De Nederlandse en Vlaamse auteurs

[p. 84]

Boendale, Jan van

Ps. Jan de Clerc (eertijds ten onrechte Jan Deckers genoemd), Zuidnederlands dichter en prozaschrijver (Tervuren, bij Brussel, 1279-Antwerpen ca 1350). Aanvankelijk een van de drie en sinds 1314 dertig jaar lang de eerste schepenclerc (d.i. stadssecretaris) van Antwerpen.

Boendale behoort als dichter tot de zgn. didactische school, die teruggaat tot Jacob van Maerlant, maar onderscheidt zich door grotere oorspronkelijkheid en zelfstandigheid van oordeel. Hij is de eerste leek in de Nederlandse letterkunde die een eigen standpunt inneemt en meermalen een van de gangbare opvattingen afwijkende mening durft te verdedigen. Daardoor is hij een typische vertegenwoordiger van de reeds enigszins geëmancipeerde 14de-eeuwse stedelijke burgerij.

Naast het betrekkelijk weinig interessante, ofschoon door zijn omvang respectabele rijmwerk Brabantsche yeesten, geschreven op verzoek of op last van Willem Bornecalve, schout en schepen van Antwerpen, ter meerdere glorie van de Brabantse hertogen, waarbij de dichter, althans in de eerste boeken, zijn bronnen (o.a. Lodewijk van Velthem) nogal slaafs volgt, zet hij zich na 1325 aan het schrijven van zedekundige werken, wat beter strookt met zijn aard en aanleg. Ofschoon hij ook in zijn voornaamste werk Der leken spieghel (1325-1328) veelvuldig put uit bepaalde (helaas doorgaans geen eersterangs) bronnen, zoals de apocriefe evangeliën, de Sidrac, de Legenda aurea, de kroniek van Martinus van Troppau, de Disticha Catonis, Facetus en ps. Methodius, is hij zo kwistig met persoonlijk commentaar, dat een vrijwel complete levens- en wereldbeschouwing uit de oorspronkelijke passages kan worden geconstrueerd.

Vooral bij de behandeling van stoffen die zijn speciale belangstelling hebben, vallen rijmvaardigheid, taalbeheersing en vertelkunst op. Onmiddellijk na Der leken spieghel levert Van Boendale (die naar eigen getuigenis nooit stil kon zitten, maar altijd moest lezen of schrijven) een prozavertaling van Het boec van Sidrac (1329), dat hij bij het schrijven van Der leken spieghel reeds als onuitputtelijke vraagbaak had leren waarderen. Het oorspronkelijkste geschrift dat van Van Boendale bewaard is gebleven, is Jans teesteye (vóór 1333, wsch. na Der leken spieghel, al zijn de meningen hierover nog verdeeld), gedicht naar het voorbeeld van Maerlants Martijnzangen en waarin door de klachten over de plichtsverzaking der onderscheiden maatschappelijke standen heen, duidelijk blijkt waar Van Boendales sympathieën liggen. Een ouderdomsgeschrift is Het Boec vander wraken, ten dele naar nog niet volledig geïdentificeerde bronnen, maar voornamelijk naar de Sidrac en ps. Methodius, apocalyptisch van toon, waarin tegen de achtergrond van de komende ondergang van de wereld door de ineenstorting van het Duitse keizerrijk, de lezer wordt bezworen terug te keren tot christelijker daden.

Uitgaven:

J.F. Willems, Brabantsche yeesten; Les gestes des ducs-de-Brabant par Jean de Klerk d'Anvers, 2 dln. (1839-1843); M. de Vries, Der leken spieghel, 4 dln. (1844-1848); F.A. Snellaert, `Jans Teesteye' en `Boec vander wraken', in Nederlandsche gedichten uit de veertiende eeuw van J.B., Hein van Aken en anderen (1869); J.F.J. van Tol, Sidrac (1936); G. Ljunggren, Der leken Spieghel (1963), Middelnederduitse vert.

Literatuur:

J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederl. letterk., dl. 2 (1973²); J. van Mierlo, Gesch. van de letterk. der Nederlanden, dl. 1 (1939); J.J. Mak, `B.-studies', in Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk., 75 (1957) en 77 (1959); Idem, `B. en de Legenda aurea', in Meded. der Kon. Nederl. Akad. v. Wetenschappen, afd. Lett., nieuwe reeks, dl. 20, 13 (1957); Idem, `Het Boec vander wraken', in Leuvense Bijdragen (1958); Idem, `B. en de bijbel', in Nederl. Archief v. Kerkgesch. (1958); F. Closset, `Aspect de la tendance au didactisme dans les lettres thioises: Maerlant et B.', in Mélanges de linguistique et de philologie Fernand Mosse in memoriam (1958); J.F. Vanderheyden, `Literaire theorieën en poëtiek in de Middelnederl. geschriften. [...]', in Versl. en Meded. Kon. Vl. Acad. (1961); R. Vos, `Gemeenplaatsen rond de priester in Elckerlijc, bij J.v.B., Anthonis de Roovere en Cornelis Everaert', in Ons Geestelijk Erf, 40 (1966); L. Mellaerts, `Dichter J.v.B. Zeden- en geschiedkundige', in Meer Schoonheid, 20 (1973); Th. Coun, Twintig eeuwen Vlaanderen, 13 (1976); A. Ampe, `Walter Bosch, monnik van Affligem en zijn twee bewerkingen van J.v.B.'s Brabantsche yeesten', in Bijdragen tot de Gesch., 60 (1977); J. van Gerven, `Sociale werkelijkheid en mentale konstructie in het werk van J.v.B.', in Tijdschr. voor Sociale Gesch., 5 (1979); P.C. van der Eerden, `Het maatschappijbeeld van J.v.B.', in Idem, 5 (1979); J. van Gerven, `P. van der Eerden en B.'s maatschappijbeeld', in Idem, 5 (1979).

[J.J. Mak en J. Reynaert]