De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Leopold, Jan Hendrik

Nederlands dichter en classicus ('s-Hertogenbosch 11.5.1865-Rotterdam 21.6.1925). Studeerde klassieke letteren te Leiden, promoveerde in 1892 (Studia Peerlkampiana) en was van 1891 tot 1924 verbonden aan het gymnasium Erasmianum te Rotterdam. In 1924 werd hij vanwege ernstige doofheid afgekeurd.

Terzijde van het letterkundig leven van die periode, bijna terzijde van het leven zelf, heeft Leopold een dichterlijk oeuvre voortgebracht dat even hoog is van gehalte als beperkt van omvang. Na zijn debuut in De Nieuwe Gids (vii, 2, 1893) - de aflevering waarin ook Henriëtte Roland Holst debuteerde - heeft Leopold met grote tussenpozen iets bijgedragen. In 1912 bracht Boutens dit verspreide werk bijeen in een bundel Verzen, in 80 exemplaren bij Eduard Verbeeke te Brugge gedrukt. Het jaar daarop bezorgde Leopold zelf een uitgave waarin ook enig ongepubliceerd werk werd opgenomen.

Het alles overheersende thema van zijn lyriek is de eenzaamheid waartoe hij zich zowel door zijn introverte aard als door een tragisch verbroken verbintenis gedoemd wist, maar die allengs tot een algemeen-menselijke, existentiële eenzaamheid verdiept werd. Gaat dit thema aanvankelijk gepaard met het besef dat elk omgaan met medemensen pijn doet, later komt er een bewuster aanvaarding van het onontkoombare, meer verwant aan de Stoa. In overeenstemming hiermee neemt de sensitieve dichterlijke stijl (verwant aan Gorters Verzen, maar grijzer en meer ingehouden van toon) toe in zinrijke concentratie, zonder overigens iets prijs te geven van zijn individuele ritme en melodie. Het Perzische kwatrijn wordt door zijn bezielde toepassing een versvorm van onovertroffen volmaaktheid.

In De Nieuwe Gids van januari 1915 publiceerde Leopold een verhalend gedicht, Cheops, dat het jaar daarna afzonderlijk verscheen in de bibliofiele reeks van De Zilverdistel (50 exemplaren). In dit werk heeft Leopold een poëtisch visioen gegeven van de metafysische slotsom waartoe intensieve studie van Spinoza, de klassieke wijsgeren en ook oosterse letterkunde hem had geleid. In kwatrijnen en andere kleine

[p. 353]

gedichten, slechts ten dele door hemzelf gepubliceerd, blijkt de oosterse invloed op de oudere Leopold nog te zijn toegenomen: ze bevestigen zijn bittere levenservaring, zijn wijsgerig agnosticisme, maar ook zijn vreugde om de kleine genoegens des levens: een element van het epicurisme, waaraan hij ook een publikatie in proza had gewijd. De tweede bundel Verzen, maar ten dele door de dichter zelf persklaar gemaakt, verscheen in 1926. Tweemaal heeft P.N. van Eyck het verzameld werk uitgegeven: in 1935 met talrijke onvoltooide fragmenten, voorzien van sterretjes in de opengelaten plekken; daarna in twee delen (1951-1952) met voor het eerst ook belangrijke vertalingen en artikelen, maar deze laatste zonder rekening te houden met de chronologie die voor een goed inzicht in Leopolds ontwikkeling een absolute voorwaarde is.

G. Dorleijn toont in zijn proefschrift Schuilgelegen uitzicht (1984) aan de hand van varianten in de tekstgeschiedenis van de gedichten van Leopold aan dat de teksten aanleiding geven tot een interpretatie die in overeenstemming is met de symbolische poëtica van Leopold. Die poëtica houdt in dat poëzie niet naar iets verwijst, maar een zelfstandige rol speelt en opgevat moet worden als een taalspel dat zijn eigen werkelijkheid oproept. In die zin is de poëtica van Leopold verwant aan de symbolistische poëzie van de dichter Mallarmé.

Belangrijk in dat verband zijn de historisch-kritische uitgaven van Sötemann en Vervliet die het wordingsproces van deze gecompliceerde poëzie, voorzover dat op papier terecht is gekomen, op de voet volgen.

Werken:

Ad Spinozae opera posthuma (1902); Stoïsche wijsheid (1904); M. Antonius Imperator (1908); Uit den tuin van Epicurus (1910); Oostersch (1924).

Uitgaven:

Verzamelde verzen van J.H.L. (1935); P.N. van Eyck (ed.), Verzameld werk i en ii (1951, 1952); M.J.G. de Jong, L.s Cheops (1966), met inl. en essay; J. Polak (ed.), O rijkdom van het onvoltooide (1977), bloeml.; Kwatrijnen van Omar Khayyam, uitg. door A.L. Sötemann en H.T.M. Vervliet (1981); A.L. Sötemann en H.T.M. Vervliet, Verzamelde verzen, dl. 1 (1982); Cheops (1983); Gedichten, dl. 1, historisch-kritische uitgave door A.L. Sötemann en H.T.M. Vervliet, 2 dln. (Monumenta literaria neerlandica, 1983).

Literatuur:

F. Schmidt-Degener, Herinnering aan L. (1942); Over L. (1951), essays; J.N. Jalink, Nieuwe varianten van enkele L.-gedichten (1958); A.L. Sötemann, `L. en Chrisippus', in Nieuwe Taalg., 60 (1967); Idem, `L. en Dionysius van Halicarnassus', in Idem, 61 (1968); W.A.P. Smit, `De zes Christusverzen van J.H.L.', in Twaalf studies (1968); J. Hulsker, `J.H.L.', in Schrijversprentenboek, 15 (1970); E. Frank, Op de hoogte met L. (1977); W. Spillebeen, `J.H.L.', in Grote Ontmoetingen (1978), met bibl.; A. Roland Holst, Over den dichter Leopold (1980), eerder verschenen in De Gids, 85 (1921); W.J.W. Koster, in De Tachtigers en de klassieken (1980); A.L. Sötemann, Op het voetspoor van de dichter (1980); K. Verheul, in Antwoord van een buitenstaander (1981); A.L. Sötemann, in T. van Deel e.a. (ed.), Over gedichten gesproken (1982); P. van den Heuvel en P. Simons (ed.), J.H.L.-cahier, 1 (1982), 2 (1983); D. Kroon (ed.), In deze weidse vlucht de koning Cheops (1983); G. Dorleijn, `Het sterkste werkt wat is weggelaten', in Literatuur, 1 (1984); Idem, Schuilgelegen uitzicht, editie van en editie-technisch en genetisch interpretatief commentaar bij enkele gedichten van J.H.L., 2 dln. (1984), diss.

[G. Stuiveling en G.J. van Bork]