Kritisch proza

[p. 246]

Verantwoording

F. Bordewijk verzorgde van maart 1946 tot januari 1955 een letterkundige kroniek voor het Utrechtsch Nieuwsblad. Het streven, elke veertien dagen een artikel te leveren, wist hij soms lang achtereen te realiseren, maar de regelmaat van een klok moest door intermitterende ziekte- en rustperioden fictie blijven. Niettemin heeft hij zijn dagbladlezers gedurende 9 jaar een kritisch overzicht weten te geven van de verschenen naoorlogse Nederlandse literatuur vooral.

Uit de door de erven Bordewijk beschikbaar gestelde 152 kronieken, zijn er 79 voor bundeling geselecteerd. De subjectiviteit die inherent is aan een keuze, kan hier wellicht beperkt heten. Allereerst bedenke men dat juist de korte kronieken afvielen, zodat de gebundelde kopij aanzienlijk meer dan de helft van het geschrevene omvat. Een tweede gegeven dat de lezer moge overtuigen van de representativiteit van het gebodene, is het feit dat Bordewijk nu en dan buiten zijn letterkundig boekje ging en aldus teksten schreef die bij voorbaat niet in een verzameling van literaire kritieken konden passen. Om dezelfde reden kwamen gelegenheidsartikelen niet in aanmerking. Voorts was hetzelfde lot weggelegd voor afbrekende recensies van boeken, waaraan intussen geen ander literair criticus en/of vorser meer een woord vuil heeft gemaakt. Daarentegen leek het gewenst, meer of minder vergeten schrijvers die Bordewijk onder de aandacht bracht opnieuw de revue te laten passeren, naast de auteurs aan wie het lezend publiek de huldeblijken ook in de huidige tijd niet onthoudt. Zodra Bordewijk kritische beschouwingen van algemene aard ten beste gaf, dan mochten deze vanzelfsprekend niet ontbreken. In de overige gevallen gaf het belang van het besproken boek de doorslag, maar prevaleerde steeds de overweging dat een zo breed mogelijk scala van benaderingswijzen en karakteristieke opmerkingen getoond diende te worden. Hopelijk is door deze criteria de onontkoombare subjectiviteit op aantoonbare wijze ingetoomd.

Hetzelfde oogmerk, Bordewijk zo divers en volledig mogelijk tot zijn recht te laten komen, stond centraal bij de tekstpresentatie. Zo zal men het kritisch proza niet in een consequent toegepaste voorkeurspelling aantreffen. Waar woorden in het geding waren, die een mogelijk typerende schrijfwijze vertoonden of het vermoeden wekten dat de spelling ervan (voor Bordewijk) betekenisaspecten herbergde, werd de leidraad van ‘het groene boekje’ (1954) losgelaten. Dit geldt zowel voor de in oude spelling gestelde teksten als voor de teksten vanaf mei 1947 die een vernieuwde schrijfwijze lieten zien. Voorbeelden: alfabeth, crediet, épopée, féerie, iambe, litteratuur, olografisch, rondélen, satyre, tyran, Noordelingen, Godsvrucht,

[p. 247]

Zonnegod. Bij woordgroepen die als karakteristiek voor Bordewijk konden worden gezien, werd eveneens de oorspronkelijke tekst gevolgd. Men leest dan ook: deze facet, in Godsnaam, Vestdijkse scheppingen, een rechterlijke college e.d. Omtrent het al dan niet aaneenschrijven van ‘tenslotte’ is geen beslissing genomen, aangezien de mogelijkheid niet is uitgesloten dat Bordewijk een letterlijke betekenis aangaf met ‘ten slotte’ en de minder letterlijke met ‘tenslotte’. Men treft beide schrijfwijzen aan, zoals ze in het Utrechtsch Nieuwsblad stonden afgedrukt.

Bij dit alles was het gemis van een origineel steeds voelbaar. Van het kritisch proza is echter, zomin als van veel ander werk van Bordewijk, manuscript noch typescript bewaard gebleven. Juist bij kranteartikelen schept dit een aantal moeilijkheden. Soms was tekst weggevallen. De reconstructie herkent men bij die passages aan de haken []. Evidente zetfouten zijn zonder meer verbeterd. Ontstond er iets van twijfel, dan werd telkens de beschikbare tekst gerespecteerd. Daarom vindt men b.v. op p. 167 ‘afkeurig’, op p. 203 ‘zelfs’ (r. 4) en ‘met ander woorden’ (r. 34). Evenmin is aan de interpunctie iets gewijzigd. Daardoor leest men vaak lange zinnen, zonder grammaticale of respiratorische rusttekens (zie b.v. de 4e alinea van p. 81). Verdergaande, ingrijpender tekstverzorging zal tot de mogelijkheden behoren van hen, die ten dienste van een uitgave van Bordewijks verzameld werk een inventaris hebben gemaakt van alle voorkomende moeilijkheden en op basis van frequente analogie een verantwoorde beslissing kunnen nemen.

Aangezien het geen zin heeft, Bordewijks of des zetters vergissingen in het licht te stellen, zijn de citaten gecontroleerd en vooral bij dichtregels herzien. In de veronderstelling, van de nood een deugd te maken, vond meteen omspelling plaats in de gevallen dat een bepaald boek met medeweten of onder aansporing van de auteur in moderne spelling werd herdrukt. Die meer actuele spelling past immers beter bij de spelling waarin Bordewijks commentaar is gesteld. Een tweede ingreep betreft de aanduiding van titels. Daarin is eenheid gebracht: een boektitel staat cursief, de titels van novellen, gedichten e.d. treft men tussen aanhalingstekens aan. De namen van series, tijdschriften enz. kregen beginkapitalen.

Zoals bij bundeling van kronieken niet ongebruikelijk is, zijn de meestentijds bij opmaak ingevoegde tussenkopjes weggelaten. Moeilijker beslissingen moesten genomen worden bij de keuze van de titel boven een artikel. Ook daar lieten zich vele toevoegingen van krantemakers vermoeden. De uiteindelijk gekozen titels dient men als arbitrair te zien. De bijeengebrachte teksten dragen, overigens na ampele overweging, het stempel van de samensteller. Zo werd de ‘oorspronkelijke’ titel ‘Criticus en Rechter. Koersen op het kompas van de onpartijdigheid. Vonnissen in naam der Muzen. Oordeel hoeft niet onveranderlijk te zijn’ ingekort tot ‘Criticus en Rechter’ (p. 166). Om overzichtelijkheid te bereiken staan de besproken boeken, behalve in de inhoudsopgave, steeds boven de bespreking, ook wan-

[p. 248]

neer dit in de krant op andere wijze was gedaan. Slechts eenmaal is een dergelijke vermelding nagelaten: boven ‘Oorlogsboek van Antoon Coolen’ (cf. p. 13) stond in kleiner corps Wereldvijand nummer een en ontstond de indruk dat Bordewijk ervan uitging dat Coolens boek díe titel droeg. Onderzoek wees uit dat het boek met de misschien later vastgestelde titel Bevrijd vaderland onderwerp van bespreking was. Als zodanig vindt de lezer het ook terug in het alfabetisch overzicht van besproken werken, dat qua bibliografie grootdeels gebaseerd is op de vermeldingen van Bordewijk zelf. Om de bruikbaarheid van het overzicht groter te maken, staan de vindplaatsen in dit boek er vermeld en is tevens aangegeven, of een bepaalde titel op dit moment nog leverbaar is (al dan niet via de aanvankelijke uitgever of in verzamelbundel).

De chronologische volgorde van de artikelen, benadrukt door de vermelding van publikatiedatum, verdiende voorkeur om het eventueel literair-historisch belang. Bovendien verwijst Bordewijk enkele keren naar vorige artikelen en kan men daarnaast inzicht krijgen in de ontwikkelingsgang van de criticus Bordewijk. Hoewel noten zijn vermeden dient in dit verband één noot van de hand van Bordewijk te worden genoteerd. Toen hij in ‘Surrealisme in de prozakunst’ (p. 79-81) een lans brak voor Kafka - met name voor Der Prozess - tekende hij aan: ‘Nadat dit geschreven was vernam ik dat van Der Prozess een Nederlandse vertaling is verschenen.’

Tenslotte zij nog opgemerkt dat het weinige overige kritisch proza dat Bordewijk bij gelegenheid in andere bladen en tijdschriften schreef, geen aanleiding gaf, de eenheid van dit boek te verbreken. Van meet af aan stond vast dat lezer en auteur recht hadden op een consistent geheel. Het resultaat is een bundel karakteristieken. Zo laten zich namelijk de bijeengebrachte stukken typeren. Bordewijk mijdt het woord ‘karakteristiek’ ook niet (cf. p. 50) en zinspeelt meermalen op de beperkingen, waartoe het werken voor een krant hem noopte. Dat hij zich in de beperking een meester toonde, zelfs de markante toon van de meester niet meed en bij zijn kritische arbeid tevens een blik gunde in de werkkamer van de prozaïst Bordewijk, rechtvaardigt bundeling van deze karakteristieken ruimschoots.

dirk kroon

rotterdam, november 1981