Logo DBNL
Voor rede vatbaar (1995)

Voor rede vatbaar

(1995)–R.J.G. de Bonth, G.R.W. Dibbets–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)


Vorige Volgende

+Voorrede aan den lezer.

Dat men onder de sieraden van een rijk of gemenebest,1 dat naar goede wetten geregeert wort, ook met recht een aangename en schone2 taal mag stellen, zal niemant gelove ik tegenspreken die kennis van meer dan ene tale heeft, en tusschen talen en talen weet onderscheit te maken. Hoe eertijts Grieken en Romeinen, op den rijkdom en sierlijkheit hunner talen geroemt hebben, hoeze die opgebouwt3 en tot den uitersten top van schoonheit en luister hebben trachten te brengen, leren ons zo vele gedenkschriften en treflijke stukken4 als ons van aloude Grieksche en Romeinsche Schrijveren5 zijn nagelaten. Daar ontzagen6 zich de grootste mannen niet handt aan dit werk te slaan,7 en alle mogelijke vlijt aantewenden om het8 tot volkomenheit9 te brengen, wel wetende wat 'er voor een vermogen10 en sieraat stak in ene rijke en welgeregelde tale.11 De een poogde boven den anderen of met welspreken, of met welschrijven,12 of met beide, den prijs te behalen: 13 en ten bewijze dat deze [†2v] letterhelden14 niet van het geringe volk waren, of menschen die luttel verhevenheit van geest hadden,15 wijze Raadtsheren,16 ontzachelijke Burgemeesters,17 dappere Veltoversten,18 doorluchtige19

Vorsten, ja Koningen en Keizers zelfs, hielden zich hier mede bezig, en achtten dit een oefening hun verstant en staat20 waardig. In het leven van Julius Cæsar21 en Octavianus Augustus22 verhaalt Suetonius, hoeze zich beide van hunne jeugt af op de oeffening van tale en welsprekentheit gelegt23 hadden, zo met lezen en schrijven, als met sierlijke reden te voeren,24 ja dat zy in dit prijslijk werk volhardden ook toen zy tot den hoogsten trap hunner glori waren geklommen en Monarchen der werelt geworden. Onder de Romeinsche geslachten25 die in geluk en voorspoet boven andere uitstaken telt Plinius ook de Curiones; maar waar in bestont hun meeste voorspoet en grootste roem? hier in zegt de Schrijver, dat dit geslachte drie uitstekende Redenaars onmiddelijk na den anderen26 hadde uitgelevert,27 't welk toen by na zo hoog gewaardeert wiert, als of het drie grote Veltheren hadde voortgebragt.28 Doch waar zou mijn pen my vervoeren,29 indien ik in zo een ruim velt der vorige eeuwen wilde uitweiden!30 Ik stappe over tot onzen tijt. Wie weet niet, hoe hoog de Franschen doorgaans gewoon zijn van hunne tale optegeven, en datze daar van [†3r] niet minder werx maken om die hoe langer hoe meer te verrijken en te regelen,31 dan van enige andere wetenschap of voorname oefening,32 daar een wijs en verheven brein billijk33 zijn vlijt aan besteden mag. Hoogduitschen, Italianen, Spanjaarden doen het zelve,34 en elke landtaardt35 zoekt op 't yverigste36 den anderen de loef aftesteken.

't Is nu al ruim een eeuw geleden, dat men in Nederduitschlandt ook brave verstanden37 heeft gevonden, die het werk van den opbouw38 der Nederduitsche tale hebben begonnen by de handt te vatten. Onder deze munten inzonderheit uit Henrik Laurenszoon Spiegel, voor enen anderen Ennius in Nederduitsch gehouden,39 wiens Hartspiegel by Vondel in zulk een waarde was, dat hy niet alleen weinige jaren voor zijn doot den Poeet Antonides aanmaande40 om dat boek te lezen, en de taalkunst41 en wijsheit daar uit te halen, maar dat hy het zelf ook meer dan eens geheel hadde doorgelezen, gelijk de Schrijver van Vondels leven aldaar verhaalt.42 ‘Simon Stevin, een deftig taalkundige43 en taalverbeteraar, zo schrijft de Heer Vollenhove, by den Drost Hooft hierom hoog geacht, heeft dit ys ook niet weinig gebroken,44 vele nieuwe vonden uitvindende45 in zijne wiskunstige werken, om onze Duitsche spraak van bastertwoorden en onduitsch aldaar te schui[†3v]men.46 In zijn boek van de Weegkunst en Waterwigt, in den jare 1586. te Leiden uitgegeven, beweert47 hy vooraf met een geleerde rede48 en geen geringe redenen, dat de Duitsche taal, vry oudt van oorsprong, in beknoptheit van uitdrukkinge,49 rijkdom van koppelwoorden,50 bequaam-

heit om kunsten51 te leren, en kracht52 op het gemoet van dieze53 horen,54 niet alleen geen Fransche, Italiaansche, en Spaansche, maar zelf ook geen Grieksche en Latijnsche talen hoeft te wijken, ja die alle overtreft; hare uitheemsche verachters ook bondig wederleggende’.55 By deze waren 'er noch andere die toen ter tijt hunnen arbeidt loflijk hier aan besteedden. Maar die de Schriften van dien ouden tijt leest, zal bevinden, dat deze mannen het werk wel begonnen maar niet volendt hebben, en voor anderen, die hen volgden, noch vry wat overgelaten. Sedert zijn 'er grote en uitstekende taalkundigen te voorschijn gekomen,56 die van tijt tot tijt57 getracht hebben het gebouw58 der Nederduitsche tale meer en meer te voltrekken59 en het tot den hoogsten top optevoeren.60 De Ridder P.K. Hooft, Drost van Muiden,61 heeft de Duitsche taal zo merklijk62 verbetert, gezuivert, en geregelt,63 dat zijn lof dieswege64 de eeuwen zal verduren.65 Zijn Tacitus; het leven van Henrik den IV. Koning van Vrankrijk; zijne Nederlantsche historien, en meer andere schriften, zijn [†4r] waardig66 door en door gelezen te worden: nochtans met oordeel,67 want Hooft heeft noch alles niet gezien en

verholpen,68 daar is noch iet van den ouden tijt69 in overgebleven, en woorden en spreekwijzen die niet te volgen zijn.70 Met geen minder geluk71 en roem heeft Vondel zijn vernuftig en groot verstant aan dezen arbeidt72 te koste gelegt,73 en het zo verre gebracht, dat hy niet alleen wegens zijnen ui[t]stekenden geest van poëzye74 den lof heeft weggedragen van den grootsten der Nederlantsche Dichteren te zijn, maar dat zijne schriften ook als dierbare75 schatten der Nederduitsche tale by elk in waarde zijn.76 Zijne Poëzy; zijne Treurspelen, doorgaans met sierlijke Opdrachten of Voorreden in ongebonden stijl77 verrijkt; zijne Bespiegelingen van Godt en godtsdienst; zijne Vertalingen van Virgilius, Ovidius Herscheppinge, Horatius, zo in rijm als rijmeloos,78 en meer andere schriften, meer dan eens herdrukt, zijn hier bewijzen van. Op Hooft en Vondel zijn gevolgt de Hrn: J. Vollenhove, A. Monen, G. Brandt, J. Antonides van der Goes, L. Baak, P. Francius, en andere, ook mannen enen doorluchtigen lof verdienende, zo ten aanzien hunner dichtkunstige schriften, als van dieze in prose of ongebonden stijl hebben uitgegeven. Behalve de poëtische werken dezer beroemde Dichteren, zijn 'er van Vollenhove en Monen deftige79 predikaatsien over verscheide stoffen. Ger. Brandt heeft [†4v] het leven van den doorluchtigen en dapperen Zeehelt Michiel de Ruiter80 beschreven, en dat stuk81 met veel kunst en sieraat82 van tale uitgevoert,83 gelijk ook zijn histori der Reformatie. Van zijne zonen, die 's vaders voetstappen rustig84 natreden, zijn ook fraaie predikaatsien in druk, en Johannes Brandt heeft Paulus leven of het bedrijf

van zijn Apostelschap85 in XXVII. Kerkreden86 verklaart.87 Door den Hr. van Wulverhorst, L. Baak, zijn enige Bijbelstoffen,88 waar onder lofzangen en klaaglieden89 van heilige mannen of vrouwen, in de goddelijke bladen befaamt,90 in dicht gebracht met taferelen91 versiert, en die92 in prose met een deftigen93 stijl verklaart.94 De Professor P. Francius, die de ere heeft van voor den welsprekensten Redenaar, en grootsten Dichter van dezen tijt in Grieksche en Latijnsche talen, geacht te zijn, heeft ook zijn geleerde pen geleent tot het helpen voltooyen95 zijner moedersprake, vertalende die schone Kerkrede96 van den Griekschen Outvader97 Gregorius Nazianzener van de mededeelzaamheit, die in 't licht is gekomen met een Voorrede, waar in de Professor der Welsprekentheit voor het welspreken en schrijven, en de zuivering der Nederduitsche tale dapper98 pleit, en enen iegelijken dit met ernst aanprijst.

Het is zeker, dat in de schriften dezer Mannen de taal best en zuiverst te vinden, en daar uit met naarstig99 lezen, opmerken,100 en aantekenen van de beste woorden en spreek[††1r]wijzen,101 te halen is; en het geen ik 'er van geleert hebbe, moet ik deze grote Meesteren voornamelijk

dank weten, welker voetspoor ik volge, en den weg, waar in zy ons zijn voorgegaan, natrede.102 Ik hebbe echter bevonden, datze alle niet het zelve103 spoor houden, en dat de een van den anderen in spellinge der letteren,104 gebruik van woorden en spreekwijzen, schikking van den zin, en by gevolge in den stijl zelven, al vry wat verscheelt, zo dat men hier met verstant en oordeel moet te werk gaan om het beste en zuiverste uittekiezen. Het waar te wenschen, dat iemant van hun, die105 de taal volkomen meester was, de moeite hadde genomen om een Nederduitsche Spraakkunst optestellen, waar in de taal naar goede regels, met reden en gebruik overeenstemmende, op enen vasten106 voet was gebracht, om dus altoos, immers ten meesten dele,107 zeker te kunnen gaan.108 Maar dewijl dit109 een werk van veel moeite is, en daar ervarenheit en tijt toe vereischt wort, als 't wel zal gedaan worden, heeft 'er elk tegen aangezien.110 Zo ik niet qualijk berecht ben, hadde de oude Geraart Brandt een ontwerp van zulk een spraakkunst gemaakt,111 en was van voornemen die metter tijt tot volkomenheit te brengen;112 maar de doot heeft den draat zijns levens en van dit werk teffens113 afgebroken. Nu heeft het de Hr. Monen onder handen, doch hoe verre het gevordert zy, en wanneer het den Lief[††1v]hebberen der Nederduitsche tale, die daar zeer naar verlangen, zal medegedeelt114 worden, wete ik niet. Ondertusschen kan het niet ondienstig zijn, dat, by gebrek van beter, men geve wat men heeft, en dat de een den anderen zijne aanmerkingen en waarnemin-

gen115 nopens de verdere zuivering en schikking der tale, voorstelle en in bedenken116 geve: voornamelijk, dat men onbedrevenen,117 die118 het echter aan geen119 genegenheit en lust ontbreekt, enigsins te hulpe kome, om hun ten minsten den weg te wijzen waarze gaan moeten, en hen voor dolen en struikelen te waarschuwen, gevende hun teffens enige nutte120 lessen daar zy zich in velerlei ontmoetingen van bedienen kunnen. Met dit oogmerk, en tot zulk een einde121 hebbe ik deze beknopte Aanleiding tot de Nederduitsche Taal geschreven, zijnde een uittreksel uit vele aanmerkingen die ik sedert enigen tijt voor my zelven hadde aangetekent, ten dele door eige opmerking122 gevonden, ten dele uit de boeken onzer beste Schrijveren getrokken: 123 ook moet ik hier met dankbaarheit erkennen, dat de Hr. Vollenhove de goedtheit gehadt heeft my enige dezer waarnemingen zo mondeling als by geschrifte medetedelen, en ik kan u verzekeren, Lezer, dat deze geleerde Man en treflijke124 Dichter de taal in den gront verstaat.125 Het nut dat ik uit deze aantekeningen genoten hebbe heeft my doen oordelen, dat ook anderen hier vrucht uit zouden kunnen [††2r] trekken, en hebbe daarom deze weinige bladen doen drukken.

Ik voorzie lichtelijk,126 dat lieden, die meer inbeelding127 dan kennis van de tale hebben, niet zullen nalaten naar hun gewoonte hier veel te vitten en te berispen; doch het oordeel van enen man, die in dit stuk geoefent en bedreven is, gelt by my meer dan van vijftig waanwijzen: en die my met reden en goet bescheit128 beter kan onderrechten en meer leren, dien zal ik het van harten dank weten, want ik schrijve om te leren en om geleert te

worden. Ook kreune ik my luttel129 aan zulke, die voorgeven130 dat het maar vittery en een arbeidt van weinig waarde is, op letters en woorden te staan,131 en dat het even eens132 is hoe men spreekt of schrijft, als men maar verstaan wort. Ik late deze lieden zich in hun onverstant verheugen,133 tot zo lange datze beter verlicht worden,134 en metter tijt hun misslag zelfs bemerken: zy zijn bezwaarlijk135 te helpen; want schoon men hun al tone, dat het niet even eens is hoe men spreekt of schrijft, en dat men met een goede, zuivere, en nette tale te schrijven beter kan verstaan136 worden, dan met een' slordige, die vol onduitsch en bastertwoorden is, 't mag niet baten, men klopt slegs voor een dootmans deur.137 Ik zal deze voorrede besluiten na dat ik den Lezer noch dit berecht138 hebbe gegeven: als ik hier en daar, en inzonderheit in het VI. hooftstuk, enige taalgebreken aanwijze [††2v] en verbetere, zo moet niemant menen, dat ik die uit sommige boeken hebbe genomen om de schrijvers daar mede een streek139 te geven: dit is mijn aardt niet, die140 het op gene personen geladen hebbe, en het zou my leet doen iemant hier in het minste te benadelen; ook zie ik op gene byzondere schriften, maar op het algemene misbruik, dat overal genoeg doorsteekt,141 en niet nodig is in een of twe boeken gezogt te worden. Vindt zich iemant ondertusschen aan deze of gene misgreep, hier voorgestelt, schuldig, die doe als ik gedaan hebbe en verder gereet ben te doen, hy verbetere het, en neme de onderrechting in dank aan.

Horat. Epist. 1: 6.
 
Vive, vale: si quid novisti rectius istis,
 
Candidus imperti: si non, his utere mecum.

't Welk Vondel dus vertaalt:

 
Leef lang, vaar wel: of slaat gy beter gelt als dit,
 
Zo deel het rustig mê: zo niet, bestem mijn wit.142

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs