De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Nooteboom, Cees

Eig. Cornelis Johannes Jacobus Maria. Nederlands dichter en prozaschrijver ('s-Gravenhage 31.7.1933). Volgde een gymnasiumopleiding aan kloosterscholen te Venray en Eindhoven. Was in de jaren zestig reizend columnist van de Volkskrant, ontving in 1969 de prijs van de dagbladjournalistiek voor De Parijse beroerte (1968), een verslag van de meirevolutie van 1968, is sinds dat jaar reis- en poëzieredacteur van Avenue en maakte in die kwaliteit naam als vertaler.

Nooteboom beschouwt zichzelf in de eerste plaats dichter. Hij debuteerde met De doden zoeken een huis (1956), een bundel vrij conventionele, wat overdadige, zonder veel vormbewustzijn geformuleere gemoedslyriek. Al in Het zwarte gedicht (1960) heeft hij zich bekeerd tot een veel hermetischer poëtica en door de jaren heen ontwikkelt hij een poëzie-opvatting die hem in de buurt van de maniëristische traditie brengt: het gedicht als autonome taalstructuur die onder de schijn van rationele helderheid streeft naar opzettelijke versluiering, zodat binnen het magisch krachtveld van de taalformules een surreële bewustzijnswerkelijkheid opgeroepen wordt, waarbinnen dood en leven, tijd en eeuwigheid, werkelijkheid en verbeelding een paradoxaal verband aangaan: Gemaakte gedichten (1970, verzamelbundel, poëzieprijs van de gemeente Amsterdam 1975) en Open als een schep, dicht als een steen (1978, Jan Campertprijs 1978).

In zijn fictionele proza maakte hij op langere termijn eenzelfde ontwikkeling door. Het debuut dat hem bekend maakte, Philip en de anderen (1955, Anne Frankprijs 1957), als romantisch gevoelig jeugdwerk vergelijkbaar met zijn eerste dichtbundel, veroordeelde hij impliciet in de roman De ridder is gestorven (1963, Van der Hoogtprijs 1963), waarin tevens het echec van de verbeelding ten overstaan van de werkelijkheid beleden werd, een thema dat hij in 1981 behandelde in de dubbelnovelle Een lied van schijn en wezen. Het in De ridder is gestorven erkende onvermogen van de artistieke vorm betekende voor lange tijd een blokkering van het fictionele proza. Dit verlies werd weliswaar ruimschoots vergoed door de reisboeken (o.a. Een middag in Bruay, 1963; Een nacht in Tunesië, 1965; Een avond in Isfahan, 1978), maar dit verhinderde toch niet dat in de publieke opinie zijn schrijverschap voornamelijk be-

[p. 415]

paald bleef door zijn debuut.

Pas met de roman Rituelen (1980, F. Bordewijkprijs 1981, Mobil Pegasus Literatuurprijs 1982) vond hij als prozaschrijver de erkenning die de reisreportages hem niet hadden gebracht. In Rituelen domineren dezelfde thema's als in de poëzie: de preoccupatie met het vraagstuk van de tijd als lineaire en als cyclische levensbeweging, de fascinatie door de dood in zijn volstrekte onverbiddelijkheid en de zij het sceptische aanvaarding van het leven dat vooral in de voltrekking van zijn rituelen (in de ruimste zin genomen) niet alleen het persoonlijke verleden structureert, maar dit ook integreert in de traditie van de westerse cultuur en het als schakel in een bovenindividuele continuïteit zin geeft. De beschouwing van het kunstvoorwerp is voor de hoofdpersoon Inni Wintrop, toeschouwer, dilettant en amateur-kunsthandelaar, het ritueel bij uitstek om aan het verleden deel te hebben. Dit motief verbindt het boek duidelijk met Voorbije passages (1981), waarin de reiziger Nooteboom niet alleen op adequate wijze landschappen en steden oproept, maar ook in zijn verslagen van tentoonstellingen de avontuurlijke tocht door het kunstwerk onderneemt, het kunstwerk dat mogelijk bij machte blijft scepticisme en distantie tijdelijk op te heffen in een moment van overgave. Het is overigens dit fundamentele scepticisme dat Inni Wintrop in Rituelen behoedt voor de verlokkingen van het absolutisme waaraan Arnold Taads en diens zoon Philip ieder op hun eigen wijze ten offer vallen. Het boek is daarbij zijn eigen thema doordat het ritueel van het lezen deze problematiek voor de lezer dwingend zichtbaar maakt.

Werken:

De verliefde gevangene (1958), verh.; Koude gedichten (1959); De zwanen van de Theems (1959), t.; Gesloten gedichten (1964); Een ochtend in Bahia (1968), reisverh.; Nooit gebouwd Nederland (1980), essay; Mokusei! (1982), nov.; Gyges en Kandaules (1982), t.; Aas (1982), p.; Waar je gevallen bent, blijf je (1983), autobiogr.; Vuurtijd-ijstijd. Gedichten 1955-1983 (1984).

Literatuur:

A. Morriën, in Concurreren met de sterren (1959); P. Calis, in De Gids, 124 (1961); H. Haasse, in Leestekens (1965); P. de Wispelaere, in Het Perzische tapijt (1966); R. Rennenberg, in Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel, 16 (1973) en 17 (1974); W. Kusters, in Nieuwe Stemmen, 33 (1976); F. van Dijl, in Bzzlletin, 7 (1978/1979), interview; W. Kusters, in Jan Campertprijzen 1978 (1978); D. Cartens en A. Walrecht, in Bzzlletin, 9 (1980/1981); J. Goedegebuure, in Jan Campertprijzen 1981 (1981); R. Rennenberg, De tijd en het labyrint: de poëzie van C.N. (1982); Idem, in Kritisch lexicon van de Nederlandstalige lit. na 1945 (1983); De Vlaamse Gids, 68 (1984), C.N.-nummer.

[J. Huijnink]