Caron (ed.), Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst (1962).

Literatuur:

A. Verwey, H.L.S. (1919); J.F. Buisman, De ethische denkbeelden van H.L.S. (1935); P. Minderaa, Opstellen en voordrachten uit mijn hoogleraarstijd (1964); K. Kooiman, `S. schrijver van de Twe-spraack', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 83 (1967); C. Kramer, `De datering van H.L.S.s zinspel Numa ofte Amptsweygheringe', in Jaarboek Amstelodamum, 66 (1974); L. Peeters, `Auteurschap en tekst van S.s. "Twe-spraack" (1584)', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 98 (1982).

[W.J.C. Buitendijk en P.J. Verkruijsse]