De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Huizinga, Johan

Nederlands historicus en prozaschrijver (Groningen 7.12.1872-De Steeg 1.2.1945). Bezocht het gymnasium van zijn geboortestad en studeerde aan de universiteit aldaar sinds 1891 Neerlandse en Oosterse taal- en letterkunde. Promoveerde in 1897 te Groningen op het proefschrift De Vidûsaka in het Indisch tooneel.

Leraar geschiedenis te Haarlem en in 1903 privaatdocent in de oudheid- en letterkunde van Voor-Indië aan de universiteit van Amsterdam. Weldra keerde zijn belangstelling zich echter naar de westerse, en met name de middeleeuwse geschiedenis. In 1905-1906 verscheen zijn eerste grotere studie op dit gebied, De opkomst van Haarlem in de Bijdragen voor de Vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde. In 1905 werd hij benoemd tot hoogleraar middeleeuwse en nieuwe geschiedenis te Groningen; in 1915 volgde zijn aanstelling tot hoogleraar algemene geschiedenis te Leiden.

Huizinga heeft zich in zijn historisch werk op versch. terreinen bewogen; deels vaderlandse, deels lokale geschiedenis; daarnaast algemene cultuurgeschiedenis, algemene cultuurwetenschap, hedendaagse cultuurbeschouwing en theorie der geschiedenis. In 1912 verscheen de verhandeling Uit de voorgeschiedenis van ons nationaal besef, waarin hij het ontstaan hiervan uit het Bourgondische partijgevoel verklaarde. In 1913 gaf Huizinga in zijn rede: Over de betekenis van 1813 voor Nederland's geestelijke beschaving zijn grootse visie op de vaderlandse cultuur van de 17de tot het midden der 19de eeuw. In 1914 volgde De geschiedenis der Groningse universiteit, naar aanleiding van haar 300-jarig bestaan. In 1919 verscheen zijn cultuurhistorisch hoofdwerk: Herfsttij der middeleeuwen.

Kort tevoren (1918) had hij het veel minder bekende Mensch en menigte in Amerika gepubliceerd, niet zo groots van opzet en minder evocatief van stijl, maar even goed gekarakteriseerd, waarin het economische aspect niet is verwaarloosd. Cultuurhistorische studies volgden over de 12de eeuw, de renaissance en de 18de eeuw; beroemd werd vooral Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw (1941, eerder in het Duits verschenen). Van zijn biografieën verdienen vermelding Erasmus (1924) en Leven en werk van Jan Veth (1927). Op het gebied van de algemene cultuurwetenschap schreef hij Homo ludens, proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur (1938), met talloze voorbeelden, o.a. uit archaïsche culturen. De 20ste-eeuwse cultuurcrisis behandelde Huizinga o.m. in: In de schaduwen van morgen (1935) en Geschonden wereld (1945). Deze werken hebben, naast Herfsttij, zijn naam bekend gemaakt. Over de theorie der geschiedenis schreef hij onder meer: De wetenschap der geschiedenis (1937). In het algemeen kan men zeggen dat Huizinga in zijn latere jaren steeds meer overging van beeldende cultuurhistorie naar cultuurbeschouwing en theorie. Zijn voornaamste werken zijn in veel talen vertaald.

Herfsttij der middeleeuwen is volgens de ondertitel een `Studie over levens- en gedachtenvormen der 14de en 15de eeuw in Frankrijk en de Nederlanden'; Huizinga is daarbij kennelijk geïnspireerd geweest door Jacob Burckhardts Kultur der Renaissance in Italien. Huizinga's terrein is beperkter, maar zijn thematiek vertoont meer eenheid. Zijn werk wordt gedragen door de kerngedachte van `de zucht naar schoner leven', die in de cultuur der late me haar vervulling zoekt. Daarbij betrekt Huizinga ook de beeldende kunst in zijn cultuurmorfologische voorstelling. Het beter verstaan van de kunst der Van Eycks en hun tijdgenoten is zelfs uitgangspunt van zijn onderzoek geweest. Maar ook de vormen van het godsdienstig leven en denken vinden in Herfsttij een harmonieuze plaats.

De titel van het boek duidt erop dat Huizinga niet, zoals versch. tijdgenoten, de Oudnederlandse kunst der 15de eeuw als een `aanbrekende noordelijke renaissance' wilde zien. De Frans-Bourgondische cultuur der late me was voor hem integendeel

[p. 289]

een overdadige ontplooiing in deels al verstarde vormen, een levensstijl, wel schoon maar ook vol illusie en holheid. Het werk is een klassiek voorbeeld geworden van uitbeelding van cultuur zoals Huizinga die verstond; cultuur als uitdrukking van droom en ideaal, cultuur als een spel van edele vormen. De esthetische benadering der cultuurgeschiedenis brengt mee dat in Herfsttij hof en aristocratie het volle licht krijgen, doch de burger en de boer in de schaduw blijven. Tegen het verwijt dat hem hierover werd gemaakt, heeft Huizinga zich verweerd met te zeggen, dat het zijn bedoeling niet was geweest een volledig Bourgondische cultuurgeschiedenis te schrijven. Het gekozen thema en zijn uitwerking echter weerspiegelen de richting die in zijn belangstelling domineerde.

Uitgaven:

Verzamelde werken, 9 dln. (1948-1953); Verspreide opstellen over de geschiedenis van Nederland (1982).

Literatuur:

C.T. van Valkenburg, J.H., zijn leven en zijn persoonlijkheid (1946); P. Polman, H. als cultuurhistoricus (1946); H.A. Enno van Gelder, Prof. Dr. J.H. (1947); W. Kaegi, Das historische Werk J.H.s (1947); J. Romein, Tussen vuur en vrijheid (1950); E.G. Vermeulen, Fruin en H. over de wetenschap der geschiedenis (1956); P. Geyl, `H. als aanklager van zijn tijd', in Meded. Kon. Nederl. Akad. v. Wet., N.R. dl. 24, nr. 4 (1961); L. Huizinga, Herinneringen aan mijn vader (1963); L.J. Rogier, Terugblik en uitzicht, i (1964); Idem, `J.H. 1872-1972', in Bijdr. en Meded. Gesch. Nederl., 88 (1973).

[Th.J.G. Locher]