De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Coornhert, Dirck Volckertszoon

Noordnederlands dichter, prozaschrijver, theoloog en moraalfilosoof (Amsterdam, tussen 21.5 en 2.10.1522-Gouda 29.10.1590). Ontving als zoon van een welgesteld Amsterdams lakenkoopman wel een goede katholieke opvoeding (inbegrepen een reis naar Spanje en Portugal in 1538-1539), maar niet de Latijns-humanistische vorming die hem tot `mercator sapiens' had kunnen maken; werd door aanvullende studie op latere leeftijd toch nog `homo latinus'. Huwde na de dood van zijn vader, tegen de zin van zijn moeder, een meisje beneden de koopmansstand en vestigde zich als hofmeester op het kasteel der Brederodes bij Vianen (1541). In de bibliotheek van slot Batestein kwam hij in aanraking met niet-katholieke geschriften en in Vianen kon hij zien hoe de drukkerijen daar boeken op allerlei gebied produceerden. In 1546 verhuisde hij naar Haarlem (wellicht nog steeds in dienst van de Brederodes), waar hij graveur werd. Zijn leermeester was Maarten van Heemskerck.

Coornherts vooruitstrevende geest en humanistische sympathieën kwamen aan het licht door de uitgaven van de drukkerij die hij in de jaren 1560-1564 samen met Jan van Zuren te Haarlem leidde. Zijn vertalingen van Cicero, Senca, Boccaccio en Homerus behoren tot de vroegste die van deze auteurs in het Nederlands verschenen.

In 1561 werd Coornhert notaris, in 1562 stadssecretaris. Die laatste functie kwam hem te staan op een verblijf in de Gevangenpoort te Den Haag (1567) en op een periode van ballingschap in Duitsland (1568-1572); als secretaris werd Coornhert nl. betrokken bij Haarlems activiteiten tegen het Spaanse bewind. In 1572 werd Coornhert secretaris van de Staten van Holland, maar moest tengevolge van een conflict met de geuzenadmiraal Lumey opnieuw uitwijken. In Duitsland werd hij weer graveur; onder zijn leerlingen telde hij Hendrik Goltzius. Door de Pacificatie van Gent kon Coornhert in 1576 weer veilig terugkeren en werd weer notaris in Haarlem (1577). Dan komt de meest produktieve periode uit zijn leven. Nog eenmaal moest hij uitwijken (1585-1586), nu wegens zijn politieke polemieken. Uiteindelijk vestigde hij zich in 1589 in Gouda waar hij het volgende jaar overleed.

Coornherts werk is bijzonder veelzijdig. Zijn studie van het Latijn en de Latijnse letteren verleende hem toegang tot de humanistische en theologische wijsheid van zijn dagen. Door het spiritualisme gegrepen, raakte hij zeer afkerig van de gevestigde kerken en van de grote reformatoren. Hij dweepte met de Theologia Deutsch, een mystiek devoot geschrift dat hij vertaalde; had sympathie voor Sebastiaan Franck, het bijbels humanisme van Erasmus, de verkondigers van de verdraagzaamheid (o.a. Sebastien Castellion). Tegen libertijnen, pantheïsten en neostoïcijnen polemiseerde Coornhert echter met heftigheid, evenals tegen de calvinistische predestinatie- en genadeleer (Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes, 1589) en de intolerante staatkundige ideeën van Justus Lipsius, tegen wie Coornhert Proces van 't ketterdooden (1590) richtte. De familisten van het Huis der Liefde (Hendrik Niclaes) hadden aanvankelijk zijn sympathie; later polemiseer-

[p. 147]

de hij met hen. Daartegenover nam hij de rooms-katholieke eredienst in bescherming op grond van de indifferentie en onbelangrijkheid van uitwendige dingen (Verschooninge van de Roomsche afgoderye, 1560).

Tot Coornherts literaire werken behoren zijn komedies, waarvan de Comedie van lief en leedt (in 1567 in de Gevangenpoort geschreven; gedrukt in 1582) en de Comedie vande blinde voor Jericho (1582) de bekendste zijn. Ze vertonen de typische ontwikkelingsgang van rederijkersdrama tot een reeds enigszins klassiek blijspel: de oorspronkelijke rederijkersverzen wijken voor jambische metriek en gepaarde rijmen; de vijf delen krijgen een compositorische functie; er gaan koren optreden. Allegorie en moralisatie bleven echter. Coornhert die ook een paar verzen aan het Geuzenliedboek heeft bijgedragen, gaf wsch. in 1575 (met de titel Veelderhande geestlicke liedekens) zijn Liedboeck uit, in 1582 aangevuld met een `Bijvoegsel'.

Zedekunst dat is wellevenskunste (1585), opgedragen aan H.L. Spiegel, is de eerste Europese ethica in een landstaal. In dit werk wodt de weg aangegeven waarlangs de mens de `habitus', de `hebbelijkheid' van de deugd kan bereiken.

Werken:

Eenen nieuwen ABC of materi-boeck (1564); Abrahams uytgangh (1575, herdr. 1583, 1603, 1621); Comedie vande rijckeman (1582); Tweeling: Vanden bruydt Christi; Vande Egyptische vroeyvrouwen (1582); Synodus van der conscientien vryheydt (1582); Recht ghebruyck en misbruyck van tijdlycke have (1585); Boevetucht (1587); Comedie van Israel (1590); t'Roerspel vande kettersche werelt (1590); Tragica-comedia vanden thien maeghden (1630).

Uitgaven:

Wercken (1612; alleen dl. 1 zonder het toneelwerk); Wercken, 3 dln. (1630); G.A. Nauta (ed.), xx lustighe historien (1903); Th. Weevers (ed.), Dolinge van Ulysse (1939); B. Becker (ed.), Zedekunst (1982²); Van de vertróósting der wijsheyd (1945); C. van Baaren en H. Elsinga (ed.), Bloemlezing uit Vijftigh lustighe historien (1953); P. van der Meulen (ed.), Het Roerspel en de Comedies (1955); Werkgroep Utrechtse Neerlandici (ed.), Boeventucht (1984²).

Literatuur:

J. ten Brink, Specimen historio-ethico-theologicum de D.V.C., scriptore ethico (1860); Idem, D.V.C. en zijne Wellevenskunst (1860); F.D.J. Moorrees, D.V.C. notaris te Haarlem, de libertijn, bestrijder der gereformeerde predikanten ten tijde van prins Willem I (1887); B. Becker, `Thierry C. et Chr. Plantin', in Gulden Passer, 1 (1923); Idem, Bronnen tot de kennis van het leven en de werken van D.V.C. (1928); Th. Weevers, C.s. Dolinghe van Ulysse (1934); S. van der Meer, Bijdrage tot het onderzoek naar klassieke elementen in C.s. Wellevenskunste (1934); G. Kuiper, Orbis artium en renaissance (1941); G. Stuiveling, `C. en zijn liedboek', in Rekenschap (1941); H. Bonger, D.V.C., studie over een nuchter en vroom Nederlander (1942); P. van der Meulen, De Comedies van C. (1945); H. Bonger, De motivering van de godsdienstvrijheid bij D.V.C. (1954); W.M.H. Hummelen, De sinnekens in het rederijkersdrama (1958); D. Geeraerts, D.V.C. Zijn comedies en samenspraken in het licht van de XVIde eeuwse, Westeuropese toneel- en dialoogliteratuur (1962); Bibliotheca Belgica, dl. 1 (1964), bibl.; G. Geerts, `C. en de Twee-Spraack', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 81 (1965); K. Kooiman, `Spiegel, schrijver van de Twe-Spraack', in Idem, 83 (1967); G. Güldner, Das Toleranz-Problem in den Niederlanden im Ausgang des 16. Jahrhunderts (1968); J. Leder en M.F. Valkhoff, Les premiers défenseurs de la liberté religieuse, dl. 2 (1969); J. Wiarda, `D.V.C.', in Plus est en vous (1970); F. de Nave, `De polemiek tussen Justus Lipsius en D.V.C.', in Gulden Passer, 48 (1970); H. de la Fontaine-Verwey, `The Family of Love', in Quaerendo, 6 (1976); Idem, `Typografische schrijfboeken', in Uit de wereld van het boek, dl. 1 (1976²); I.M. Veldman, Maarten van Heemskerck and Dutch Humanism in the 16th Century (1977); H. Bonger, Leven en werken van D.V.C. (1978); W.J. van Hulst, `D.V.C.', in Kerk en Theologie, 31 (1980); J. Schouten, `D.V.C.', in Wie waren zij? (1980).

[G. Kuiper en P.J. Verkruijsse]