Logo DBNL
Voor rede vatbaar (1995)

Voor rede vatbaar

(1995)–R.J.G. de Bonth, G.R.W. Dibbets–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)


Vorige Volgende

+Aenspraek1 tot de nederduitsche leezers, liefhebbers onzer moederspraeke.

Lieve en waerde lantslieden,2

 

Belofte maekt schult, zegt het daegelyksche spreekwoort by ons Nederlanders; en de belofte moet gestant gedaen, en de schult betaelt worden, wil de beloover een eerlyk3 man blyven, en zyne achting by het gemeen behouden. Zoo is het met my geleegen.4 Ik hebbe in het jaer 1700. toen myne Poëzy5 het licht allereerst aenschoude, onzen lantgenooten eene Nederduitsche Spraekkunst belooft,6 behaegde het Gode, in wien wy leeven en ons beweegen en zyn,7 my tot het voltooien des eersten ontwerps8 den noodigen tyt in de onleede9 myner lastige bedieninge10 te verleenen. En sedert dien tyt heeft het veelen myner goede vrienden behaegt den vaderlanderen,11 dien myne Poëzy niet in handen viel, opentlyk te [*3v] voorzeggen,12 wat zy van die belofte hadden te verwachten;13 gelyk wederom14 anderen niet nagelaeten

hebben my tot het volbrengen deezer toezegginge door beleefde en gedienstige15 brieven aen te maenen en op te wekken.16 Dus koomt dan deeze Spraekkunst na vyf jaeren tyts voor den dagh, onder Godts goedertiere voorzienigheit17 en veele wisselvalligheden18 in dien staet gebraght, waer in de Nederduitsche werelt haer tegenwoordigh19 beschout, en in haere gemeene gedeelten20 op den voet der Grieken en Latynen beschreeven. Voor volmaekt en alles behelzende, wat tot eene onberispelyke Spraekkunst vereischt wordt, wordt zy echter van my niet uitgegeeven; hoewel, zoo veel moogelyk geweest is, gegrondt op vaste en onloochenbaere regels, en waer of wanneer die ontbraeken, op het gemeene gebruik, dat aen de regels den oirsprong geeft; ook zoo overvloedig en ryk, als, myns weetens, ooit een geschrift van deezen aert21 onder deeze of eenige andere benaeming22 in de Vereende Nederlanden is uitgegeeven. Ondertuschen23 begrypt24 zy alleen myne25 gedach[*4r]ten over de geregelde schikking der woorden onzer vaderlantsche taele in het schryven en spreeken, en wyder alles wat zy26 onderworpen is; gedachten, met zommigen der Nederduitsche letterkunstenaeren (gelyk uit het leezen ten vollen blyken kan) overeenstemmende, en insgelyks van anderen (waer van ook reden gegeeven27 wordt) verschillende. Een doorluchtigh en ontwyfelbaer28 bewys, dat, schoon ik dit werk voor29 het myne in het licht brenge,

ook in- en uitheemschen my hier in gedient en geholpen hebben. Om van den Grave van Klaravalle Gaspar Scioppius en zyne Filosofische Grammatika, en van den Kanonyk en Professor Geeraert Joan Vossius en zynen Aristarchus niet te spreeken, de Wolfenbuttelsche hof- en kerkenraet Joost Georg Schottelius quam met zyn volwrocht30 werk van de Duitsche hooftspraeke my uit de vreemden meest te stade; Pontus de Heuiter, Kanonyk van Gorinchem, Henrik Laurenszoon Spiegel, schryver der Tweespraeke, voor hondert en twintigh jaeren door de Rederykkamer, in Liefde bloeiende, te Amsteldam eerst31 [*4v] uitgegeeven, Samuël Ampzing, een man van Overysselsche afkomste, en na zynen vader Joannes, onzen lantsman van Ootmarsen, Predikant te Haerlem, Christiaen van Heule, een Wiskunstenaer te Leiden, de Rechtsgeleerden Antonis de Hubert en Kornelis Gyzelbertszoon Plemp, Alart Kok, Petrus Leupenius, die alle hunnen arbeit aen de Nederduitsche Spraekkunst in gedrukte boeken te koste gelegt32 hebben, onder de inboorlingen.33 Waer by ik niet verzwygen magh de geschreeve34 Aenmerkingen of Waerneemingen op de Hollantsche tael van den ridderlyken35 Drost Pieter Korneliszoon Hooft, voor een gedeelte den vaderlanderen mede gedeelt van den Heere David van Hoogstraten, in wien de Latynsche en Nederduitsche poëzy om den lauwer36 stryden, achter het Berecht voor zyne Aenmerkingen over de Geslachten der zelfstandige Naemwoorden, den taellievenden ten dienste in het jaer 1700. uitgegeeven, en, hoewel kleen in haer begryp37 (gelyk de diamanten ook den straetsteenen in grootte en zwaerte wyken) nochtans hoognoodigh voor ieder, die [*5r] met zekerheit of zonder twyfelingen iet in het Nederduitsch wil schryven of spreeken. Ook staet my (om zoo luttel van ondankbaerheit beschuldigt te worden, als van dieverye) de Hollantsche Spraekkunst niet te vergeeten van wylen den heere Geeraert Brandt; die, zich niet verder dan tot de Spelling uitstrekkende, een taemelyk38 gedeelte van den inslagh39 der acht eerste hooftstukken deezer Spraekkunste

maekt.40 Hier by koomt eene nieuwe Nederduitsche Spraekkunst, ten dienste der vreemdelingen in Duitsch en Fransch zonder naem in het jaer 1688. uitgekoomen; een werkje, dat, naer het voorgeeven41 des tytelblats, de rechte42 regels en gronden om onze tael wel te leezen, spreeken en schryven behelzende, uit verscheidene schryveren met grooten vlyt te zamengestelt, en op eene behoorlyke43 orde gebraght is;44 hoewel het den ruimer en breeder tytel, dien het op zyn voorhooft45 draegt, beter zoude beantwoorden, indien niet de schryver, wiens schikking wy pryzen, voor de Hollantsheit,46 (om zoo te spreeken) door een vooroordeel te zeer ingenomen, allent[*5v]halve47 liet blyken, dat hy deeze alleen48 te volgen houde voor zuiver Nederduitsch te schryven en te spreeken; gelyk my, anders niet al te streng eenen rechter, na een naeukeurig en meer dan eens hervat onderzoek gebleeken is. De Aentekeningen van den Heere Joannes Vollenhove, het doorluchtigste sieraet der kerkredenaeren49 en dichteren onzer eeuwe, in zyne Mengeldichten te vinden,50 en de Aenleiding tot de Nederduitsche tael, van zynen eerwaerdigen bloetverwant, die den naem verbergt,51 geschreeven, hebben in het langduurende en verouderde verschil52 over de spelling my ook ten merkelyken en noodigen53 dienste gestaen; hoewel ik met hunne Eerw. geenszins in allen

deele54 overeenstemme; gelyk ook niet met eene menigte van hedensdaegsche schryveren in alle kunsten en weetenschappen, die, slechts eenige Nederduitsche woorden op hun papier plakkende, elk hun hooft en zinlykheit55 uit hoofdigheit56 en eigenzinnigheit of ook uit gewoonte volgen, zonder op regels, gebruik, evenredenheit57 of ook welluidendheit behoorlyke acht58 te geeven. Hier uit is veroir[*6r]zaekt, dat in myn werkje over de rechte59 schryfwyze en eene welgegronde60 spelling hier en gins61 met wederzydsche redenen getwist62 wordt, en die na een ryp en onzydigh63 overleg, onzes oordeels, aengeweezen en vastgestelt. Ik geeve dan myne Spraekkunst in het licht; van welke lieden van een bekrompen en naeubezet gewisse64 misschien vraegen zullen, of zy65 myne jaeren66 en myne bedieninge67 voege. Deezen en hunne zwaerigheit68 zal ik niet beantwoorden, dan met voor eerst te zeggen, dat aen onze ryke en sierlyke moedertael zoo veel lichts te geeven, als ons ooit moogelyk is, en die den vreemdelingen lichter69 te maeken, naer het doorluchtigh voorbeelt van andere volken, een werk zy van alle jaeren,70 en van die voornaemelyk, in welke het verstant en oordeel rypst en bezadigst71 zyn. Mannen van jaeren, die op eene pryswaerdige wyze van jongs af gearbeidt hebben, om by mont en geschrift onze tael, zoo verlaeten, zoo ongehavent72 by zommigen, tot haere volkoomenheit te brengen, is het niet quaelyk af te neemen,73 indien zy den nakoomelingen de regels ter hant [*6v] stellen, waer naer het Nederduitsch voortaen zuiver gesprooken en geschreeven

wordt, en van elke letter, op het papier gebraght, reden en rekenschap gegeeven.74 Ja zy zyn te danken, die deezen arbeit, eenen eerlyken75 en loflyken arbeit, niet voor en by zich zelfs alleen behouden,76 noch ook (gelyk geschieden kost) hunnen kinderen en kintskinderen byzonderlyk als een erfgoet nalaeten, maer, geen broot voor vrienden spaerende,77 allen vaderlanderen goethartigh78 mededeelen; al waere het slechts, om andere taellievende geesten tot nader en naeukeuriger onderzoek op te wekken.79 Wat het tweede belangt, de twyfeling en vraeg, of de Spraekkunst myne bedieninge passe, hierop zegge ik, tot myn leetweezen, dat ik by veele, van deeze bedieninge, naer hunne inbeelding zelfs al groote meesters en bewinthebbers in80 onze tale, het meeste gebrek eener welgeregelde Spraekkunste in de schikkinge en samenvoeginge der Nederduitsche woorden gespeurt hebbe. Waerom zy voornaemelyk,81 die tot eene kerkelyke welspreekendheit opgevoedt82 en bequaem [*7r] gemaekt worden, het onderwys der Spraekkunste voor alle anderen behoeven, als genootzaekt83 in hunne geboortetaele tot hunne lantsgenooten hun leeven lang te spreeken. En zy, die met Latyn, Grieksch en Hebreeusch, dat tot hun ampt hoognoodigh is, ja met alle Oostersche taelen hun hooft gebrooken hebben, en ondertusschen het Nederduitsch verwaerloost, waer in zy nochtans alle de schatten, uit deeze gewesten84 gehaelt, sierlyk mosten ontvouwen,85 zyn niet ongelukkigh, dat anderen voor hun het

ys breeken86 in het voltooien eener kunste,87 die, zoo niet van hun veracht, ten minste aen anderen liever overgelaeten wordt; omdat zy met alle haere geheimenissen tot het natuurlyk en eigen voedsel der ziele, waer door wy vroomer88 en wyzer worden, quansuis89 niet behoort; als mede, omdat 'er noch rykdom, noch eere, noch wereltlyke achtbaerheit (waerom meest alles in deeze daegen te doen is) door behaelt kunnen worden. Daerenboven zyn het mannen van myne bedieninge geweest, die zich aen de Nederduitsche Spraekkunst [*7v] nevens, ja boven anderen in ons vaderlant hebben te koste gelegt.90 Om van de Heeren Ampzing, Leupenius, en Vollenhove, alle Predikanten, te Haerlem, Amsterdam, en in 's Gravenhage, en alle boven gemeldt, niet te zeggen, die kerkhelden,91 die, als afgezanten der Nederlantsche Hervormde Kerke, den heiligen Bybel uit de grontspraeken des ouden en nieuwen Testaments met zoo groote eene trouwe, als naerstigheit,92 voor omtrent zeventigh jaeren te Leiden verduitschten,93 hebben, om op goede gronden hunne naeukeurige overzetting te bouwen, eene Nederduitsche Spraekkunst94 ontworpen, noch onder de eigene hantschriften van die zalige kerkvaderen, vertaeleren95 en overzieneren96 der heilige Schrift, te beschou-

wen,97 en (bedroog myn oog my niet, toen ik ze twee maelen zagh) geschreeven door de pen van den Heere Jakobus Revius,98 eerst Leeraer99 der Gemeente van Deventer, en namaels Regent van het Theologisch Kollegie der Edele en Grootmoogende Heeren Staeten van Hollant en Westvrieslant te Leiden; in dien tyt Schryver100 van de verga[*8r]deringe der overzieneren des ouden Testaments.101 Op dit voorbeelt hebbe ik, die by die doorluchtige mannen op geen eenen dagh te noemen ben,102 maer slechts hunne schaduw en voetstappen van achteren volge, my onderwonden103 deeze Spraekkunst uit te geeven; tot wiens volmaeking in en omtrent de Geslachten der Zelfstandige Naemwoorden my de voornoemde Heer Hoogstraten rustigh104 en vaerdigh de hant boot in zyne voorhene gepreeze Aenmerkingen over die Geslachten, meest en best door de voorbeelden van den Heere Joost van den Vondel gesterkt en bevestigt; gelyk ik zelf ook de Woortvoeging105 myner Spraekkunste en haere regels allenthalve106 met diergelyke voorbeelden, in eene groote menigte tot beter overtuiging107 by een gestuwt, bekleedt hebbe uit den zelven Heere van den Vondel; dien de Professor Petrus Francius, tot een ongelooflyk nadeel der burgerlyke en kerkelyke welspreekendheit in het jaer 1704. overleeden, in zyne krachtige Voorrede voor Gregorius Nazianzeen van de Mededeelzaemheit, met een ontwyfelbaer recht den naem geeft van dien [*8v] uitmuntenden dichter, dien natuurlyken, dien eenvoudigen en niet min krachtigen schryver, wien de Hollantsche dichtkunst en Nederlantsche welspreekendheit ten hoogste verplicht zyn.108 Immers109 ik, den Heer van den Von-

del houdende voor den zinlyksten110 en naeukeurigsten onder de overleedene Nederduitsche schryvers, (anderen en zelfs den Drossaert Hooft, die als een arent in de wolken zweeft, niet te na gesprooken) hebbe hem waerdigst geoordeelt, dat men het wel en sierlyk schryven in onze moederspraeke met zyne achtbaerheit111 sterke; hoewel hy, na zynen doot van waenwyze112 betweeteren besprongen, ook dit zelve nootlot113 by zyn leeven heeft moeten ervaeren, door zulk slag114 van menschen ter oirzaeke115 zyner vertaelinge van Virgilius in onrym116 gehekelt,117 hoewel door de vernuftige118 jongkvrou Maria Heins, dochter van zynen ouden vrient Zacharias, in de opdragt van haeren Bloemhof der Doorluchtige Voorbeelden119 zoo braef120 verdedigt; dat het my luste, myne manhafte lantsmanninne121 haere woorden te ontleenen, en tot deeze Voorrede in te voegen. [**1r] Maer andere, zegt zy, die ervarentlyk122 daer van konnen spreeken, vertoonen,123 dat de geenen die 't laeken,124 weinig verstant van Duitsch en vertolken hebben, en dat de laekers, met 'er125 duizenden in een gesmolten, niet magtig zouden zyn dat werk zoo wel in Duitsch te stellen. Deeze126 geloof ik, wat my belangt, best, 127 om dat ik,

naer myn verstant, niets in onze tael geschreeven of vertolkt kan zien, dat op veel na by d'edelheit, schoonheit en vloeientheit in 't schryven, zoo in dicht als proze, van deezen geest haelen kan.128 Ik wenschte, voegt 'er die begaefde ziel129 by, dat ik hem in dit werk daer in wat beter had konnen nabootsen; ik zou my om geen berispen daer op kreunen,130 maer ongemerkt laeten voorby gaen: dewyl daer meê veeltyts meer dan met tegenblaffen131 te winnen is.132 Waerom het niemant ook vreemt moet voorkoomen, indien ik, door de uitgave deezer Spraekkunste aen den wegh timmerende, eenig berispen onderworpen worde. Maer ik hebbe voor vast en onwrikbaer by my beslooten, geen harnas voor myne Spraekkunste, [**1v] die, uit liefde tot onze volschoone moedertael en uit eigenen lust en zinlykheit133 geschreeven, my alrede tyts en vlyts genoeg gekost heeft, indien zy onredelyker wyze besprongen wordt, aen te trekken. Ook ben ik niet buiten hoope, dat zy zich door haer eigen geweer en wapens134 zal kunnen beschermen; gereedt anders135 en geneegen, om, indien my dit ontschiet,136 met goeden ooge te aenschouwen,137 dat deeze geheele timmeraedje138 met en voor139 haeren boumeester gesloopt worde, of met dak en muurwerk en alles instorte. Ondertusschen wil ik alle bescheidene en opmerkende140 leezers van harte gebeeden hebben, om de misslagen, die in dit werk, zoo menighvouwigh en verscheiden van gedaente, om zyne geduurige verandering141 door myne vergeetelheit en onbedachtzaemheit142 ingesloopen zyn, (gelyk143 het onmoogelyk is, dat zinnen en gedach-

ten, op eene zaek altoos ingespannen, somtyts niet verstompen)144 my in der minne en ter noodige verbeteringe in eenen tweeden druk (wordt de eerste haest145 uitverkoft) aen te wyzen, en de andere, die de onachtzaemheit der letter[**2r]zetteren alleen veroirzaekt heeft, zelfs te verbeteren. Eer ik evenwel, van deeze Voorrede afscheidende,146 myne leezers tot de Spraekkunst zelve inleide,147 zal ik ten dienste van uitheemsche leerlingen en Latynsche schoolieren, dien myn arbeit, lust het hun, ook te stade koomen kan, de kunstwoorden,148 die ik (gelyk de vorstelyke149 wiskunstenaer Simon Stevin van Brugge, zoo groot een boumeester onzer taele, als van steden en vestingen, door alle zyne wiskunstige werken) in het Nederduitsch gestelt hebbe, zonder die met hem150 op elke blatzyde te vertolken, door de gewoone Latynsche benaemingen overzetten, in eene lyst samenvoegen, en hier mede myne leezers gebieden151 wel te vaeren. Gegeeven te Deventer, den 19 van Loumaent152 1706.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs