De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Marsman, Hendrik

Nederlands dichter en prozaschrijver (Zeist 30.9.1899-Het Kanaal 21.6.1940 [getorpedeerd]). Studeerde rechten te Leiden (contact met Verwey) en Utrecht. Van 1929 tot 1933 advocaat te Utrecht, wijdde zich daarna geheel aan letterkundig werk. Was in 1925 en opnieuw van 1929 tot 1931 redacteur van De Vrije Bladen, van 1932 tot 1935 medewerker aan Forum en vanaf 1938 vast medewerker met kritieken bij de nrc. Reisde veel, o.m. in 1933 en 1934 naar Spanje, Noord-Afrika en Italië. In 1936 verblijf te Brussel. Wisselde reizen door Frankrijk, Zwitserland en Italië af met lezingen in Nederland. Hij kwam uit een orthodox-protestants gezin, neigde korte tijd naar het katholicisme, vooral onder invloed van Gerard Bruning, verkoos later een vitalistisch humanisme, maar zag in zijn laatste gedicht nog het ideaal van een herboren cultuur `waarin het kruishout als een wijnstok rankt'. Marsman debuteerde in het tijdschrift Stroomingen (1918) en in De Beweging (1919); zijn eerste bundel Verzen werd door bemiddeling van Arthur Lehning in Duitsland gedrukt (1923). Van grote betekenis voor zijn ontwikkeling als dichter waren de poëzie van Herman van den Bergh (o.a. in het tijdschrift Het Getij), Theo van Doesburgh (I.K. Bonset) in het tijdschrift De Stijl, aan wie hij echter het prijsgeven der persoonlijkheid verweet, en de Franse (Blaise Cendrars) en Duitse expressionisten. Hij had een afkeer van het Duitse humanitaire expressionisme (Menschheitsdämmerung), maar bewonderde figuren als Heym en vooral Trakl. Van niet minder invloed op zijn werk was de surrealistische, kubistische en expressionistische schilderkunst: Odilon Redon, Feiniger, Léger, Erich Heckel en vooral de `fauviste' Franz Marc. Zijn geestelijke ontwikkeling werd gestimuleerd door uiteenlopende impulsen als die van de bijbel, Gerard Bruning, Ter Braak, Du Perron en Nietzsche.

Marsman was in Nederland de belangrijkste vertegenwoordiger van het expressionisme en het vitalisme. In zijn eerste periode beschrijft hij zijn beleven als een veroveraar van de kosmos (zie `Zelfportret van J.F.' en Paradise Regained, 1927) in dionysische verzen. Merkwaardige samengebalde beelden van steden die men kubistisch zou kunnen noemen, gaf hij in de afdeling `Seinen'. Op de kosmische verrukking volgde al spoedig een vermoeid-zijn en een terugkeer tot het aardse in warme verzen van liefde en vriendschap, waarin het expressionistisch element werd gematigd. Voorwaarde voor en maatstaf van echte

[p. 375]

poëzie was voor hem aanvankelijk intens, vurig en gevaarlijk leven. In zijn essays en kritieken trachtte hij de jongeren op te zwepen tot een collectief vitalistisch elan, maar hij voelde zich spoedig ontgoocheld.

In zijn eigen leven en werk bleven de overheersende motieven de verhouding tot God, met wie hij verbeten streed, de doodsangst, de verachting voor het grootsheid ontberend moderne bestaan, en het telkens weer opbreken naar nieuwe, levende horizonnen. Juist voor de vitalist was de vergankelijkheid ondragelijk; een kernregel is dan ook: `Ik wil God zijn om niet te vergaan'. Zijn onrust en innerlijke strijd vonden verstilling en harmonie in de mediterraanse natuur. Vooral in zijn laatste periode dreef het bewustzijn een bodem te ontberen waarin hij geworteld was, hem tot studie van wijsbegeerte, religie en sociale verhoudingen en tot partijkiezen in de menselijke strijd (zie `De wanhoop' in Tempel en kruis, 1940). Een nieuwe ontwikkeling, door het slot van Tempel en kruis aangekondigd, werd door zijn tragische dood verijdeld.

Marsmans essayistisch proza kenmerkt zich door een jeugdig elan en vertoont een overtuigend karakter. Te noemen zijn o.m. De lamp van Diogenes (1928) en (samen met S. Vestdijk) Brieven over literatuur (uitg. 1945). In 1933 publiceerde hij de roman De dood van Angèle Degroux, terwijl de roman in brieven Heden ik, morgen gij (eveneens samen met Vestdijk) drie jaar later verscheen. Van zijn vertalingen zijn de bekendste: De immoralist, van A. Gide (1935) en Aldus sprak Zarathoestra, van Nietzsche (1941), tot stand gebracht samen met E. Coenraads. Verder vertaalde hij werk van T. de Pascoaes (samen met A.V. Thelen): Paulus de dichter Gods (1939), Hieronymus, de dichter der vriendschap (1939) en Verbum obscurum (1946).

Werken:

Penthesileia (1925), p.; De anatomische les (1926), essay; De vliegende Hollander (1927), pr.; Gerard Bruning. Nagelaten werk (1927), essay; De vijf vingers (1929), pr.; Witte vrouwen (1930), p.; Voorpost (1931), p.; Kort geding (1931), essay; Porta Nigra (1934), p.; Herman Gorter (1937), essay; Menno ter Braak (1939), essay.

Uitgaven:

Verzameld werk, 4 dln. (1938-1947); Verzamelde gedichten (1941, 1977¹⁴); Verzameld werk (1960, 1979⁴); `Vijf versies van "Vera"', in Achter het boek, dln. 1 en 2 (1962), met inl. van A. Lehning; A.L. Sötemann (ed.), H.M. voor de spiegel (1966, 1972<sup>2</sup>), bloeml.; `De briefwisseling van P.N. van Eyck en H.M.', in Achter het boek (1968), met inl. en aant. van A.P. Verburg.

Literatuur:

Groot-Nederland (1938), speciaal M.-nummer; In memoriam H.M. = Criterium (1940); D.A.M. Binnendijk e.a., In memoriam H.M. (1946); S. Vestdijk, `Marsman als Apollinische persoonlijkheid', in De Poolse ruiter (1946); W.L.M.E. van Leeuwen, Drie vrienden (1947); J.C. Brandt Corstius, De dichter M. en zijn kring (1951); G. Stuiveling, `Tempel noch kruis', in Steekproeven (1952); A. Lehning, De vriend van mijn jeugd (1954); A.W.P. van der Ree, Interpretatie van M., kriticus van anderen en het eigen-ik (1956), diss.; A. Lehning, M. en het expressionisme (1959, 1978²); R. Verbeeck, De dichter H.M. (1959); H.M., in Schrijvers prentenboek, 4 (1960); J.H. Cartens, Orpheus en het lam. Jan Engelman en H.M., 1925-1940 (1966, 1981²); A. van Duinkerken, in Gorter, M., Ter Braak (1967); J.J. Oversteegen, in Vorm of vent (1969); P. de Wispelaere, H.M., Grote ontmoetingen (1975); H. Postma-Nelemans, M. Verzen (1977), diss.; J. Kamphuis, in Tolken van hun tijd (1978); J. Goedgebuure, Op zoek naar een bezield verband, 2 dln. (1981); G. Puchinger, in Ontmoetingen met literatoren (1982).

[P. Minderaa]