De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Mander, Carel van

Noordnederlands prozaschrijver en dichter (Meulebeke, West-Vlaanderen, mei 1548-Amsterdam 11.9.1606). Bezocht de Latijnse school te Tielt; opgeleid tot schilder o.a. bij Lucas d'Heere; Italiaanse reis 1573-1577. Behoorde als schilder tot de maniëristische richting. Vanwege de troebelen in zijn geboortestreek week hij in 1583 uit naar Haarlem, waar hij een schilderschool vormde. Was lid van de Vlaamse kamer De Witte Angieren aldaar. Overtuigd doopsgezind. Zinspreuk: `Een is noodich'.

In zijn jonge jaren schreef hij zinnespelen over bijbelse figuren, kluchten, tafelspelen, refereinen en liederen, maar vrijwel alles is verloren gegaan. In de trant van de oude `schriftuurlijke liedekens' schreef hij (met anderen): Dat hooghe liedt Salomo, met noch andere gheestelycke liedekens (1595). Een veel vermeerderde herdruk hiervan is: De harpe, oft des herten snarenspel (1597). Sedert 1605 verschijnend onder de titel De gulden harpe, kreeg deze bundel, die nog geheel op rederijkersstandpunt staat, zijn definitieve vorm in 1626. Eveneens in rederijkerstrant is zijn vertaling, naar het Frans van H. Salel, van De eerste XII boecken vande Ilyadas (1611). Het eerste werk in renaissancemaat is de

[p. 371]

Vergiliusvertaling: Bucolica en Georgica, dat is Ossenstal en Landt-werck (1597). Ter ere van het `gulden jaer' 1600 schreef hij De kerck der deucht, een vrije bewerking van Ronsards Songe au Sieur de la Rouvère. Het werd, samen met werk van andere vernieuwingsgezinde schrijvers, ook gepubliceerd in Den Nederduytschen Helicon (1610). In 1626 verscheen Bethlehem dat is het broodhuys, een bundel bijbelse eclogae met o.a. een berijming van de Klaagliederen. Eveneens postuum verscheen van hem een groot episch-didactisch dichtwerk, sterk door Du Bartas' Sepmaines beïnvloed: Olijfbergh ofte poëma van den laetsten dagh (1609).

Zijn hoofdwerk is Het schilder-boeck (1604, 1969²). Dit bevat allereerst een leerdicht, geschreven in vijfvoetige jamben: Den grondt der edel vry schilderconst; vervolgens in drie delen 't Leven der vermaerde doorluchtighe schilders des ouden en nieuwen tijds, een vertaling van Vasari's Le vite dei più eccellenti pittori, de levens van de antieke en de Italiaanse schilders, en als eigen werk Het leven der doorluchtighe Nederlandtsche en Hoogduytsche schilders; voorts de Uutleggingh op den Metamorphosis Pub. Ovidii Nasonis, een repertorium voor klassieke mythologie en antiquiteiten, en Uutbeeldinge der figueren, een handboek voor allegorie en emblematiek.

Van Mander was beter als schrijver dan als dichter, en beter als dichter dan als schilder. In zijn Leven der Ned. en Hoogd. Schilders heeft hij, hoezeer ook beïnvloed door Vasari, een oorspronkelijk werk geleverd dat uitblinkt door goede karakteristieken, levendige verteltrant, humor en soms een breed retorische zwier. Als dichter is hij een overgangsfiguur: zijn jambische verzen zijn een op het tellen der lettergrepen berustende klankenreeks, waarin het ritme van de middeleeuwse poëzie nog nawerkt; zij hebben nog niet de soepelheid van de onmiddellijk na hem komende renaissancedichters. Merkwaardig is dat hij in het picturale, waarin hij een tweederangsfiguur was, eerder de vormvernieuwing van de renaissance heeft ondergaan dan in het literaire. De veel geuite bewering dat hij een tweeledige persoonlijkheid was, nl. een vroom menist en een wereldse renaissanceman, berust op een misverstand: de oudheid werd door hem, evenals het ot, ondergeschikt gemaakt aan het christendom, dat volgens hem van beide de vervulling betekende.

Uitgaven:

J. Zoet, De Uutl., Metam. en Uutbeeldinge (1643); J. Sandrart, Schilderboeck (1679), Duitse vert.; J. de Jogh, Leven der Ned. en Hoogd. schilders (1764); H. Hymans, Schilderboeck (1884-1885), Franse vert.; H. Floerke, Idem (1906), Duitse vert.; R. Höcker, Das Lehrgedicht (1916), Duitse vert.; A.F. Mirande en G.S. Overdiep, Het Schilderboeck van C.v.M. in hedendaagsch Nederlandsch overgebracht (1936, 1950⁴); H. Miedema (ed.), Den grondt der edel vry schilderkonst, 2 dln. (1973); Idem en M. Spies (ed.), De kerck der deucht (1977²); W. Waterschoot (ed.), Ter liefde der const. Uit het Schilder-Boeck (1604) van K.v.M. (1983).

Literatuur:

't Geslacht, de geboortplaets, tijdt, leven ende werken van K.v.M., schilder en poeet, anoniem (1617), verschenen achter de Uutl. Metam. Ovidii (1616); R. Jacobsen, C.v.M. Dichter en prozaschrijver (1906, 1972²), met bibl. (1884-1972); H. Miedema, Het bio-bibliografisch materiaal (1972); Idem, Kunst, kunstenaar en kunstwerk bij K.v.M., een analyse van zijn levensbeschrijvingen (1981); W. Waterschoot, `K.v.M.s Schilder-Boeck (1604), a description of the book and its setting', in Quaerendo, 13 (1983).

[W.J.C. Buitendijk en S.S. Hoogerhuis]