De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Busken Huet, Conrad

Nederlands prozaschrijver ('s-Gravenhage 28.12.1826-Parijs 1.5.1886). Stamde van vaders- en moederszijde uit hugenotenfamilie met talrijke Waalse predikanten; zijn vader was ambtenaar. Werd na het Haags Gymnasium te hebben afgelopen in april 1844 theologisch student te Leiden, naar eigen zeggen `luidruchtig, vrolijk en ligtzinnig', met veel belangstelling voor de letteren. Verspreide bijdragen aan de Studentenalmanak, onder de schuilnaam Jan van Oordt, tonen nog niet zijn volle talent. Onderging grote invloed van J.H. Scholten, een der voormannen van het modernisme, sinds 1846 hoogleraar te Leiden. In 1848 kandidaat geworden, sloot Busken Huet zijn studie af met een jaar te Lausanne. Na enkele moeilijkheden (omdat hij in 1846

[p. 123]

had meegedaan aan een studentenrel), kreeg hij eind 1849 toelating tot het ambt en werd in december 1850 beroepen bij de Église Walonne te Haarlem. Van april 1851 tot begin 1862 is Busken Huet daar Waals predikant geweest, aanvankelijk nog tamelijk rechtzinnig, later in toenemende mate modern evenals talrijke tijd- en ambtgenoten: Pierson, Perk, De Genestet e.a.

Behalve aan kerkelijke arbeid wijdde Busken Huet zich aan godsdienstige publikaties; stichtte o.a. het maandblad La Seule Chose Nécessaire (1856-1857) en bereikte een groot publiek met zijn Brieven over den bijbel (in afl. sinds voorjaar 1857; in boekvorm, 2 dln. 1858). Dit boek dankt zijn ontstaan mede aan gesprekken met een catechisante, Anna Dorothée van der Tholl, een onderwijzeres, met wie hij in 1859 trouwde. Hij gold nu zelf als voorman van het modernisme, gevaarlijker dan Friedrich Strauss, en werd mikpunt van heel wat polemiek. Als literator had hij slechts bescheiden naam gemaakt met twee novellistische boekjes: Groen en rijp (1854) en Overdrukjes (1858).

Intussen was Busken Huet in het nieuwe tijdschrift Wetenschappelijke Bladen begonnen met literair-historische en kritische arbeid, waarbij Sainte-Beuve hem als voorbeeld gold. Te zelfder tijd publiceerde hij in De Nederlandsche Spectator (1856-1857) onder de schuilnaam Lodewijk van Montalte zijn Brieven van een klein-stedeling, in persoonlijke en spontane trant. In april 1858 begon zijn medewerking aan De Gids, waarvan de 50-jarige Potgieter de leiding had. Hun kennismaking is voor Busken Huet van duurzame betekenis geweest: de samenwerking leidde tot een levenslange vriendschap. In het begin van de jaren zestig kwam de spanning tussen geloof en wetenschap bij Busken Huet tot een crisis, mede doordat hij de gehele problematiek in zijn preken besprak. Hij legde het ambt neer, maar zette zijn toespraken, nu in het Hollands, nog een tijdlang voort in de concertzaal te Haarlem. Werd journalist, en van 1863 af ook redacteur van De Gids. In zijn kroniek vlijmscherp oordelend vanuit zijn Europese, vooral Franse belezenheid, rekende hij af met allerlei overschatte grootheden. Mede om zijn spitse geestigheid vormt het werk uit deze twee jaren, 1863-1864, een hoogtepunt in de literaire kritiek, maar het bezorgde Busken Huet ook in de Gids-redactie weinig vrienden, behalve Potgieter, die de redactionale zaken allengs met de gewezen predikant alleen afdeed.

Twee artikelen in de aflevering van januari 1865 leidden tot een uitbarsting: Een avond aan het hof - een kritiek in dialoogvorm tegen een der dichterlijke almanakken, bracht zelfs de vraag van majesteitsschennis ter sprake - en De Tweede Kamer en de staatsbegrooting voor 1865, gericht tegen Thorbecke, heeft de liberale Gids-redacteuren stellig nog meer geschokt. In de breuk die ontstond, koos enkel Potgieter de zijde van Busken Huet: beiden verlieten De Gids, die daarmee haar karakter en niveau verloor. In mei 1865 bezocht Busken Huet met Potgieter de Dantefeesten in Florence. Nu hij geen eigen orgaan meer had, schreef hij in versch. tijdschriften kritische artikelen (o.a. tegen Van Lenneps Klaasje Zevenster, tegen De schepping van Ten Kate) en werkte voorts aan zijn roman Lidewyde die in 1868 uitkwam en schandaal verwekte door het erotisch realisme.

Intussen was Holland voor hem te benauwend geworden; hij ging in mei als journalist naar het toenmalige Nederlands-Indië, deed er verdienstelijk werk als redacteur van de Java-bode (tot begin 1873), en van april 1873 als oprichter-redacteur van een eigen krant: Algemeen Dagblad voor Nederlandsch-Indië. Zijn opvattingen, verwant aan die van Multatuli, pasten niet in het schema liberaal-conservatief: Busken Huet was radicaal en tegelijk aristocratisch (Nationale vertoogen, 2 dln., 1876). Het christendom was voor hem als agnostisch humanist en scepticus een belangwekkende, maar voorbije cultuurfase. In 1876 keerde het gezin naar Europa terug. Zijn reisindrukken werden uitgegeven als Van Napels naar Amsterdam (1877), later gevolg door Parijs en omstreken (1878) en Het land van Rubens (1879). Daar er na de dood van Potgieter, door hem herdacht in treffende Persoonlijke herinneringen (1877), niets meer was dat hem aan Holland bond, vestigde Busken Huet zich in Parijs, mede vanwege de studie van zijn zoon Gideon.

Had het kritisch werk uit de Indische jaren vooral een journalistiek en voorlichtend karakter, de Parijse tijd is het meest van belang wegens het grote en veelzijdige werk: Het land van Rembrand (gepubliceerd in afl., 1882-1884), een voortreffelijk geschreven overzicht over veel meer dan één eeuw, en ondanks alle voorbehoud op grond van latere inzichten nog steeds een

[p. 124]

monumentaal werk in het toen nieuwe genre van de cultuurgeschiedenis. Door gebundelde artikelen en een enkele lezingentournee kreeg Busken Huet omstreeks 1880 in stijgende mate gezag bij de begaafde jongeren die zich afwendden van de traditionele middelmaat. Enkelen van hen hadden persoonlijk contact met hem. Bij zijn plotselinge dood werd hij in De Nieuwe Gids herdacht als degene in wiens werk geheel een tijdvak lag weerspiegeld. Zijn beschouwingen, onvolledig en niet chronologisch bijeengebracht in 25 delen Litterarische fantasiën en kritieken (1868-1885), hebben op de kritische arbeid van Kloos, Van Eeden, Verwey en Van der Goes een duidelijke invloed uitgeoefend, mede door de persoonlijke stijl. Zijn scheppend werk, zowel Lidewyde (1868) als de later verschenen roman Robert Bruce's leerjaren (1875), bezit slechts historische waarde; het scherpe intelligente oordeel van Busken Huet heeft blijkbaar zijn scheppende fantasie geremd. Samen met Multatuli, wiens vleug van genie hem ontbrak, maar veel meer dan Pierson, Vosmaer of Van Vloten, is Busken Huet karakteristiek voor het derde kwart van de 19de eeuw.

Werken:

Kanselredenen (1861); Onze bede (1862); Toespraken (1863); Verspreide polemische fragmenten (1864); Ernst of kortswijl (1866); Multatuli (1868); Novellen (1875); Nederlandsche bellettrie, 3 dln. (1876); Oude romans, 2 dln. (1877); Potgieter 1860-1875 (1877).

Uitgaven:

G. Stuiveling (ed.), Vernuft ontzondigt (1956, 1979²), bloeml.; L. Brummel (ed.), Jan ten Brink/Cd.B.H. Brieven aan de uitgever van het tijdschrift Nederland (1965); J. Smit (ed.), De volledige briefwisseling E.J. Potgieter-Cd.B.H. (1972), met inl. en aant.; M.H. Schenkeveld (ed.), Lidewyde (1981), met inl. en aant.

Literatuur:

H.J. Polak, Tweeërlei letterkundige kritiek: Potgieter en B.H. (1891, 1956²); J. en A. Romein, `C.B.H., schrijver van beroep en roeping', in Erflaters van onze beschaving (1938-1940, 1976<sup>11</sup>); C.G.N. de Vooys, C.B.H. (1949); H. Lammers, `Een avond aan het hof. Het conflict in de Gids-redactie van 1865', in De Gids, 128 (1965); G. Termorshuizen, `B.H. en het "geval Hasselman" na honderd jaar', in Idem, 132 (1969); R. Nieuwenhuys, `H.s. Indische jaren 1868-1876', in Tirade, 14 (1970); P. Geyl, in Verzamelde opstellen, 4 (1978); O. Praamstra, `C.B.H. als redacteur van de Javabode', in De Negentiende Eeuw, 4 (1980); Idem, `De voorlezingen van B.H. in de winter van 1860-1861', in Idem, 6 (1982); J. Versteegen, `Deel drie van De Bruce's', in Nieuwe Taalg., 75 (1982).

[G. Stuiveling]