De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Maerlant, Jacob van

Middelnederlands dichter (13de eeuw). De schaarse gegevens over zijn leven gaven aanleiding tot diverse hypothesen. Volgens de opvatting van J. Noterdaeme werd Van Maerlant ca 1220-1225 te Houthave-Maerlant in het Brugse Vrije geboren, mogelijk als zoon van Weitkinus de Coster; trad als klerk in dienst van de ridders van Roden te Snellegem, waar hij zijn eerste, vnl. epische, werken schreef. Na 1257 verdwenen de heren van Roden uit Snellegem en verbleef hij vermoedelijk enige tijd te Maerlant, zijn geboorteplaats. Tussen 1266 en 1270 vestigde hij zich te Damme, waar hij zijn grote didactische werken en strofische gedichten schreef. Daar ook zou hij ca 1300 zijn overleden.

Maerlants omvangrijke werk vertegenwoordigt de geest van de opkomende burgerij en heeft een sterk didactisch-moralistische inslag. Het geeft steeds blijk van de hoogstaande levenshouding, vroomheid en waarheidsliefde van de schrijver. Het omvat versch. genres. In de hoofse roman Torec (3849 verzen), een bewerking van een Frans-Keltische roman, overheersen avontuur, moedereer en hoofse minne. Alexanders geesten (ca 14 300 verzen), naar de `Alexandreis' van Gauthier de Châtillon, biedt naast de wonderlijke avonturen van Alexander moraliserende beschouwingen over de hebzucht van adel en clerus. Merlins boec (ca 10 400 verzen), naar het Frans van Robert de Borron, bevat een onvoltooide Jozef van Arimathea-Graallegende, het beroemde duivelsproces, en ten slotte de geschiedenis van de tovenaar en profeet Merlijn. In dit werk treedt voor het eerst Van Maerlants waarheidsliefde op de voorgrond, waar hij zijn bron van leugen beschuldigt en verbetert. De Historie van Troyen (ca 40000 verzen), naar de Roman de Troie van Benoit de Ste-More, is een poging tot wetenschappelijke geschiedschrijving, steunend op betrouwbare bronnen.

Van Maerlant schreef ook een aantal wetenschappelijke werken op rijm. De Lapidarijs (over de kracht van bepaalde stenen) en de Sompniariis (een droomverklaring) gingen verloren. Een hs. in Leiden zou echter volgens W. Braekman fragmenten van deze Lapidarijs bevatten. Heimelykheid der Heimelykheden (2158 verzen) is een fragmentarische vertaling van het in de me zeer verspreide Secreta Secretorum (het leerboek der regeerkunst in de me). Der naturen bloeme (16 650 verzen), naar De natura rerum van Thomas van Cantimpré, biedt een overzicht van de natuurkundige wetenschap van zijn tijd met moraliserende toepassingen. Met dit werk kant de dichter zich tegen de hoofse verbeeldingsliteratuur en het Frans, en stelt hij zijn kunst in dienst van een nieuw esthetisch, vnl. didactisch ideaal: `nutscap ende waer'.

De Rijmbijbel (ca 34 900 verzen), naar de Biblia Scholastica van Petrus Comestor, verhaalt het ot en nt met de verwante apocrypha, en tot slot de Wrake van Jerusalem, naar Flavius Josephus' Bellum Judaicum. Een Leven van Ste-Clara ging verloren. Sinte Franciscus leven (ca 10 540 verzen) is geschreven naar de heilige Bonaventura.

[p. 368]

Van Maerlants belangrijkste werk (ca 91 000 verzen), de Spieghel historiael, een wereldgeschiedenis naar het Speculum historiale van Vincent van Beauvais, biedt een mengeling van fantastische verhalen en een droge opeenvolging van dorre historische feiten, alles beschouwd in het licht van de middeleeuwse vroomheid en godsgedachte. Het werd door Lodewijk van Velthem voortgezet.

Van zijn strofische gedichten behandelt `Deerste Martijn', evenals de beide andere een quodlibet, het probleem van het kwaad en van het heil. `Dander Martijn' plaatst de hartstocht-liefde tegenover trouwe aanhankelijkheid, de liefde tot de wereld tegenover de liefde tot God. `Derde Martijn' of `Vander drievoudechede' behandelt het dogma van de drieëenheid. `Vanden vijf vrouden' is een lofzang op de vijf vreugden van Maria op aarde. `Ons Heren wonden' bezingt de vijf wonden van Christus. `Die clausule vander bible' verheerlijkt Maria in haar prefiguraties, in haar uiterlijke schoonheid, in haar leven op aarde. In `Vanden lande van Overzee' roept Van Maerlant de christenheid op tot een nieuwe kruistocht. `Der kerken claghe' velt een vernietigend oordeel over de onverzadigbare hebzucht van de clerus. `Ene disputacie van onser vrouwen ende van den heilighen cruce' behandelt het thema van de verlossing door Christus' menswording.

Uitgaven:

M. de Vries en E. Verwijs (ed.), Spieghel historiael, 4 dln. (1857-1863, 1980²); J. David (ed.), Rijmbijbel, 3 dln. (1858-1859); J. te Winkel (ed.), Torec (1875); E. Verwijs (ed.), Der naturen bloeme, 2 dln. (1878); J. van Vloten (ed.), Historie van den graal, Merlijn (1880); J. Franck (ed.), Alexanders geesten (1882); N. de Pauw en E. Gaillard (ed.), Historie van Troyen, 4 dln. (1889-1892); A.A. Verdenius (ed.), Heimelykheid der heimelykheden (1917); J. Verdam en P. Leendertz jr. (ed.), De strofische gedichten (1918); P. de Keyser (ed.), Keurgedichten uit zijn godsdienstige lyriek (1947); A.T.W. Bellemans (ed.), Torec (1948²), gedeelten; J. van Mierlo (ed.), Uit de strophische gedichten van J.v.M. (1954); P. Maximilianus (ed.), Sinte Franciscus leven, 2 dln. (1954); G. Stuiveling, Van den lande van over zee (1966), facs. uitg. met inl.; R. Seys en L. Dendooven (ed.), Idem (1969); Th. Mertens (ed.), Den anderen Merten. Synoptische archiefeditie van J.v.M.s tweede Martijn (1978); T. Sodmann (ed.), Historie van den Grale und Boek van Merline (1980); Ph. Utenbroeke en L. van Velthem (ed.), Spieghel Historiael (1982²).

Literatuur:

K. Versnaeyen, J.v.M. en zijne werken (1861); C.A. Serrure, J.v.M. en zijn werken (1867²); J. te Winkel, M.s werken beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw (1892², 1979³); A. Arents, J.v.M. Proeve van bibliografie (1943); J. van Mierlo, J.v.M., zijn leven, zijn werken, zijn betekenis (1946); J. Noterdaeme, `J. de coster v.M.', in Hand. Kon. Zuidnederl. Mij v. Taal- en Letterk. en gesch. (1961); J. Janssens, De martiale persoonlijkheid van J.v.M. (1963); H.C. Peeters, `Nieuwe inzichten in de M. problematiek', in Hand. Kon. Zuidnederl. Mij v. Taal- en Letterk. en gesch. 18 (1964); J. Noterdaeme en H.P. Schaap, `Nieuwe M. problemen', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 82 (1966); H.P. Schaap, `Een kostersambt te Maerlant, in de 13e eeuw?', in Idem, 82 (1966); W. Braekman, `Fragmenten van de verloren gewaande Lapidarijs van J.v.M.', in Versl. en Meded. Kon. Vl. Acad. v. Taal- en Letterk. (1970).

[J. Janssens en S.S. Hoogerhuis]