Geschiedenis van Leuven. Geschreven in de jaren 1593 en 1594

Jan de Jerste, Den eenenveertichsten hertoghe van Brabant.

Den eenenveertichsten hertoghe van Brabant es geweest Jan de Ierste, van dijen naeme, de sone van hertoghe Hendrick den iij^e, ende broeder vanden voers. hertoghe Hendrick, den iiij^e, ende wert, te Loven, als hertoghe van Brabant, ontfangen ende gehult in junio anno 1267, in presentie van heer Wouter Berthout, heer van Mechelen, heer Aert, heere van Diest, heer Aert, heere van Wesemael, ende de stadt van Bruessel, ende geloeffde den peijs van Corttenberghe ende de privilegien ende rechten der stadt Loven gestendich te houdene, ende dat hij alle jaer soude nieuwe schepenen setten vuijter goeden mannen vanden geslachten der

[p. 21]

stadt Loven, ende dat hij de Joden ende de Lombaerden, te Loven, houden soude gelijck men die te Bruessel es houdende¹.

In september anno 1267 heeft hij, met schepenen vonnisse van Loven, vele wevers ende volders vuijte stadt gebannen. In majo anno 1270 heeft hij allen der stadt Loven privilegien ende rechten geconfirmeert, vernieuwende mede het statuijt vander verhuerde goeden, approbeerende, op Sinte Servaes dach 1270, den peijs die vrouwe Alijdt, zijne moeder, anno 1267² met dijen van Loven gemaeckt hadde³.

Anno 1273 trock de voers. hertoghe Jan, metten gemeijnen lande van Brabant, voor Hosdinne, nemende aldaer de borch inne, ende van daer trock hij te Molrepas de borch oock aldaer innenemende.

Anno 1288 hadde de voers. hertoghe grooten oorloge tegens den graeve van Gheldere, om thertochdomme van Lijmborch, dwelck hij, metten sweerde, want, ende beleijde, ter begeerten vanden graeve vanden Berghe, graeve Waelraeff van Gulick⁴, ende andere edelen, mette stadt van Colen, het rooffhuijs oft casteel van Woeronck oft Wormpt⁵, zeggende dat hij, als hertoghe van Lijmborch, behoorde de straeten veijlich te houdene, daer eenen grooten slach geviel. Ende hertoghe Jan wan den strijt, ix junij anno 1288, tegens Swederum⁶ den eertsbisschop van Colen, graeve van Gheldre, Lutzenborch, Nassau, Valckenborch ende andere overrijnsche heeren, ende namp gevangen den voers. eertsbisschop, den graeve van Gheldre, heer Waelraeff van Valckenborch, den graeve van Meurse ende den graeve van Nassauwen, ende daer bleeffer van hunder zijde verslaegen ontrent de duijsent mannen, ridderen, met ontallijcke vele anderen, ende wel iiij^m peerden; waerondere verslaegen waeren graeve Hendrick van Lutzenborch, heer Waelraeff, zijnen broedere; met noch ij andere van zijner broeders; ende van hertoghe Jans zijde bleeffer doot ontrent de veertich, daeronder twee ridders waeren, heer Wouter Berthout, heere van Mechelen, ende heer Aernout van Zelem, ende het slot wert ten gronde aff gebroken ende gedestrueert⁷. Van deze victorie was Aert vander Hoffstadt⁸, doentertijt schepenen der stadt Loven, mette andere Lovenaers, oorsaecke; want zij den voers. hertoghe Jan van Brabant, hunnen heere, vuijter vijanden handen verlosten, hem secourerende met een ander peert, doer dijen shertoghen peert onder hem dootgesteken was, ende anderssints, hadde hij inden slach doot gebleven oft ten minste gevangen geweest⁹, waerdore de voers. hertoghe Jan dijen van Loven (wesende van dezer affcompste) die schoone privilegien geconfirmeert heeft diemen noempt van Sinte Peetersmanschap, te Loven, gelijck hier naer breeder verclaert staet.

Des voers. hertoghe Jans ierste huijsvrouwe was vrouwe Margriete, coninck Philips dochtere van Vranckerijck, ende welcke coninck getrouwt hadde vrouwe Marie des voers. hertoghe Jans sustere. Deze vrouwe Margriete sterff van kinde ende dkint mede. Daernaer trouwde hij vrouwe Margriete, des graeven Guido van Vlaenderen dochtere, daeraen hij wan twee sonen, Jan ende Godevaert. Jan wert, naer zijnen vadere, hertoghe, ende Godevaert die sterff jonck; ende twee dochteren, Margriete, die, anno 1292, trouwde graeve Hendrick van Lutzenborch, die naemaels keijser wert, ende Maria, gravinne van Savoijen.

Anno 1282, sondaechs voer de geboerte van onser L. Vrouwen, heeft de voers. hertoghe Jan dijen van Loven deze privilegien gegeven, om bij hem ende zijne naercomelinghen eeuwelijck gehouden ende geobserveert te wordden:

Ierst dat hij alle jaer inde voers. stadt soude seven nieuwe schepenen stellen, op St Jans geboorten avent.

1 29 juni 1267; het oorspronkelijk stuk berust in de archieven der stad, n^r 32, en het is overgeschreven in 't cleijn Charterboeck, f^o 11 v^o.

2 19 mei 1270; het oorspronkelijk stuk berust in de archieven der stad, n^o 16; het is overgeschreven in 't cleijn Charterboeck, f^o 3^o et 6^o.

3 Anno 1267, ridders te Loven: heer Aert van Wilre, heer Jan Uten Hove, genoempt Zedelere, heer Jan van Redingen, heer Wouter Blanckaert, heer Goort vanden Steene, heer Bastijn vanden Steene, heer Bastijn Uten Liemingen, heer Wouter Uten Liemingen, heer Wouter van Nethenen, heer Aert vander Calstren, heer Goossens vander Calstren ende meer anderen, enz. (Boonen).

4 Waleram van Gullik.

5 Eigenlijk Woeringen.

6 Sigfried.

7 De slag had plaats op de Füchlingerheide, eene uitgestrekte vlakte gelegen in de nabijheid van Woeringen den 5 juni 1288. Over deze gebeurtenis leze men de Rijmkronijk van Jan van Heelu, betreffende den slag van Woeringen, van het jaar 1288, uitgegeven, met ophelderingen en aanteekeningen door J.-F. Willems. Brussel 1836, in-4^o.

8 In het hevigste des strijds werd de hertog van Brabant, voor de derde maal, van zijn paard gerukt, en dadelijk zag hij zich van vijandelijke soldaten omringd. De vorst was op het punt gevangen genomen te worden toen Arnold Vander Hofstadt door de vijandelijke krijgsmakkers drong, hem op zijn eigen paard stelde, en hem aan zijn leger teruggaf. De moedige leuvenaar besteeg vervolgens het paard eensgesneuvelden vijands, plaatste zich aan het hoofd van twintig brabanders, overweldigde de banier des Hertogs van Luxembourg en dreef het vijandelijk leger op de vlucht.
Arnold Vander Hofstadt zoon van Godfried, was schepen van Leuven in de jaren 1278, 1256 en 1288. Hij viel, met drie zijner neven, in den slag van Kortrijk, anno 1302. Zie Divaeus, Annales Lovanienses, bl. 11 en Meyer, Annales Flandriae, bl. 93.

9 Anno 1285, trock hertoghe Jan, metten coninck van Vranckerijke, in dlandt van Arragon, alwaer Gerunde van den franchoijsen gewonnen wert, ende daer quam eene sieckte in den legele, daer vele vrome ridders vanden lande aff storven, ende onder andere van Loven heer Jan van Redingen. (Boonen).

[p. 22]

Item, wij dat van zijne ondersaeten riddere oft iemant anders buijten de vrijheijt woonende, ende inde voers. stadt Loven, voer zijne schepenen aldaer, eenighe schult bekint oft gecontracteert hadde, oft daervore borghe bleven waere, wilt hij ende verleent zijne voers. borgheren van Loven, dat den richtere (onder wijens jurisdictie zulcke woonende es) dijen debiteur, schuldenaer oft borghe, ten versuecke van zijne voers. stadt, bedwinghe, met lijff ende goet, te Loven, inne te comen.

Item, soo dickwijls eenighe bede binnen Loven geset zal wordden, dat de Schepenen die soo wel als andere borgeren zullen betaelen.

Dat de wercklieden, metter clocken, te werck op ende aff zullen gaen, opde pene daertoe bijder stadt tordonneren¹.

Anno 1279, wert graeve Floris van Hollandt, Sinte Geertruijdenberghe, ridder geslaegen, alwaer doentertijt een tornoij was van vij^c ridderen.

Anno 1291, inde Sinxen daegen, heeft hertoghe Jan voers. den lande gegeven eenen Chaertre diemen noempt den landtchartre, daerinne vele penen staen, gelijck hier volgt:

Ierst, die iemanden logenstreepte oft zegt Godts haet hebdij, geonneert moet ghij wordden, ghij zijt een quaet, ende dat met grammen moede, die verbuert v st. Lovens cleijnder munte aenden heere.

Doet dat een dorpman eenen riddere, verbuert c st.

Doet dat een dorpman eenen cnape die van ridders aerde comen es, ende noch es, verbuert       xx st.

Die iemanden met handen sloeghe, met voeten stiete, iemants cleet schoorde² oft metten haere toghe, sonder bloet rijsen, verbuert x st. aenden heere ende de misdaet beteren naer raet der Schepenen aen partije.

Viel die man te aerden van dijen slaege oft stoote, hij verbuert xv st. aen den heere; ende bloijdde hij, xx st. aen den heere.

Sloege een dorpman met handen eenen riddere hij hadde de hant verbuert, daermede hij sloeghe; ende stiet hij hem metten voete, hij soude den voet verbueren.

Sloege een dorpman, met handen, eenen cnaepe die van ridders aerde comen waere, ende noch es, oft stiet hij hem metten voete hij soude verbueren       c st.

Viel die cnaepe ter aerde, van dijen slaege of stoote, die dorpman soude verbueren       vij l. x st.

Bloijdde de cnaepe van dijer daet, die dorpman waers op x pont.

Die eenen stock toge om eenen anderen mede te evelen, sonder slaen, die verbuert x st.; slaet hij sonder bloet rijsen xx st.

Slaet hij hem ter aerde sonder bloet rijsen, xxx st.; slaet hij dat hij bloijt zonder mencken³ oft eenich been vuijten hoofde te doene, iij pont; waere hij vermenckt oft gincker been vuijten hooffde,       c. st.

Die een sweert trekt om eenen anderen mede te evelen, sonder nochtans te slaene, verbuert xx st.; slaet hij daer mede iemant sonder vermencken, maer dat hij bloijde, c. st.

Die iemant verminckte, sonder met verlooffde oft verboden wapene, sonder let te verliesene, verbuert vij l. tegens den heere; waert dat hij eenich let verlore soude, van gelijcke leth verbueren. Storffde hij, diet dade soude zijn lijff verbueren, ende zijn goet dat van hem compt, ende daer hij heere aff es, halff verbuert tsheeren wille.

Die iemant quetste met verboden wapene, sonder bloet rijsen, verbuert xxx st.; bloijdde hij, op iij lib.

Die iemant verminckte met verboden wapene, verbuert x l.

Dit zijn verboden wapenen:

Eene knijve, pijcken, tortoijsen, colven, gepikende staven, alrehande geschutte, hantaxen, spafusen, ghisarmen, schilden, met pinnen, die men opden aerm draegt, enz.

Die verboden wapenen draegt verbuert x schellingen.

Die verboden wapenen op iemant toghe, sonder knijff oft steecksweert, om hem daermede te evelen, verbuert xx st.

Die een knijff oft steecksweert toghe, om iemant mede te evelen, sonder misdoen, verbuert xl st. tegens den heere; ende en hadde hij gheen ghelt, soo soudemen hem den cnijff oft steecksweert doerde pallem steeken.

Die iemant stake eene opene wonde, met eenen knijff oft steecksweert, die verbuert xx lib., tegens den heere oft die hant daer hij mede staeke.

Die iemant schote, met verrade, verbuert lijff ende goet.

Die waere in dootveeden, ende buijten vrede, hij mach draegen alrehande wapenen.

Die staele beneden v stuijvers weert zijnde, die soude men teeckenen, ende vontmen hem geteeckent, ende anderwerff staele, die verbuert zijn lijff ende halff zijn goet sheeren wille.

Wie dat brant, rooft oft transeveringe doet, hij verbuert lijff ende goet.

Die vrouwen oft jouffrouwen vercrachten, die zalmen den hals aff saeghen met die plancken.

Die vrede breeckt die zalmen vierendeelen, ende de heere zal hem doen setten opde iiij hoecken van zijnen lande.

Ende die man en mach geenen vrede breken aende ghene daer hij daegelijc mede adt ende drinckt; noch

1 5 sept. 1280; het oorspronkelijk stuk berust in de archieven, n^r 38, en het is overgeschreven in 't cleijn Charterboeck, folio 6 verso.

2 Scheurde.

3 Van verminken.

[p. 23]

aenden selven man die aen hem vrede gebroken heeft, in heeten strijde; nochtans blijft den vrede gestadich aen allen dandere, sonder aende ghene die daer den vrede ghebrocken hebben.

Wie eenen man volght oft soeckt in zijn huijs, in gramschappe, die verbuert iij l., ende allen de ghene die hem volghen tzijnder hulpen verburen xx st.

Die huijssoekinghe dade, bij daege, ende met beraedenen raede, ten ware op zijnen hantdedighen schuldighen doot vijant, hij verbuert x l., ende elck die hem volgt, tzijnder hulpen, verbuert iij l.

Ende diet dade bij nachte, verbuert xx l.; ende elck die hem volght tzijnder hulpen c st.

Die van sheeren weghen vrede geeijscht wordt, ontseghet hij of en gheeft hijtem niet, verbuert xx st. tegens den heere; ende eijsschet hijtem anderwerff ende en gevet niet, verbuert xx st.; ende eijsschet hijtem derdewerff met oorcontschap, hij es drije werff op xx st.; ende daernaer machmen hem houden; ende ontgaet hij dan met gewelt, verbuert xx lib.; ende nochtans ist vrede. Ende versochte de heere aen iemanden hulpe om eenighen misdadegen te houdene, diet weijgerde soude verbueren xx st.

Die eenen pael vuijt doet verbuert iij l.

Die eenen pael sette sonder wete van zijne regenooten oft sonder rechte verbuert iij l.

Die tsheeren cnape oft andere zijnen scot name, die verbuert xl st., ende den man zijne schaede weder te geven.

Die gehacht oft gearresteert goet aenveert, dat met recht gehacht ende gearresteert es, verbuert iij l. aen den heere ende moet het goet weder brengen ter plaetzen daert was ende ten rechte.

Die eenich onbejaert kint ewech leijdde, ten ware bij consent vanden vadere ende moedere ende den vrienden, verbuert lijff ende goet.

Die vrouwen oft jouffrouwen, met crachte name, ende ment metter waerheijt bethoonde, die en mach nemmermeer dlandt vercrijghen, ende verbuert lijff ende goet aenden heere. Ende bleve die vrouwe bij hem, zeggende dat het met haeren dancke waere, soo hadde zij haer goet verbuert, totter tijt toe dat zij weder quaeme, ende zeijde dat het waer tegens haeren danck, soo soude zij wederomme haer goet gebruijcken; ghinck zij anderwerff wederom, bij dijen man, soo hadde zij haer goet verbuert haer leeffedaeghen lanck, tot behoeffs des heeren vanden lande, behoudelijck sheeren rechte; ende naer haer doot comet goet wederomme op haer naeste erffgenaemen, sonder op die kinderen, die zij van dijen manne soude mogen gecregen hebben, diese met crachte namp. Ende wie daer hulpe mede waere daer vrouwen oft jouffrouwen met crachte ghenomen wordden, ende men dat ter waerheijt vonde, die soude verbueren lijff ende goet aenden heere, als voers.

Die iemants boom aff hout, breect zijnen thuijn, nempt zijn coren, zijn gras oft andere zijne vruchten beneden de v st., sonder oorloff ende men te waerheijt vonde, waert bij daeghe, hij verbuert aenden heere v st., ende den man zijne schaede; ende bij nachte, c st. ende den man zijne schaede dobbel.

Die mans quet sloege oft affolleerde, verbuert aenden heere x st. ende den man zijne schaede.

Waert saecken dat iemant gequetst wordde van wagenen, kerren, ploeghen, egghen oft van gelijcke, oft daermede huijsen braecke oft op maeckte, ende men te waerheijt vonde, dat het gebuerde onwetens ende onversints, tes sonder schaede, aenden heere ende ongeveet tegens dijen man ende vrienden.

Die iemant begote met waeter, biere oft met eenighen drancke, willens, in gramschappe, hij verbuert x st.

Die iemant slaet, met eenen potte, verbuert iij l, ende bloijt hij, soo verbuert hij diet dade, c st.

Een kint, wesende in zijns vaders oft moeders plicht oft broode, misdoeghet, dat en zal noch vader noch moeder ontghelden, ten ware dat naert misdaet, met haeren wille, wederomme keerde binnen hunnen huijse oft datmen mocht gethoonen dat met hunnen rade ware.

Wilt iemant, het zij man oft wijff, zijn kint vuijt zijnen plicht oft broode doen, hij mach dat wel doen, met rechte, gelijck eenich man oft schepenen wijsen zullen. Gebeuret eenen man oft hoort hij sheeren messenieden, soo zal hem maenen, bij hulden ende bij trouwen; gebeuret bij schepenen, soo zalmen hem maenen op zijnen eedt. dat hij zijn kint van hem niet en doet om iemant te evelen, oft te schaeden, ende het moet zijn vuijt zijnen huijse jaer ende eenen dach, ende daernaer mach hijt hueren, gelijck eenen vrempden.

Waert datter eenich man doot bleve, naer die ure dat hij doot bleve es, hebben donschuldighe sheeren vreede viij daegen ende viij nachten, ende daernaer zal elck man pleghen zijnen vrede.

Niemant en mach schooven in sheeren landt haelen, dan die costere mach zijn recht haelen, die baertmaekere zijn recht, die smet zijn recht, ende die pretere, diet coren huet, zijn recht. Ende dade dat iemant anders, hij soude verbueren xx st., ende diese eijscht, xx st., ende zijn ambacht verloren.

Dat den drossate ende andere richteren niet en zullen moghen iet nemen boven vonnisse, ende dat oock niemant hen eenige ghiften geven en zal noch dienst doen, ende diet dade (ten waere hijt gelooffde, dobbel wederomme te geven) die soude verbueren lijff ende goet.

Dat gheene georderde lieden noch poirteren, van buijten zijnen lande noch van binnen, en moghen vercrijgen erffelijck goet, onder hem, ten zij met zijnen oorlove.

Die eenen boome staende heeft te naer den weghen ende iemant daer over claechde, ende ment te waerheijt vonde, de heere mach dijen boom affhouden tot zijnen behoeff.

Wie dat behoort te sinte Peetere te Lovene ende

[p. 24]

tzijnde vrijer messenieden, wat dat hij gelooft voere schepenen van zijnen lande, dat wilde hij dat hij geloefte ochte hijt geloeft hadde voer schepenen van vrie port, ende in andere stucken gebruken haere messenieden alse sinte Peeterslieden schuldich zijn te gebrukene.

Daermen de waerheijt doen zal van eenighe saecken, het zij van groote oft cleijne, die moetmen gebieden sondaechs, inde kercke, ende de heere zalt doen doen naer dijen maendach tzijnder staden, voer twee oft meer schepenen.

Ende compt hij niet ten iersten van cleijne saecken, verbuert ij st., ten ij^e oock ij, ende compt hij ten derden niet, soo houtmen hem schuldich vant geene men hem opleijt.

Van grooten stucken daert lijff aen hangt, compt hij ten iersten niet, verbuert xx st.; ten tweeden van gelijcke xx st., ende compt hij ten derden niet, soo zalmen hem houden tfeijt gedaen te hebbene datmen hem op leijt, ten waere hij buijten lants waere.

Wordde iemant aen gesproken van mesdade dwelck metter waerheijt niet overtuijght en ware, hij mach hem onschuldighen zijnde eerdere ten heijlieghen, met wettighen lieden die wel te gelooven zijn, ten waere hij een vremdelinck waere, die zal sweeren twee eeden, dat hij geene hulpe en can gecrijgen om hem mede tontschuldighen, en ten iij^e en zal hij sweeren dat hij ontschuldich es vanden feijte datmen hem op leijt.

Waert zaeke dat hem iemant verweerde binnen zijnen hove oft dat hij ghewacht waere, met listen, ende hij hem verweren moeste over noot van zijnen lijve, hij waere quijt tegens den heere ende ongeveet tegens de vrienden. Eijge erve ende leen zalmen gebieden te vercoopen drije xiiij nachten, sondaechs te messe, ende die daer naer, tusschen halm ende heere, niet en compt, die en mach geen naderschap hebben aen dat goet, ten waere hij buijten slandts waere, oft eenighe andere wettige oorsaecke hadde.

Schepenen ende laeten die vonnissen haelen, zullen dachs hebben, tot hunnen coste te hulpe, te voete xij d. ende te peerde ij st.

Die zijn goet verbuert, heeft hij wijff oft kinderen, wilt hij dat deen hellicht blijve den wijve ende kinderen, ende dandere hellicht sheeren wille ende genaede, ende en heeft hij wijff noch kinderen, soo wilt hij dat allent goet blijve sheeren wille ende genaede.

Wie iemant dreijght ende men dat gethoonen mach metter waerheijt, verbuert x l. tegens den heere, ende hij moet den gedreijgden versekeren.

Dat gheene van zijne richteren, zaeken noch querelen coopen noch vercoopen en mach, te wijlen datse in twist oft calangie es.

Ende heeft gesworen ten heijligen eeniegelijcken, arm ende rijck, te handelen volgende de voers. poincten, ende alle lieden vonnisse ende weth doen, die vonnisse eijsschen ende weth begheeren, etc.¹

Anno 1290, op sinte Machiels dach, heeft hertoghe Jan voers. dijen van Loven gegeven de Wollewaeghe ende datmen de werckloke luijden soude, tot behoeff vanden wercklieden, om daermede op ende aff te gaene; dat de poirters van Loven zullen gehandelt wordden met vonnissen der schepenen van Loven; ende waert zaeke dat de meijere van Loven (des van ij schepenen van Loven versocht zijnde) niet en dade, wilt hij dat zij hem dat terstont overschrijven, ende, in zijnre absentie, aen zijnen hoeffmeester, om terstont daerinne te versiene; ende waert dat hij niet en versaeghe, soo wilt hij dat de schepenen hem oft niemant van zijnen weghen vonnisse nocht recht en doen ter tijt toe tzelve geremedieert zij, etc.

Confirmeerende alle de stads rechten ende oude gewoonten, die zij van zijne voerderen van oudts gehadt hebben. Dit hebben besegelt, ierst de voers. hertoghe, Godevaert, des voers. hertoghen broedere, heere van Aerschot ende Virson, Godevaert de graeve van Vianen, zijnen neve, Jan heere van Kuijck, Aert heere van Diest, Geeraert heere van Rotzelaer, Aert heere van Walehem, Aert heere van Wesemael, Gielis Berthout, Geeraerdt van Wesemael, Robrecht van Aske, Hendrik heere van Boutershem, Floris Berthout, Hendrick heere van Heverle, Wouter Volckaert en Aert van Winenghen, ridderen, ende Gielis vanden Berghe, senechal vanden lande van Brabant².

Anno 1293, den lesten meij, heeft de voers. hertoghe Jan van Brabant, de stadt van Loven geloeft, dat hij den pleijn vander Veemerckt, daert Corenhuijs op te staen plach, ende den welcken de stadt teghens hem wettelijcke vercregen heeft, nimmermeer en zal betimmeren, ende geconsenteert dat zij de Merckt, aen sinte Peeters kercke, soude moghen versetten opde voers. pleijn oft elders verleggen, daert hen goet duncken zal³.

Anno 1294 es de voers. hertoghe Jan van Brabant in zijn muijs van zijnen arme gesteken, in een tornoijspel, doen hij ter feesten getoghen was, in Engelandt, daer de graeve vander Baeren des conincx dochtere van Engelandt trouwde, ende es daeraff gestorven, naer dijen hij xxvj jaeren geregneert hadde, ende zijn doode lichaem wert te Bruessel bracht, ende aldaer, ten Minnebroederen, begraeven.

1 In 't cleijn Charterboeck, f^o 60 verso; zeer gebrekkig uitgegeven in den Luijster van Brabant, bl. 52.

2 Het oorspronkelijk stuk berust in de archieven der stad, n^r 39, en het is overgeschreven in 't cleijn Charterboeck, folio 3 verso.

3 Het oorspronkelijk stuk berust in de archieven der stad, n^r 43, en het is overgeschreven in 't cleijn Charterboeck, folio 5.