De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Ostaijen, Paul van

Vlaams dichter (Antwerpen 22.2.1896-Miavoye-Anthée 18.3.1928). Van 1914 tot 1918 stadhuisklerk te Antwerpen, met als chef René Victor. Maakte deel uit van de `Vlaamsche Bond'. Week eind 1918 wegens activistische sympathieën uit naar Berlijn, waar hij nader kennis maakte met de `Sturm'-groep, het dadaïsme en enkele `Bauhaus'-kunstenaars. Na terugkeer in België enige tijd in militaire dienst. Werkte daarna een jaar te Antwerpen in een boekhandel. In 1925-1926 kunsthandelaar te Brussel, waar hij met Geert van Bruaene de tentoonstellingszaal `A la Vierge poupine' opende. Hield een paar lezingen in `La Lanterne Sourde' en in de Vlaamse Club. In 1927 om gezondheidsredenen achtereenvolgens naar Viersel, Etikhove en Miavoye-Anthée. Derde begraafplaats: het Erepark van het kerkhof te Antwerpen.

Van Ostaijen was o.m. bevriend met kunstenaars als Oscar en Floris Jespers, Paul Joostens, Heinrich Campendonk en met schrijvers als Gaston Burssens, Edgar du Perron en Jozef Muls. Hij werkte mee aan versch. tijdschriften, o.m. aan Ruimte en Vlaamsche Arbeid, en richtte pas op het einde van zijn leven, samen met Du Perron, een eigen tijdschrift op: Avontuur. Als dichter en theoreticus werd hij de grootste baanbreker van het modernisme in Vlaanderen.

De snelle evolutie die Van Ostaijen onderging, van het dilettantisme via het unanimisme en het humanitair expressionisme naar wat hij een `organisch' of `klassiek' expressionisme noemde, kan men het best aan zijn lyriek afmeten.

De oudste gedichten uit zijn eerste verzenbundel Music-Hall (1916) staan in het teken van het ironisch laat-decadent dilettantisme van Laforgue, Klabund, Schaukal e.a., maar tevens getuigen zij van een soms nog onbeholpen reactie, wat de stijl betreft, tegen de `woordkunst' van `tachtig' en Van Nu en Straks. De latere gedichten uit dezelfde bundel zijn aan het gemeenschap-

[p. 427]

pelijke, `unanieme' leven van de music-hall en het publiek aldaar gewijd. Zij doen denken aan het unanimisme van Jules Romains en zijn door hun onderwerp een eerste stap in de richting van het humanitarisme van Het sienjaal, terwijl hun nerveuze ritmiek zelfs vooruitwijst naar Van Ostaijens laatste verzen.

Het sienjaal (1918) is de bundel waarin Van Ostaijens drang naar een `gij', naar broederschap, het sterkst tot uiting komt. Formeel en ideëel staat dit werk onder de invloed van Whitman, Verhaeren, Claudel en vooral het Duitse humanitair expressionisme: pathetische oproepen, bespiegelingen en beeldenreeksen volgen elkaar op in een onstuimige vloed van meestal lange vrije verzen. Typisch expressionistische thema's zijn bijv. de `Hass-liebe' tot de grote stad, de behoefte aan mensenliefde, aan een nieuwe gemeenschap, een christelijk zondebesef gepaard aan de hoop op loutering door het lijden, de goddelijke zending van de dichter, die het blijde `sienjaal' geeft tot `het werkelike leven', tot innerlijke kentering en expansie van de ziel in de kosmos. Geen scherper contrast dan tussen de vreugderoes waarop Het sienjaal uitloopt en de daarop volgende wanhoopscrisis waarvan De feesten van angst en pijn (1918-1921 geschreven; postuum verschenen in de bundel Gedichten, 1928) de eerste uiting zijn. Woorden in kleurinkt dansen er krampachtig over het papier en wekken een chaotische indruk, waartoe ook het verdwijnen van de gewone syntaxis bijdraagt. Naar het voorbeeld van Stramm e.a. gebruikt de dichter hier het procédé van de concentratie: lidwoorden, voegwoorden, interpunctie enz. vallen weg. Bovendien wordt, zoals in Apollinaire's Calligrammes en Cendrars' Prose du Transsibérien, de verhouding tussen de woorden bepaald door de afmetingen van hun letters en bladschikking, die een `simultane' indruk moet teweegbrengen. De feesten van angst en pijn geeft belijdenislyriek. Zij weerspiegelen de innerlijke strijd van de dichter die geslingerd wordt tussen verlangen naar God en wanhoop hem ooit te vinden, tussen de wil tot ascese der `Prières impromptues' en de waanzinnige roes van bijv. de `Mars van de hete zomer'. Het vertrouwen in de mens en de broederliefde van Het sienjaal hebben plaatsgemaakt voor een diep besef van eenzaamheid en angst.

Uit ongeveer dezelfde tijd dagtekent de bundel Bezette Stad (1921). De stemming is hier nog wanhopiger. Ditmaal projecteert Van Ostaijen zijn innerlijke ontreddering op het stadsbeeld van Antwerpen tijdens wo i. Wat de `geconcentreerde' stijl en de ritmische typografie betreft, is hier sprake van de gedrukte tegenhanger van het hs. van de Feesten. De invloed van het dadaïsme, dat in die jaren o.m. te Berlijn hoogtij vierde, is meer in de nihilistische mentaliteit te bespeuren - en in het verscholen verlangen naar zuiverheid dat eraan ten grondslag ligt - dan in de eigenlijke uitdrukking ervan, die dichter bij de werkelijkheid blijft dan met dada doorgaans het geval is. Achtereenvolgens worden op een bittere of satirische toon de `bedreigde stad', de aanval, de bezette `holle haven', de geleidelijke wederopleving van het nachtelijk stadsleven, de aftocht van het Duitse leger en de Te-Deums van de zegevierende opgeroepen. Het boek eindigt met de vage hoop op een zelfvernietiging van de `burgerlijke' maatschappij in het bewustzijn van de zinloosheid van haar bestaan. Het eerste boek van Schmoll (in Gedichten, 1928) was de titel die Van Ostaijen aan zijn volgende verzenbundel had willen geven, om de nadruk te leggen op wat hij voortaan als de hoofdzaak in de lyriek zou beschouwen: eenvoud en muzikaliteit. Het is echter niet zeker of hij daarin alle `nagelaten gedichten' bedoelde samen te brengen, die in chronologische volgorde in het Verzameld werk zijn opgenomen. Deze gedichten bieden niet de thematische eenheid van de vorige bundels. De oudste zijn vaak `grotesk' en herinneren aan Bezette stad en aan de prozagrotesken uit dezelfde tijd. Daarna ruimt de bittere spot steeds meer plaats in voor het spel met beelden, woorden en klanken, waarin de dichter meestal zijn absurditeitsbesef, zijn levensmoeheid of zijn angst poogt te ontwijken - of te camoufleren. Maar ook wanneer deze onverholen tot uiting komen, onderscheiden die verzen zich van Van Ostaijens vroegere produktie door een gaver, soepeler, muzikaler vormgeving.

De dichter beproeft hier autonome gedichten te schrijven, d.w.z. gedichten die los staan zowel van hun schepper als van de uiterlijke werkelijkheid en hun causaliteit in zichzelf dragen. Zij beantwoorden tegelijk aan een opvatting van de kunst als zelfstandig spel én - vrij paradoxaal - als instrument om een intuïtieve kennis te bereiken. Het woord heeft voor Van Ostaijen een revelerende kracht daar het door

[p. 428]

zijn diepste resonanties in ons onderbewustzijn de herinnering aan de platonische idee kan wekken. Onverwachte associaties, isolering van het naakte woord, muzikale, haast `automatische' uitwerking van een `praemisse-zin', dit zijn de voornaamste middelen waarover de `zuivere lyriek' van het `organisch expressionisme' beschikt.

Het gaat hier om een bezinning op de bouwstoffen van het kunstwerk, die Van Ostaijen gemeen heeft met tal van zijn avantgardistische tijdgenoten, wier theoretische geschriften hij meer dan eens vermeldt: Daniel Henry (alias Kahnweiler), Apollinaire, Gleizes en Metzinger, Kandinsky, Marc e.a. Merkwaardig genoeg is hij hoofdzakelijk uitgegaan van de schilderkunst en de kunstkritiek om zijn literaire theorieën op te bouwen. Hij zelf schreef trouwens tot in 1925 - toen hij kunsthandelaar werd - enkele opmerkelijke essays over moderne schilderkunst, o.a. Expressionisme in Vlaanderen (1918), Heinrich Campendonk (1921 in het Duits, 1923 in het Frans verschenen), naast zijn uiterst belangrijke literaire kritieken en opstellen waarvan Gebruiksaanwijzing der lyriek (1927) en Self-Defence (1933) als een samenvattende bekroning kunnen worden beschouwd.

Van Ostaijen schreef ook scheppend proza, vnl. grotesken, d.w.z. novellen met satirische of nonsensicale strekking. Zij zijn dikwijls moeilijk te dateren. Veel werden na zijn dood uitgegeven. De eerste stukken in dat genre dagtekenen uit zijn Berlijnse tijd. Hier vooral vindt men teksten met politieke zinspelingen en hatelijkheden aan het adres van de burgerlijke samenleving in het algemeen en bepaalde tijdgenoten in het bijzonder, bijv. `De stad der opbouwers' (uit de bundel Vogelvrij, 1927) of De generaal (postuum). Mogelijk stammen soortgelijke langere ongedateerde grotesken als De trust der vaderlandsliefde (1925) of De bende van de stronk (1932) uit dezelfde jaren.

Later schijnt de agressiviteit, zoals dat ook het geval is in Van Ostaijens lyriek, te luwen en krijgt ook de humor een grotere draagkracht en een diepere betekenis: de onwrikbare logica van de gebeurtenissen of van de karakters wordt zodanig op de spits gedreven dat zij in haar tegendeel, in de nonsens en het absurde omslaat. Dit is vnl. het geval in enkele verhalen uit Vogelvrij (1928) en in Kluwen van Ariadne. Eerder tot de wereld van het spel met beelden en woorden behoren de meest korte stukken uit Diergaarde voor kinderen van nu (1924-1925 geschreven, 1932 uitgeg.), evenals Vier proza's (1928) waarvan de auteur zelf hun bijdrage tot het modernisme in de Nederlandse letteren besefte. Deze prozastukken doen denken aan enkele schetsen of prozagedichten van Kafka die de dichter in 1924 vertaalde onder de titel Tot overwegen voor hereruiters. De in 1932 verschenen Brieven uit Miavoye zijn hoofdzakelijk aan Burssens, Du Perron en Muls gericht. Vaak zijn zij pakkend door de eenvoud, de hoop op leven en de stoïcijnse moed die er uit spreekt.

Werk:

Het bordeel van Ika Loch (1926), groteske.

Uitgaven:

G. Burssens (ed.), Gedichten (1928); Idem (ed.), Intermezzo (1928); Idem (ed.), Krities proza, 2 dln. (1929-1931); G. Borgers (ed.), Verzameld werk, 4 dln. (1952-1978, herdr. 1979), uitgezonderd De brieven uit Miavoye; Idem (ed.), Het landhuis in het dorp. De jongen. Twee hoofdstukken van een onv. autobiogr. (1977).

Literatuur:

G. Burssens, P.v.O., zoals hij was en is (1933, 1978²); P. de Rijck, v.O., fascinerend dichter (1939); A.T.W. Bellemans, Poëtiek van P.v.O. (1939); P. de Rijck, Bezinning over v.O. (1951); E. Schoonhoven, P.v.O.: introduction à sa poétique (1951); M. Gilliams, Een bezoek aan het Prinsengraf (1952); J. Muls e.a., P.v.O. (1952); M.E. Tralbaut, Van Gogh-reflekties op v.O. (1956); G. Burssens, P.v.O. De dichter (1957, 1962²); A. de Roover, P.v.O. (1958, 1963³); H. Uyttersprot, P.v.O. en zijn proza (1959); A. Westerlinck, `Een visie op P.v.O.', in Wandelen al peinzend (1960-1962); A.C.M. Meeuwesse, Over poëzie en poëtiek van Martinus Nijhoff en P.v.O. (1961); P. Hadermann, De kringen naar binnen. De dichterlijke wereld van P.v.O. (1965); P. de Vree en H.F. Jespers, P.v.O. (1967); E.M. Beekman, Homeopathy of the Absurd. The Grotesque in P.v.O.'s Creative Prose (1970); P. Hadermann, Het vuur in de verte, P.v.O.'s kunstopvattingen in het licht van de Europese avantgarde (1970, 1973<sup>2</sup>); G. Borgers, P.v.O. Een documentatie, 2 dln. (1971), met bibl.; L. Wenseleers, De poëzie is niet meer van gisteren; P.v.O., Martinus Nijhoff en het nieuwe realisme (1972); G. Borgers, Kroniek van P.v.O. 1896-1928 (1975), met bibl.; F. Bulhof (ed.), Nijhoff, v.O., `De stijl'. Modernism in the Netherlands and Belgium in the First Quarter of the 20th Century (1976); E.A. Ots, In het spoor van dichter P.v.O. (1978); Bzzlletin, 7 (1979), P.v.O.-nummer; G. Burssens, in Verzameld proza (1981); P. Hadermann, in H. van den Bergh e.a. (ed.), Kritisch akkoord 1982 (1982); M.J.G. de Jong, in T. van Deel e.a. (ed.), Over gedichten gesproken (1982); R. Snoeck, `Commentaar bij Bezette stad', in Heibel, 17 (1982-1983).

[P. Hadermann]