De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Potgieter, Everhardus Johannes

Nederlands schrijver (Zwolle 27.6.1808-Amsterdam 3.2.1875). Na lager onderwijs in Zwolle kwam Potgieter als 13-jarige in Amsterdam in de leerhandel terecht; volgde daar wel enig voortgezet onderwijs maar was toch vnl. autodidact. Contact met de dichters B. en H.H. Klijn. Na failissement van de zaak in 1826 vertrok hij naar Antwerpen; was daar werkzaam in de suikerhandel en kwam in contact met Jan Frans Willems. In die tijd verschenen zijn eerste gedichten in Apollo en de Nederlandsche Muzenalmanak. Toen in 1830 in België de opstand uitbrak, trok hij weer naar Amsterdam, werd opgenomen in de kring van Jeronimo de Vries, waar hij vriendschap sloot met J.P. Heije en via deze laatste met Drost en Bakhuizen van den Brink, een vriendschap die leidde tot de oprichting eerst van het tijdschrift De Muzen (1834), na de dood van Drost gevolgd door De Gids. Een zakenreis naar Zweden (1831-1832) wekte de belangstelling van Potgieter voor de literatuur van dat land. In december 1832 vestigde hij zich definitief in Amsterdam als agent voor handel op het buitenland.

Aan het jarenlange redacteurschap van De Gids kwam in 1865 een abrupt einde, omdat Potgieter in het conflict binnen de redactie rond de gewraakte artikelen van Busken Huet diens zijde koos. Samen verlieten zij de redactie en bezochten Florence in verband met de Dantefeesten. Na terugkeer in Nederland leefde Potgieter, mede door het vertrek van Huet naar de Oost, vereenzaamd.

Onder invloed van de dichter Klijn schreef Potgieter verzen tot verheerlijking van de handel, de deugd, het vaderland en de godsdienst. Zijn vroege poëzie is doortrokken van `spleen'. Het contact met Drost en Bakhuizen stimuleerde een verandering waarbij het accent op het burgerschap werd versterkt. Het streven dat zijn werk zou kenmerken: prikkeling van de tijdgenoten tot grotere inspanning door hun een ideaal 17de-eeuws vaderlands leven te tonen, vindt hierin zijn oorsprong. Een merkwaardig voorbeeld vormen de Liedekens van Bontekoe (1840), een bundeltje zoals er in de 17de eeuw vele in omloop zijn geweest. Het verhaal van de zich door inlanders bedreigd voelende Bontekoe en de `liedekens' die in deze tekst zijn opgenomen, hebben weinig relatie met elkaar, terwijl ook de gedichten onderling geen samenhang vertonen.

Sterne, Lamb, Washington, Irving en Jean Paul beïvloedden zijn stijl. Teleurstelling op het gebied van de liefde betekende een bron van inspiratie. Zijn medewerking aan De Gids geschiedde in het begin anoniem, omdat hij niet in de eerste plaats letterkundige maar degelijk zakenman wilde zijn.

[p. 456]

Uit deze houding kwam ook zijn afwijzing van te zeer door Weltschmerz gekleurde poëzie voort; hij prees evenwichtigheid en idealiteit aan, waaruit alle subjectiviteit gebannen moest zijn. Zijn ideale burger vond in godsdienst en beschaving ordenende machten, welke een opgewekt vertrouwen in de toekomst rechtvaardigden.

Het aantal gedichten neemt na 1837 weer toe. Deze dragen het kenmerk van de hoop op nationale herleving en worden vaak geïnspireerd door dichterfiguren uit de gouden eeuw, met name P.C. Hooft. Tegenover het streven naar uitbeelding van de realiteit waaraan Hildebrand zijn succes dankte, legde Potgieter de klemtoon op de idealiserende strekking. Door deze opvatting kwam hij in 1841 tegenover Beets c.s. te staan. Zijn letterkundige kritiek verbreedde zich tot een maatschappelijke kritiek, zoals blijkt uit de in dat jaar verschenen novelle Albert, een protest tegen gemakzucht en een oproep tot vernieuwing.

In dat jaar publiceerde hij ook Jan, Jannetje en hun jongste kind. Jan en Jannetje zijn geboren toen de Nederlanders tegen de Spanjaarden in opstand kwamen. In 1841 zijn ze oud, maar nog flink. Op oudejaarsavond komen hun kinderen thuis en dat roept herinneringen op aan belangrijker tijden. Daar zijn Janmaat, Jan Compagnie, Jan Contant en Jan Claassen. Jan de Poëet, gezonken tot een laag-bij-de-gronds peil en daarop toegejuicht door de jongste zoon Jan Salie, is door Bilderdijk weer opgeheven. Slechts deze Jan Salie vormt een uitzondering op al die flinke Jannen: hij is een nietsnut die elke inspanning schuwt. Omdat geen van de broers de slappeling bij het werk kan gebruiken, besluit vader hem in een hofje te plaatsen naast Jan Gat en Jan Hen. Het jaar 1842 moge de zo gewenste opleving brengen.

Het Rijksmuseum te Amsterdam (1844) is eveneens een poging om de ondernemerslust van de Nederlanders te prikkelen door de herinnering aan de glorietijd van de natie op te roepen. Om de schilderijen van de Oranjes groepeert Potgieter die van burgers, genietend van de vrijheid, hun door de eersten gewaarborgd. In de periode van Maurits ontbreken er heel wat die Potgieter daar gewenst achtte, omdat juist toen zeevaart en handel tot bloei kwamen. De `eeuw' van Frederik Hendrik is het centrale en breedste gedeelte, waarin ook de grote dichters een plaats vinden. Potgieters waardering klimt van Cats via Huygens en Hooft naar Vondel, in wiens werk hij de volle ontplooiing van het kunstzinnig burgerschap prijst. Willem ii betekent een daling in de verhouding tot de burgerij, maar in de periode van Willem iii met de verzoening van Tromp en De Ruyter ziet de schrijver weer een hoogtepunt.

Florence (1867) ontstond onder de indruk van de reis die hij met Busken Huet had gemaakt. Het is in terzinen geschreven als eerbetoon aan Dante, ofschoon aanvankelijk zonder strofenindeling en met een enigszins ander rijmschema. Ook de indeling in twintig zangen is later aangebracht. Het zijn vormen van uiterlijke tucht om de vaak weelderige verbeelding wat in toom te houden. In het raam van een `verslag' van de feestelijkheden ter gelegenheid van de onthulling van het Dantemonument zijn cultuurhistorische uitweidingen gevat over Dante, Beatrice, de omwenteling in Florence en het ontstaan van de Divina Commedia. In Dante prijst Potgieter het dichterschap van een groot burger die de eenheid van Italië voorzien heeft en door zijn poëzie bevorderd. De diversiteit van genres die onder de eenheid schuilgaat, verraadt wellicht iets van de innerlijke onzekerheden en spanningen die Potgieters gehele werk blijvend kenmerken.

Gedroomd paardrijden (1875), het laatste gedicht van wat hij De nalatenschap van den landjonker heeft genoemd, sluit tevens de bundel Poëzij II af, die in het vermelde jaar verscheen. Sinds 1834 had Potgieter bepaalde gedichten toegeschreven aan een neef, Joan Unico. Toen de mystificatie, waarin Huet en mevrouw Bosboom-Toussaint geloofden, ten slotte niet vol te houden bleek, sprak Potgieter van een Zwolse jeugdvriend Theodoor, wiens lichtelijk gewijzigd werk de vijftien gedichten uit De nalatenschap zouden zijn. Deze Theodoor ontvangt een briefje van de Vrouwe van Meerhof met het verzoek twee rijpaarden ter beschikking te houden. Het antwoord is een `lange verwarde droom', die minder aan de jeugdige jonker dan aan de omziende Potgieter doet denken. Ook hier wordt de eenheid vnl. bereikt door een strakke vormgeving die een grote variatie van genres en motieven verhult. Een reeks van acht rijmschema's maakt van evenzoveel strofen een eenheid, terwijl vier van zulke eenheden een groep vormen. De tegenstelling van deze tucht tot de ongedisciplineerd voortdravende droom onthult

[p. 457]

misschien het helderst Potgieters dichterschap.

Werken:

Het Noorden in omtrekken en tafereelen, 2 dln. (1836-1840); Het uurwerk van 't Metalen Kruis (1856); Poëzy 1832-1868 (1868); Poëzy 1827-1874 (1875).

Uitgaven:

G.M.J. Duyfhuizen (ed.), Florence (1942); J. Smit (ed.), Onderweg in den regen (1958, 1979²); Idem (ed.), Florence (1960, 1975²); Idem (ed.), Jan, Jannetje en hun jongste kind (1969); Idem (ed.), De volledige briefwisseling van E.J.P. en Cd. Busken Huet, 2 dln. (1972); G.M.J. Duyfhuizen, Afrid ter valkenjacht. Het Rijksmuseum te Amsterdam (1981).

Literatuur:

J.H. Groenewegen, Bibliografie der werken van E.J.P. (1890); N. Beets, E.J.P., persoonlijke herinneringen (1892); J.H. Groenenwegen, E.J.P. (1894); Cd. Busken Huet, De brieven van P. aan Huet (1901); A. Verwey, Het leven van P. (1903); Idem, Gedroomd paardrijden. Het testament van P. (1908); Idem, Droom en tucht (1908); Idem, Cd. Busken Huet, Brieven aan E.J.P. (1925); J. Smit, Bijdrage tot de kennis van P.'s stijl (1937); Idem, E.J.P., 1808-1875 (1950, 1983²); J.Th.R. Grevenbroek, E.J.P. L'homme et l'oeuvre dans leurs rapports avec la littérature française (1951); E.J.P., Zwolle 1808-Amsterdam 1875 (1975), tentoonstellingscatalogus; J. van Toll, `E.J.P., de mens, zijn werk en zijn familie', in N.H. Hamers (ed.), Bij ons in de familie (1979); O. Praamstra, `Een steen des aanstoots', in Voortgang onderz. subfac. Nederlands V.U. (1981); W. Couvreur en A. Deprez, `P.s verblijf te Antwerpen in 1830', in Versl. en Meded. Kon. Acad. Nederl. Taal- en Letterk. (1982).

[H.A. Wage]