De regeeringe van Amsterdam, soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672)

8. D'Audientiën in den Raet.

Burgemeesteren alleen hebben het gesach van audientie van buyten-commissiën toe te staen ofte te verschuyven, met bepaelinge der resolutie der Staeten van Hollant ende Westfrieslant, date 2 Augusti 1653 en 28 November 1662, als hiervoore te lesen, daer van Burgemeesteren werd gehandelt, uytgenomen de gecommitteerden van haere Eedele Groot Mogende de Heeren Staeten van Hollant, ingevalle derselver last lyt die te openen en te doen in den raet,

[p. 41]

als hiervoore is gesyt, daer Burgemeesteren werden gestelt de hoofden van de vroetschap te weesen¹⁾. En alsoo eenige exempelen aldaer sijn als voorbijgegaen, soo staen dese te volgen.

Den 28^sten Januarij 1653 heeft den President-Burgemeester Franco van der Meer gerapporteert, dat eenige gedeputeerdens der stadt Rotterdam hadden versocht den (p. 435.) raet te willen vergaederen, om haere commissie aldaer af te leggen, hetwelcke Burgemeesteren hebben gedeclineert, en verder gesyt, dat, volgens ordre en gewoonte, soo yts hebben te proponeeren, 't selfde moet gedaen werden aen haere Eedele Achtbaerheden, die (het) vooraf toestaet, de credentialen gesien en de commissie verstaen hebbende, daerover te delibereeren, of dienstich oordeelen den raet daerover te beroepen, of anders te disponeeren, nae te raede werden. Waerop haere commissiën hebben geopent ende versocht geassisteert te mogen werden tegen de excecutie, die de weduwe en erfgenamen van Hugo de Groot drygen haer stadt, uyt crachte van becomen vonnisse, aen te doen²⁾, overleverende de documenten, daertoe specteerende. Waerop Burgemeesteren den raet in bedencken hebben gegeven, of de beschyden sullen geleesen werden, ofte gestelt te examineeren; het laeste wierde bequaemst geoordeelt, en sijn daertoe versocht de Heeren Witsen ende Dronckelaer.

De commissie der gedeputeerden van de Staeten van Hollant, in date 21 April 1616, was: haer te transporteeren nae deese stadt, ende aen Burgemeesteren ende Raeden te verthoonen 't geen in de commissie was vervat, die door Hugo de Groot wierd uytgesprooken, als omstandelijk te leesen in de Kerckelijke Historie van G. Brandt³⁾. De gesyde gedeputeerden, in de stadt comende, hebben haer comst doen bekent maeken aen den ousten (p. 436.) Burgemeester; ende doen versoeken, dat op 't alderspoedichste den raet van de stadt mocht werden ver-

1) Vgl. Eerste deel, p. 104-407.

2) Over dit proces zie: Jhr. J.P. Cornets de Groot, Levensschets van Mr. Pieter de Groot. p. 12.

3) Brandt, Historie der Reformatie. II, Boek XXIV, p. 345-883.

[p. 42]

gaedert, en sijn nae den middach, lang na dry euren, bij een der secretaressen gelyt tot in de raedtcamer, alwaer de Burgemeesters en de Raden waren vergaedert, ende hebben door den gemelde De Groot gedaen de waerdich geleesen (te worden) aenspraek, die, nae gedaene rapport, is gelast te stellen bij geschrift, en òf ter vergaederinge òf aen de Gecommitteerde Raeden over te geven, en is door der Staeten drucker gemeen gemaekt¹⁾.

Op Vrijdach den 9^den Mey 1659 hebben de Heeren Maerseveen, Spiegel en Polsbroek, Burgemeesteren, den raet bekent gemaekt, dat de Heeren van der Goes, van Delft, Frans Riael, deser stadt, en De Veer, van Hoorn, gedeputeerden van haere Edele Groot Mogende, aen hare Achtbaerheeden hadden bekent gemaekt, gecomen te sijn, om, ingevolch van de resolutie, date 22 Februarij, wegens de consumptie van de wijnen, bieren, gemael en bestiael, de magistraten te beëedigen, om de ordonnantie van deselve puntueelijk te doen observeeren. Waerop, nae lecture van den eet, deselfde Heeren, geassisteert met haren secretares, sijn binnengecomen, en hebben, nae een bequame aenspraek, haren last geopent; en de formelieren en den eet door den gesyde secretares geleesen sijnde, hebben Burgemeesteren en den raet yder die gedaen en de formelieren ondertykent; hebben voors den Schout geauthoriseert, ten overstaen van Burgemeesteren, de absente Heeren den eet en ondertyckeninge te laeten doen. Deesen eet was geresolveert alle jaeren te vernieuwen, doch is in Februarij 1660 met meerderhyt van stemmen te niet gedaen, niettegenstaende deese stadts gedeputeerden hard aendrongen die te continueeren, volgens resolutie van den raet, 13 Februarij desselven jaers.

(p. 437.) Het admitteeren van sijn Hoochyt den Heer Prince van Orange in den raet heeft sich toegedragen in volgende maniere²⁾. Ten opsicht der ongeluckige

1) Tiele N^o. 1189. - De rede van de Groot vindt men ook bij Wagenaar, Amsterdam. I p. 438-456.

2) Over het bezoek van Willem III aan Amsterdam en zijne audientie in den raad vgl. het artikel van den heer J.F. Gebhard Jr., Amsterdamsche Aanteekeningen uit 1672, in Fruin's Bijdragen. (1880) p. 231-244 - en A.W. Kroon, Amsterdam in 1672. p. 66-75.

[p. 43]

ende boose tijden heeft de regeeringe geinclineert om sijn Hoochyt te hebben in de stadt, over merkelijke consideratiën; en is tot dien eynde eenige maele daertoe aengemaend. Den Heer Jacob Boreel, tweede president van Schepenen, en Raet, heeft den 9^den Augusti 1672, present Hooft, Pol en Outshoorn, Burgemeesteren, gerapporteert dat, volgens de commissie van den 5^den derselver maend, was geweest bij sijn Hoochyt, ende overhandicht de missive van den raet, en volgens last gededuceert en gerecommandeert den inhout van deselve brief; en dat sijn welgemelde Hoochyt op 't versoeck van in deese stadt te comen had geantwoort, van meeninge te sijn, Muyden, Weesp en de daerom leggende posten te gaen visiteeren, en te comen in deese stadt, doch dat, wegens het laeste, daer naerder kennisse van soude geven. Op welk rapport Burgemeesteren te raede sijn geworden den 11^den daeraenvolgende den Heer Hendrick Hooft de jonge¹⁾, advocaet-fiscael ter Admiralityt ende ritmeester van een der vrijwillege compaigniën paerden, nae sijn welgemelde Hoochyt af te senden, met versoeke in de stadt te willen comen; dewelke Vrijdach den 12^den smorgens ten thien euren heeft gerapporteert, dat sijn Hoochyt van meninge was dien morgen te vertrecken, om nae de middach (p. 438.) alhier te sijn. Waerop aenstonts tot de receptie ordre is gestelt, en, den krijsraet tegen twaelf euren beroepen sijnde, wierdt goetgevonden de twaelf compaigniën borgers, die de wacht hadden, haer posten te bewaeren, en de twaelf compaigniën, die savons de wacht sullen hebben, op haer gewoonelijcke tijt de eerste af te lossen; dat de resteerende ses-en-dartich compaigniën tegens dry euren in de waepenen sullen werden gebracht en geordonneert, een gedeelte op 't Lytse en Coninxplyn, en andere advenues van passasie; dat de twee compaigniën vrijwillege ruyters, onder 't commande van den gemelden fiscael en secretares Vlooswijk, Heer van Mare, sullen comen op den Dam, om vandaer sijn Hoochyt nae

1) Een zoon van burgemeester Hendrik Hooft.

[p. 44]

den Overtoom in 't gemoet te rijden, werdende geoordeelt niet voor omtrent ses euren aldaer te connen weesen. Doch is wat nae dry euren in de stadt gecomen, geac-compaigneert met een compaignie te paerde, rijdende de Lytse straet langs, het Coninxplyn over, de Calverstraet door tot op den Dam, slaende cortom nae den Vijgendam en soo nae het Heerelogement; welck gerucht door de stadt loopende, en nimant noch op sijn post sijnde, sijn, nae de confusie, ordentlijk gemarcheert voorbij het gemelde logement en (hebben) salvo geschooten. Den 13^den is sijn Hoochyt gereeden, vergeselschapt met de Burgemeesteren Hooft en Outshoorn en de compaignie vrijwillege ruyters, onder den ritmeester Hooft, om de stadt ende fortificatiën op te nemen, en (is) voors gereeden¹⁾ (p. 439.) omtrent twee euren aen het stadthuys, en door de twee gemelde Burgemeesteren gelyt tot op de sael, alwaer door Burgemeester Pol is ontfangen, en gesamentlijck gegaen in haere Achtbaerheeden camer²⁾. De taeffel geplaest op de gesyde sael, en opgedist sijnde, is sijn Hoochyt geset boven alleen aen de taeffel, met de ruch nae Schepenencamer, aen de rechtersijde den Graef van

1) Omtrent de houding der burgerij bij dezen rit van den prins door de stad vermeldt Bontemantel in Civ. en Mil. Reg. II. p. 559: ‘Outshoorn heeft naederhant verhaelt de groote genegenthyt der gemeente, en dat een bedaerde vrouw de prins bij 't been vatte, en syde, met schryende gelaet: O mijn prince, mijn prince.’ (Bontemantel schrijft dikwijls ‘bedaard’, waar men ‘bejaard’ zou verwachten.) - Nadat de Prins de wallen geinspecteerd had, bezocht hij nog het landsmagazijn, het Oost-Indisch magazijn en het Prinsenhof. (Uit het ‘Dagregister’, aangehaald bij Gebhard t.a.p. p. 232.) Op het Prinsenhof vergaderde de Admiraliteit, waar de Prins, in qualiteit van Admiraal-Generaal, zitting nam. (Wagenaar, Amsterdam. I p. 636.)

2) ‘gevolcht van sijn swiete, gaende staen voor het open venster om van de gemeente gesien te werden. Bontemantel staet neffens hem en geeft een cussen in 't venster’ (Resol. Raad III, 2. p. 291); ‘nemende de gemeente op den Dam alle haer hoeden af, met een groot gejuych.’ (Civ. en Mil. Reg. II p. 560.) - ‘Van de Cappelle, Graeslant ende den advocaet van Dam, weegens de Oost-Indische Compaignie, hebben versocht audientie, en hebben met sijn Hoochyt in 't vertreck van Burgemeesteren gesproocken.’ (Resol. Raad III, 2. p. 292.)

[p. 45]

Nassouw, den overste der Spaense troepen Vilenove, den Heer van Brederode, den Heer van der Leck, collonel Schaep en meer andere Heeren, aen de andere sijde Burgemeesteren (Rynst ter dachvaert sijnde), Schepenen, Tresoriers en Collonellen¹⁾. Eenige tijt ter tafel geweest sijnde, heeft sijn Hoochyt versocht aen Burgemeester Hooft den raet te willen vergaederen, die, 't selfde met de verdere Burgemeesteren hebbende gecommuniceert, de boode last heeft gegeven de Heeren van den raet te versoeken op 't spoedichste boven te comen; en is de presente Raeden, die ter tafel waeren, sulx aengedient. De meeste Vroetschappen in het vertrek van Burgemeesteren sijnde (alsoo de raedtcamer wierd gebruykt tot de schattinge der 200^en penninck), heeft de boode sulx den eersten Burgemeester bekent gemaekt, waerop is gegaen en gevolcht, met de Heeren die Raeden waeren, in het gemelde vertreck, en geseeten, het gebet gedaen en de Raeden geleesen sijnde, heeft in substantie gesyt: dat (p. 440.) sijn Hoochyt den Heer Prince van Orange hadde versocht den raet te willen vergaederen, alsoo eenige saeken heeft te proponeeren; waerop omvraege sijnde gedaen, is verstaen in deese tijtsgelegenthyt 't selfde niet te wygeren, en als Stadthouder te admitteeren. Den Heer Out-Burgemeester Tulp was van advys, dat de gewoonte en het recht is, dat de gecommitteerden van haere Eedele Groot Mogende, als sijnde den souverayn, sijn geauthoriseert in den raet te comen, en geen Stadthouders, als in den jaere 1650 bij deesen raet omstandich is verstaen, op de propositie van sijn Hoochyt, den 30^sten Junij ter vergaederinge gedaen, en van stadtswegen beantwoort en terselve vergaederinge van haere Edele Groot Mogende

1) ‘Niettegenstaende de goede ordre, tegen de foele gestelt sijnde, was de sael vol volckx.’ - ‘Een soet juffertje, out omtrent 13 jaeren, doch hooch van gewas, gelyt door eenen Arppecum, sach de Prins eeten, en voechde haer seer dicht aen de sijde van de Prins, en bleef soolang staen, dat 't ooch op haer begon te vallen, en een der eedelen lyde een bort vol beenen, om haer te vereeren, doch een der naeste vrinden heeft het beleeft belet.’ - ‘De Heeren wederom uyt den raet gecomen sijnde, is het banquet gegrabbelt door de omstanders.’ - (Resol. Raad III, 2. p. 292)

[p. 46]

ingebracht¹⁾; dat Burgemeesteren, sulxs versocht sijnde, hadden behooren 't geen te proponeeren heeft eerst afgevraecht te hebben, en bracht meer reeden bij in substantie; geadviseerd hebbende, ging van Heer tot Heer, om haer advys partinent te hooren; had wynich als geen gevolch, dan van Bontemantel. Den Heer Hooft, sonder verder te vraegen hoe sijn Hoochyt soude van de tafel opgehaelt werden en waer geplaest, stont op met een haestigen ijver, gelyde sijn Hoochyt van de tafel, door Burgemeesterencamer, in 't vertrek, op de stoel der president van Burgemeesteren. Alsoo geseeten sijnde, heeft sijn welgemelde Hoochyt Burgemeesteren en Raeden bedankt voor de debvoiren, die ten diensten van 't lant waeren contribueerende, ende voor de goede genegenthyt, soo aen sijn persoon als daer omtrent beweesen. 't Welck door den (p. 441.) eersten Burgemeester met een contra compliment is bequaemelijk beantwoort, en heeft verder versocht, dat dese stadt mocht met meerder getal van crijgsvolck werden versien, ende ook van een commandant; dat mede geliefe te contribueeren, dat door Der Gouw als andere plaetsen, het soete waeter mocht ingelaeten werden, tot ververssinge der landen, die door het bracke en soute water te groote naedeel lijden; dat den ingenieur De Monq mocht afgesonden werden om de begraevinge te perfectioneeren, ende dat twee compaigniën ruyters tot garnisoen mogen becomen, tot weeringe van alle foele. Waerop sijn Hoochyt den raet in 't gemoet voerde: dat de militie schaers is; dat nae (sijn) oordeel deese stadt met geen beleegeringe te winnen is; dat nimant sal dencken deselfde te naederen, tensij Muyden en Weesp in der vijanden macht sal sijn gevallen, en dat dan tijts genoch sal sijn, om de militie in de stadt te brengen, ende van meeninge is in die extremityt persoonelijk in de stadt te comen, soodat voor alsnoch geen commandant oordeelde nodich te wesen. Waerop eenige verdere discoursen sijnde gewisselt wegens de fortificatiën, meende die bijnae in defentie te weesen, en dat het pesthuys noch ook de

1) Vgl. Eerste deel, p. 104-107.

[p. 47]

huysen nae den Overtoom onnodich sijn afgebrooken te werden; dat de begravinge aen den Overtoom eerst soude (p. 442.) moeten geforceert sijn, daer tijt toe van noode is, en onderwijle tot de afbreekinge ordre (soude) connen gestelt werden; dat op het versoek der twee compaigniën paerden soude dencken; dat den ingenieur (De) Monq soude in de stadt senden, met versoek deselfde niet lang te willen ophouden, alsoo die noodich heeft op andere plaetsen, en de werken alhier wynich aen gebreekt; dat, wegens het inlaeten der soete wateren, had gesien (dat het water) door de Goutsche sluysen sterk was inloopende; dat, wegens ebdeuren te maeken aen het huys¹⁾ en sluysen halfwegen Haerlem en dese stadt, met die Heeren soude moeten gesprooken werden. Voors heeft sijn Hoochyt seer instantelijk versocht, (dat op) de militie, staende op de repartitie van deese stadt en comptoir van den ontfanger Jannes Uytdenbogert, die acht maenden ten achteren sijn, beeter ordre op mocht gestelt werden, alsoo anders becommert is voor ongeval, leggende de faute op de regeerders deser stadt. Waerop sijn Hoochyt is tegemoet gevoert, dat dese regeeringe wynich of geen gesach noch commande hebben over het comptoir (van den) ontfanger Uytdenbogert, maer dat hetselfde staet ter commande ende administratie van de Gecommitteerde Raeden, die het gemelde comptoir soo hebben belast met de wisselen (p. 443.) der uytheemsche ambassadeurs en vordere afgesondene, (en de andere comptoiren werden ontlast, daer de ontfanger van Dordrecht soude connen over getuygen) dat naulijx genoch in de cas blijft om de lijf- en losrenten te betalen, (het laeste bracht den Heer Tulp sachjes Burgemeester Hooft in gedachte) soodat deese regeerders geen oorsaeke can gegeven werden van de achterstal der militie, versoekende dat sijn Hoochyt geliefte sij bij de Gecommitteerde Raeden te helpen uytwerken, dat het gemelde comptoir mochte werden ontlast ofte meer incomen toegeschickt, ten welcken eynde aen de Gedeputeerden ter dachtvaert een ernstige missive sal afgesonden werden, te meer (omdat den ontfanger Uytdenbogert)

1) ‘aen het huys ter Hart’. (Resol. Raad III, 2. p. 297.)

[p. 48]

swaere banquerotten aen de impostmeesters heeft gehad. Sijn Hoochyt, merkende door de militaire hoofden qualijk te sijn onderrecht, liet dat daer blijven en syde vorders van opinie te sijn, dat, als de Oost-Indische schepen sullen binnen sijn, de vloot te laeten invallen, met dien verstande, dat de lichte schepen souden connen eenige tijt op yeders stroomen blijven liggen, als Tessel, Maes en Zeelant, om het landen der Engelse voor te comen. Waermede sijn Hoochyt is opgestaen en door Burgemeesteren gelyt in haer camer. Den Out-Burgemeeester (p. 444.) Andries de Graef, de saeke bijnae afgedaen sijnde, in de camer comende, drong door de Heeren (die, alsoo sijn Hoochyt swak van stem was, waren opgestaen en, om tot het gehoor te comen, dicht om de tafel stonden), gaf sijn Hoochyt met verwellecomminge de hant; doch wierde gemerkt de groetenisse mager wierde opgenomen. Sijn Hoochyt is door Burgemeesteren afgelyt, in een caros geset en geconduiseert op 't Rockin, alwaer met eenige jachten noch dien avont is gevaeren nae Weesp ofte Muyden, men meende om de predicatie te ontgaen, ten opsicht der confusie, die in de kerck soude weesen; alsoo den 14^den, sondachs snachts ten elf euren, wederom in de stadt quam, en den 15^den, smorgens omtrent elf euren, vertrok, sijnde de compaigniën borgers, vier-en-twintich sterck, gerangeert van het Heerelogement langs de Fluweeleburchwal, Halsteech, Vijgendam en Dam, langs het stadthuys, alwaer sijn Hoochyt, sittende te paert, halte hielt, en sijn afschyt van Burgemeesteren, sijnde in compleete getal (alsoo den Heer Rynst was t'huysgecomen), staende voor het stadthuys op het plyn, nae de behoorelijcke ceremonie heeft genomen, en voors gereeden voorbij Jan Roomspoort-thooren langs de Heere-graft, Lytse straet tot aen de poort (sijnde mede de burgerij gerangeert op de voornaemsten plaetsen), alwaer door de Heeren collonellen Geelvinck en Roeters wierde geluck op de rys gewenscht, en het canon gelost, naedat buyten eenige gaerden van de stadt was¹⁾. Den gemelde fiscael

1) ‘Bowtemantel stont met sijn compaignie gerangeert voor 't stadhuys, ende volchde met sijn compaignie tot aen de poort, en marseerde de schans op, alwaer dry salves over de borstweeringe liet schieten, naedat het canon was gelost.’ (Resol. Raad III, 2. p. 293.)

[p. 49]

Hooft deed het uytgely met de compaignie paerden tot (p. 445.) aen den Overtoom. Twee gemene voorvallen waeren speculatif, den een te sien en 't ander naederhant te hooren, te weeten: dat nae het vertrek van sijn Hoochyt, die niet weder aen tafel was geweest, het banquet door de omstanders wierde als geplondert; en het tweede: dat het sijdgeweer van den President-Burgemeester in de foele op 't Rockin wierdt gelicht, doen (hij) sijn Hoochyt uyt de koets in 't jacht gelyde; òf is door het bocken uyt de porteepee gevallen, òf den gauwert heeft sin gehadt in het silver gevest, soo den Heer syde.