De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Heinsius, Daniël

Ook Theocritus a Ganda of Janus Philodusus, Noordnederlands dichter, filoloog en historicus (Gent 9.6.1580-Leiden 25.2.1655). Bijgenaamd `De Gentsche nachtegaal'. Na hun vlucht uit Gent in 1583 en omzwervingen door Engeland, Holland en Zeeland, vestigden Heinsius' ouders zich tenslotte in Vlissingen, waar Heinsius de Latijnse school doorliep. Daarna liet zijn vader hem in Franeker rechten studeren, maar Heinsius voelde zich het meest aangetrokken tot de studie der klassieke letteren en Neolatijnse dichtkunst. Vanaf 1598 studerend te Leiden, trok hij de aandacht

[p. 260]

van Marnix, Janus Dousa en J.J. Scaliger. Sedert 1602 gaf Heinsius aan de Leidse universiteit college, in 1603 werd hij buitengewoon hoogleraar poëtica, in 1605 Grieks en na Scaligers dood (1609) gewoon hoogleraar. Ook was Heinsius (vanaf 1607) universiteitsbibliothecaris. Later kreeg hij nog een aantal vererende benoemingen, o.a. tot geschiedschrijver van Gustaaf Adolf, koning van Zweden (1618) en van de Staten-Generaal (1627). Op de synode van 1618-1619 was hij secretaris van de gevolmachtigden der Staten-Generaal. Later raakte Heinsius hoe langer hoe meer in een algemene conflictsituatie, en haalde zich veel vijandschap op de hals: op het gebied van de dichtkunst (toepassing van mythologie), de theologie (zijn contraremonstrants standpunt, o.a. door Barlaeus en Vossius aangevallen), de bijbelinterpretatie (zijn Sacrarum exercitationum ad Novum Testamentum libri XX, 1636, geattaqueerd door zijn Leidse collega Claudius Salmasius).

Ca 1600 werkte Heinsius veel samen met Hugo de Groot; beiden speelden een belangrijke rol bij de opkomst van de senecaanse tragedie, die veld won ten koste van het 16de-eeuwse drama, waarin met verandering van thematiek Plautus' en Terentius' blijspelen werden nagevolgd. Zo verschenen in 1603 Grotius' Adamus exul, en in 1602 Heinsius' Auriacus, sive libertas saucia, handelend over de dood van Willem van Oranje; een levendig en toen veelgeprezen stuk. De Herodes infanticida (1632) is veel bezadigder van toon. Het lokte kritiek uit wegens het gebruik van klassieke mythologie. Een polemiek ontstond met de Franse geleerde J.L. Guez de Balzac en ook Salmasius mengde zich in deze strijd. Heinsius' beide toneelstukken zijn het sterkst in hun lyrische onderdelen, de koorzangen.

Heinsius leidde omstreeks 1602 de aanvallen die een aantal jonge vereerders van Janus Dousa ondernam op de historicus P.C. Bockenberg. Zichzelf Janus Philodusus noemend gaf hij in 1602, in een `Responsio' aan Bockenberg, onder de titel Lusus variorum een aantal satirische, zeer venijnige Latijnse gedichten van zichzelf en anderen (Grotius en Scriverius) uit, die in gedurfdheid voor Martialis' epigrammen weinig onderdoen.

Veel opgang maakte Heinsius met zijn erotische lyriek, waarin duidelijk een ontwikkelingsgang is waar te nemen. De Elegiarum libri III. Monobiblios Sylvae, in quibus varia (1603) zijn luchtig van toon, vinden hun aanleiding in het gewone leven en geven uitdrukking aan een waarachtig gevoel. De in 1606 toegevoegde verzen (het geheel onder de titel Poemata, waaraan in de druk van 1640 de Poemata graeca werden toegevoegd) behelzen `liefdessofistiek', maar in 1610 is Heinsius, als hij aan bewerkingen van zijn vroegere verzen nieuwe toevoegt, teruggekeerd tot zuiverder poëzie, en geeft tevens blijk van een grotere taalbeheersing. De technische volmaaktheid in deze periode staat tegenover het jeugdig vuur der eerste verzen. Heinsius' gelegenheidsgedichten, vooral zijn dodenklachten over Dousa, Lipsius en Scaliger, oogstten veel bijval, evenals in 1621 zijn leerdicht in vier boeken De contemptu mortis. Zijn redevoeringen werden uitgegeven in 1612 (Orationes, 1657², definitieve uitg. door zijn zoon Nicolaas). Door zijn Nederlandse gedichten heeft hij de Nederlandse poëzie gestimuleerd tot vernieuwing in de geest der humanistische Neolatijnse en renaissancistische Franse letteren. Dat een wereldvermaard geleerde gelijk Heinsius zich verwaardigde in het Nederlands te dichten, is voor de ontwikkeling van de Nederlandse poëzie in de gouden eeuw van het grootste belang geweest. Dit werd reeds opgemerkt door Heinsius' vriend Petrus Scriverius, die de Nederduytsche poemata voor Heinsius heeft uitgegeven (1616; sedert 1622 opgenomen achter de uitgaven van de Lofsanck van Jesus Christus).

Heinsius schreef o.a. erotische emblematiek. De bundel Quaeris quid sit amor, met Latijnse en Nederlandse poëzie, verscheen in 1601; latere drukken hebben als titel Emblemata amatoria en Afbeeldingen van minne. In de druk van 1613 is Het ambacht van Cupido toegevoegd. In 1606 verscheen de Spiegel van de doorluchtige vrouwen. De in zware alexandrijnen geschreven bijschriften hebben meestal een elegische toon; naar petrarcistische trant staat de geliefde afwijzend tegenover de dichter en is ze hem bijna tot vijandin.

Ook in zijn nationale lofzangen, o.a. op de dood van Jacob van Heemskerk, toont Heinsius zich, ondanks barokke gezwollenheid en klassieke opsmuk, waarachtig dichter en warmvoelend vaderlander. De vastenavondzang Hymnus of lofsanck van Bacchus (1614) is door Ronsards Hymne de Bacchus geïnspireerd. Het is een verheerlijking van de wijn, maar tevens een

[p. 261]

leerdicht, waarin Heinsius zijn geleerdheid breed ten toon spreidt. Het gedicht verscheen in 1616 in de Nederduytsche poemata, voorzien van een mythologisch commentaar door Scriverius. Deze gaf ook een theologisch commentaar bij de Lofsanck van Jesus Christus, in 1615 geschreven naar het voorbeeld van Du Bartas' La sepmaine, en in 1616 afzonderlijk uitgegeven. In dit werk zijn een grote, vooral klassiek georiënteerde geleerdheid, een vernuftig paradoxenspel en een driftig ritme de middelen, waarvan Heinsius zich bedient om een strijdbaar-calvinistische overtuiging tot uitdrukking te brengen, waarbij het accent meer ligt op de majesteit dan op de liefde Gods. Met deze meeslepende hymne vooral is Heinsius de grondlegger geweest van een Nederlandse religieuze barokke dichtkunst, waaraan Revius en Vondel hebben voortgebouwd.

Grote invloed heeft Heinsius ook gehad als literair-theoreticus. Als zodanig gold hij in Frankrijk als een van de voornaamste autoriteiten. Hij dankte dit voor een deel aan zijn vertaling van Aristoteles' De poetica in het Latijn en zijn daaraan toegevoegde, erop gegronde, dramaturgie De tragoediae constitutione (1611). Invloed van Heinsius vertoont ook M. Opitz' theoretische geschrift Buch von der deutschen Poeterey (1624), terwijl Ben Jonson, Milton en Dryden hem eveneens blijken te kennen. Zijn Neolatijnse gedichten vonden ook in Frankrijk en Zweden veel navolging.

Werken:

Iani Philodusi, Petri Philomusi Filii, Antonii Tragoctoni Nep. adversus nuperum Petri Cornelissonii Bockenbergii scriptum pro Iano Dousa Nordovico Domino responsio. Item Lusus variorum in Tragoram cognomento Brassicam. Omnia cum glossis suis iam recens edita (1602); Dissertatio de Nonni Dionysiacis (1610); L. Annaei Senecae et aliorum Tragoediae serio emendatae (1611); Aristotelis de poetica liber. Daniel Heinsius recensuit. Accedit eiusdem De Tragoediae constitutione liber (1611, 1643²); Satirae duae (1617); Rerum ad Sylvam Ducis anno 1629 gestarum historia (1631).

Uitgaven:

L.Ph. Rank, J.D.P. Warners en F.L. Zwaan (ed.), Bacchus en Christus. Twee lofzangen van D.H. (1965); H. de la Fontaine Verwey (ed.), Thronus Cupidinis. Verzameling van emblemata en gedichten door G.A. Bredero, J. van den Vondel, Roemer Visscher, D.H. en Ronsard (1968); C.N. Smith (ed.), Emblemata amatoria 1608 (1973); A.K.H. Moerman, `Spiegel van de doorluchtige vrouwen', in D.H. zijn `spiegel' en spiegeling in de literatuurgeschiedschrijving (1974).

Literatuur:

J. Meursius, Illustris Academia Lugd.-Batava (1613, 1614², 1625³), met autob. en bibl.; Claudius Salmasius, Ad Aegidium Menagium epistola super Herode infanticida et Censura Balsaci (1644); P. Hofman Peerlkamp, Liber de vita, doctrina et facultate Nederlandorum qui carmina latina composuerunt (1838²); A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland (1918, 1973²); W.A.P. Smit, De dichter Revius (1928, 1975²), met bibl.; G. Ellinger, Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden (1933); D.J.H. ter Horst, D.H. (1934), met bibl.; G.A. van Es, Barokke lyriek van protestantsche dichters in de 17e eeuw (1946); E.G. Kern, The Influence of H. and Vossius upon French Dramatic Theory (1949); P.J. Meertens, `De Groot en H. en hun Zeeuwsche vrienden', in Archief Zeeuwsch Genootschap 1949-1950 (1950); B.A. Vermaseren, `P.C. Bockenberg (1548-1617), historieschrijver der Staten van Holland', in Bijdr. en Meded. Utrechtsch Hist. Genootschap, 70 (1956); M. Szyrocki, Martin Opitz (1956); W.L. Grant, Neolatin Literature and the Pastoral (1965); A. Schöne, Emblematik und Drama im Zeitalter des Barock (1968²); P.R. Sellin, D.H. and Stuart England (1968), met bibl.; S.F. Witstein, Funeraire poëzie in de Nederlandse renaissance (1969); J. Landwehr, `De Gentse liefdesembleemdichters en D.P. Pers', in Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk., 85 (1969); R. Breugelmans, `Quaeris quid sit amor', in Quaerendo, 3 (1973), met bibl.; L. Forster, `The Date of "Quaeris quid sit amor?"', in Idem, 4 (1974); A.K.H. Moerman, D.H. zijn `spiegel' en spiegeling in de literatuurgeschiedschrijving (1974); R.E.O. Ekkart, `Iconografie van D.H.', in Jaarb. Centraal Bureau Geneal., 28 (1974); J.H. Meter, De literaire theorieën van D.H. (1975); K. Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur (1977); B. Becker-Cantarino, D.H. (1978); H. de la Fontaine Verwey, `Willem Jansz. en de Nederlandse emblematiek: I. D.H. als Nederlands dichter; II. De Thronus Cupidinis', in Uit de wereld van het boek, dl. 3 (1979); E.K. Grootes, `Hooft en H.', in Uyt liefde geschreven; studies over Hooft 1581-1981 (1981).

[G. Kuiper en P.J. Verkruijsse]