De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Schendel, Arthur (François Emile) van

Nederlands romanschrijver (Batavia 5.3.1874-Amsterdam 11.9.1946). Verloor jong zijn vader; na hbs-opleiding te Amsterdam eerst opgeleid voor het toneel, daarna voor het onderwijs. Was enige tijd leraar in Engeland en leraar Engels in Nederland. Zijn eerste vrouw verloor hij na drie jaar huwelijk; hertrouwd in 1908, vestigde hij zich als literator in Ede en later in Sestri Levante, Italië (tot 1945).

Al in zijn eerste publikatie, het middeleeuwse verhaal Drogon, met illustraties van Marius Bauer in 1896 uitgegeven, toonde Van Schendel zich een onafhankelijk auteur: een vroege symbolist in een tijdvak van heersend naturalisme. Zowel de gekozen periode als de sfeer van noodlot, voorgevoel, mysterieuze mogelijkheden enz. wekte de bewondering van Diepenbrock (in De Kroniek van Tak; deze tekst is als inleiding opgenomen in de tweede druk van Drogon, 1935). Vooral de korte romans Een zwerver verliefd (1904) en Een zwerver verdwaald (1907) hebben Van Schendel evenwel beroemd gemaakt. Het zijn in hun bijna plaats- en tijdloze avontuurlijkheid verbeeldingen van een volstrekt vrij bestaan, vol geluksverlangen, eenzaamheid en melancholie. Het symbolische karakter ervan is onmiskenbaar.

Na deze sfeer nog éénmaal, zij het somberder, te hebben verbeeld in Merona, een edelman (1927), begon Van Schendel met Het fregatschip Johanna Maria (1930) een nieuwe periode, gekenmerkt door een voorkeur voor de 19de eeuw en aanwending van een concreter en reëler stijl.

Dit `Hollandse' boek - waarschijnlijk in Groningen begonnen, waar Van Schendel van april 1928 tot maart 1929 wegens ziekte van zijn zoon verbleef, en in Italië najaar 1929 voltooid - verscheen eerst in De Gids (1930). Het bezorgde de 55-jarige schrijver de aanmoedigingsprijs van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, en een veel groter lezerskring dan hij tevoren had gekend. Na deze roman volgen nog een aantal `Hollandse' romans. In een bijna kroniekachtige weergave beschrijft hij daarin het lot van Hollandse burgers, schippers, handelaars en tuinders, wier kleine bestaan wordt beheerst door de wijsgerig-religieuze problematiek van determinisme of vrije wil, noodlot of toeval, erfelijkheid of omstandigheden, menselijke zonde en Gods genade. In de toonzetting van een rustig-epische stijl keren hier na een kwart eeuw allerlei grondvragen van het naturalisme terug.

De onoplosbaarheid evenwel van deze vragen leidde ongewild tot een opnieuw gewijzigd mensbeeld: in De wereld van een dansfeest (1938) deed Van Schendel afstand van een alwetend schrijverschap en gaf hij zijn figuren een dimensie van onkenbaarheid, bijv. door ze enkel te laten bestaan in de wisselende verhalen van hun omgeving, of in de algemene wetmatigheden van de generaties (zoals Het oude huis, 1946). Na het wezen van de mens te hebben gezien en verbeeld als verlangen, daarna als kruispunt van wetmatigheid en geweten, is Van Schendel geëindigd met een visie van veelvuldige schijn rondom een kern van ondoorgrondelijkheid. Geheel afgezien van de artistieke kwaliteit van dit laatste proza dient men te erkennen dat het in zijn principe uiterst modern en actueel was.

Van Schendel was ook een bijzonder be-

[p. 514]

gaafd novellist. Tot zijn eerste periode behoort het klassiek geworden `Maneschijn'. In de jaren dertig schreef hij talloze bijdragen in het Haagse dagblad Het Vaderland, waarin de kenmerken zowel van de tweede als van de derde periode duidelijk aanwijsbaar zijn. Samengebracht in talrijke bundels, vertegenwoordigen zij een groot schrijverschap in een klein bestek en voegen er nog enkele kwaliteiten aan toe: de levenswijsheid van de reiziger, de verwondering om de zichtbare dingen, de liefde voor de gewone mensen, de eenvoud van een goede vriend.

Werken:

De schoone jacht (1908); Shakespeare (1910); De berg van droomen (1913); De mensch van Nazareth (1916); Pandorra (1919), t.; Der liefde bloesems (1921); Rose Angélique, de droomers van de liefde (1922); Angiolio en de lente (1923); Blanke gestalten (1923); Oude Italiaansche steden (1924); Verdichtsel van zomerdagen (1925); Verlaine (1926); Maneschijn (1927); Fratilamur (1928); Florentijnsche verhalen (1929); Een eiland in de Zuidzee (1931); Jan Compagnie (1932); De waterman (1933); Herinneringen van een dommen jongen (1934); Een Hollandsch drama (1935); De rijke man (1936); De grauwe vogels (1937); Nachtgedaanten (1938); De zeven tuinen (1939); Mijnheer Oberon en Mevrouw (1940); De menschenhater (1941); Een spel der natuur (1942); De Nederlanden (1946); Voorbijgaande schaduwen (1948).

Uitgave:

Verzameld werk, 8 dln. (1976-1978, 1983²).

Literatuur:

J. Greshoff, A.v.S. (1934); M. ter Braak, In gesprek met de vorigen (1938); R.J. Pulinckx, A.v.S., zijn werk en zijn beteekenis (1944); F. Batt en e.a., Lof van A.v.S. (1945); G.H. 's-Gravesande, A.v.S., zijn leven en werk (1949), met bibl.; G. Stuiveling, `A.v.S.s drie gestalten', in Steekproeven (1950); F.W. Heerikhuizen, Het werk van A.v.S. (1961, 1978<sup>2</sup>); H.P.A. van Eijk, Mededelingsvormen bij A.v.S. (1965); S. Vestdijk, in Muiterij tegen het etmaal (1966<sup>2</sup>); H.A. Gomperts, A.v.S. Schrijversprentenboek, 19 (1976); Idem, Beschouwingen over A.v.S. (1976); H. Buurman, Over een Hollands drama van A.v.S. (1979); J.J.A. Mooij, in Roman en lezer (1979); J. Noë, `A.v.S.', in Grote Ontmoetingen, 48 (1980); S. Vanderlinden, De dansende burger: A.v.S.s sociale visie (1980); G. Puchinger, in Ontmoetingen met literatoren (1982); G.H. 's-Gravesande, `Persoonlijke herinneringen en A.v.S.', in Vergeten en gebleven (1982); Ch. Vergeer, A.v.S. en zijn vrienden (1983); M.H. Schenkeveld, `De negentiende eeuw in De Waterman van A.v.S.', in Voortgang, 4 (1983).

[G. Stuiveling en red.]