Logo DBNL
Het andere gezicht van I.K. Bonset (1983)

Het andere gezicht van I.K. Bonset

(1983)–I.K. Bonset–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Nawoord

Theo van Doesburg was als vernieuwer van de cultuur een gedrevene. Toen in 1917 het eerste nummer van zijn tijdschrift De Stijl1 verscheen, had de vierendertigjarige Van Doesburg al ruime bekendheid als propagandist van de moderne beeldende kunst die stad en land afreisde om lezingen met lantaarnplaatjes te geven,2 als modern schilder, als organisator van kunstenaarsverenigingen, en als dichter en poëziecriticus. Zijn veelzijdigheid en zijn complexe natuur maakten dat hij tal van mogelijkheden zag voor vernieuwingen en ontwikkelingen van kunst en cultuur, die soms met elkaar in conflict raakten. Zijn vertrouwen in de grote vernieuwingen maakte een groepsactiviteit gewenst; maar zijn onvermoeibare pogingen om medestanders te vinden en te maken in Nederland leverden minder resultaten op dan hij ongetwijfeld heeft gehoopt. Naarmate De Stijl een meer internationaal avantgarde-karakter kreeg, lag het voor de hand dat de literatuur daarin een grotere aandacht zou krijgen - in overeenstemming met andere avantgarde-periodieken. Kort na het Stijl-manifest ‘De literatuur’, dat in april 1920 verscheen, ondertekend door Theo van Doesburg, Piet Mondriaan en Antony Kok, werd de Nederlandse Stijl-groep versterkt met de naam I.K. Bonset, van wie in het julinummer van 1920 een pagina met ‘X-Beelden’ werd opgenomen. Dat was tevens het eerste gedicht dat in De Stijl werd geplaatst. Wat later pas zou blijken een heteroniem te zijn van Van Doesburg zelf, moest in 1920 het bewijs vormen van de groeiende betekenis van de Stijl-beweging, en een bevestiging van de in het

literatuur-manifest ingenomen stellingen. In 1921 verschijnen in De Stijl gedichten van Paul Bommersheim (januarinummer), I.K. Bonset en Kurt Schwitters (julinummer) en Antony Kok (oktobernummer).

In het nummer van juni 1921 begint een feuilleton van een zekere Aldo Camini, ingeleid door Theo van Doesburg. Deze vermeldt dat Camini een kort tevoren overleden Italiaanse schrijver en schilder is, die bevriend was met de futurist Carlo Carrà. K. Schippers karakteriseerde dit feuilleton als een werk ‘waarin verschillende vormen van taalgebruik zonder lassen of naden in elkaar overgaan: pseudowetenschappelijke betogen, wrakke filosofietjes, scheldpartijen, kunstkritieken, verfijnd-poëtische ontboezemingen en andere teksten.’3 In 1924 breekt Van Doesburg het futuristische feuilleton af, al besluit het met een ‘wordt vervolgd’. Anders dan Bonset, werd Camini niet gepresenteerd als een medestander van de Stijl-beweging; maar zijn geschriften hadden zeker tot doel de inhoud van De Stijl complexer en mysterieuzer te maken. Van Doesburg voegde deze door hem blijkbaar gewenst geachte uitbreiding van het Stijl-image toe via een heteroniem, omdat een versterking van het aantal literaire medewerkers van zijn tijdschrift kennelijk uitbleef.

Het novembernummer van 1921 wordt gevormd door de zogenaamde ‘Anthologie-Bonset’, waarin een groot aantal gedichten wordt gepubliceerd en van een datering voorzien; de vroegste datering is februari 1913. Dat jaartal is overigens ook het vroegste waarmee sommige andere Bonset-teksten later worden gedateerd.

In het decembernummer van 1921 kondigt een advertentie het nieuwe tijdschriftje Mécano aan, met Theo van Doesburg en I.K. Bonset in de redactie, waarvan het eerste nummer in februari 1922 verschijnt.4 In Mécano komen uit Nederland alleen Theo van Doesburg en I.K. Bonset aan het woord - vreemd genoeg ontbreekt Antony Kok daarin.

Tijdens de Nederlandse dada-veldtocht in het begin van 19235 treden behalve Theo en Nelly van Doesburg ook Kurt Schwitters en Vilmos Huszar op, waarbij I.K. Bonset alleen wordt geciteerd in de door Van Doesburg geschreven Stijl-brochure Wat is Dada?6 die op de dada-soirées wordt verkocht. Ook dan is er geen optreden van Antony Kok of

Evert Rinsema, van wie Van Doesburg in 1920 toch een dada-achtig boekje publiceerde als Stijl-uitgave met de titel Volzinnen. Dat boekje staat wel vermeld op de programma's van de dada-soirées.

In het mei-juninummer van 1923 van De Stijl (derhalve na de dada-veldtocht) publiceert Van Doesburg als I.K. Bonset een opmerkelijk opstel, ‘Symptomen ener reconstructie der dichtkunst in Holland’, waarin hij een overzicht geeft (met toelichtingen) van wat hij de ‘impopulaire poëzie’ noemt. Dat overzicht begint met een vroeg eigen gedicht ‘Nu zou het uur dan gekomen zijn’7, en hij citeert daarna gedichten van Henrik Scholte, Til Brugman en Antony Kok - van de laatste het beroemd geworden gedicht ‘Nachtkroeg’, dat gedateerd wordt ‘13 september 1915’.

Later, in 1925 en 1926, verschijnen in De Stijl gedichten van Clement Pansaers, Hans Arp, Petro de Saga, Kurt Schwitters, Hugo Luck, Pierre Minet, Hugo Ball en I.K. Bonset, maar er is geen nieuwe poëzie opgenomen van Antony Kok of van andere Nederlanders. Kok ging in zijn bijdrage voor het jubileumnummer van 1927 alleen in op het beeldende aspect van de Stijl-beweging, en stond niet stil bij het literaire element (wel complimenteert hij I.K. Bonset te zamen met anderen). Het lijkt niet uitgesloten dat de weinige klankgedichten die van Antony Kok bekend zijn ontstonden op instigatie van Van Doesburg, evenals het in Bonsets essay opgenomen lettergedicht van Til Brugman. Blijkbaar was de literaire vonk niet voldoende overgesprongen op Van Doesburgs vrienden, zodat I.K. Bonset als enige prominente Stijl-dichter overbleef.

Van Doesburg geeft, als I.K. Bonset, in het jubileumnummer van 1927 een overzicht van de letterkunde, die in De Stijl tussen 1917 en 1927 naar voren is gebracht, maar hij vermeldt daarbij alleen de ontwikkeling van zijn eigen werk (als I.K. Bonset), waarvan hij als beginjaar 1902 noemt (toen hij volgens de methode der automatische schrijfwijze verhalen begon te schrijven). Bonset rept niet over Kok noch over andere Nederlandse literaire auteurs.

Het door surrealistische publikaties geïnspireerde romanfeuilleton Het andere gezicht, door Van Doesburg aangeduid als ‘sur-humanistisch’ en ‘abstract’ (dezelfde titel werd in 1920 al gebruikt voor zijn Bonset-aforismen),

begint in nummer 77 van De Stijl, dat omstreeks de jaarwisseling van 1926-1927 uitkwam. Deze roman eindigt in het voorlaatste nummer 85/86 van 1926 evenals de ‘caminoscopie’ met een ‘wordt vervolgd’. In deze tekst komen alle mogelijkheden van het automatisme tot hun recht, op een wijze die niet onderdoet voor het in 1925 verschenen boek van André Breton, Poisson soluble.

Het is interessant de door Van Doesburg genoemde jaartallen van zijn eigen literaire experimenten te vergelijken met enkele belangrijke data van de nieuwe kunst en literatuur in Europa. Na het opzienbarende evenement van de vertoning in 1896 van Jarry's Ubu Roi in Parijs, beginnen sommige jonge dichters met automatisme-experimenten. Apollinaire moet omstreeks 1902 begonnen zijn met de teksten die leidden tot zijn eerste boek L'Enchanteur pourrissant, dat in 1909 verscheen - en waarin voor het eerst het automatisme bewust is beoefend. Het jaar 1909 was de start van het futurisme, nadat Marinetti zijn manifest in Le Figaro had gepubliceerd. Van Doesburg projecteert zijn eigen ontwikkeling van automatisme en futurisme vrijwel in dezelfde jaren. In 1913 schrijft Apollinaire zijn eerste ‘Calligrammes’, spoedig daarin gevolgd door Marinetti en Carrà. De eerste ‘nieuwe woordbeeldingen’ van Bonset worden in hetzelfde jaar geplaatst. Kurt Schwitters publiceert in 1919 zijn dichtbundel Anna Blume, waarmee Bonsets letter-klankbeelden vrij verwant zijn. Waarom zouden een aantal van de Bonset-dateringen niet evenzeer mystificaties zijn als de heteroniemen Bonset en Camini? Hoe dat ook zij, zelfs als sommige dateringen wat te vroeg zijn gesteld, dan nog behoort Van Doesburg als schrijver tot de voorhoede van het ‘andere proza’ en de nieuwe poëzie in Europa; en in de Nederlandse literatuur heeft hij onbetwist een eenzame voorsprong genomen. Dat Van Doesburg zijn activiteiten onder de naam I.K. Bonset van grote betekenis achtte, blijkt onder andere uit het inleidende artikel van het jubileumnummer van De Stijl in 1927 waarin Van Doesburg (anoniem, als redacteur) schrijft: ‘...de Stijlbeweging ontplooide in korte tijd uit haar innigste kern zich in geheel Europa. Zelfs letterkundig, wat, taalbegrensd, wel zeer opmerkelijk mag heten.’ Met in een voetnoot daarbij: ‘Ik herinner hier slechts aan de strijd om Bonset als dichter in

de Franse en Belgische bladen Comoedia en Sélection gevoerd.’ In maart 1930 voltooide Van Doesburg een uitvoerig essay over het surrealisme voor het tijdschrift Groot-Nederland, waarin hij vermeldt dat I.K. Bonset door de Franse surrealisten wordt gezien als de enige Nederlandse surrealistische dichter.8

Na Van Doesburgs dood in 1931 publiceert zijn vrouw Nelly het ‘dernier numéro’ van De Stijl, dat in januari 1932 verschijnt. Daarin onthult zij impliciet de heteroniemen I.K. Bonset en Aldo Camini. Ook is een bibliografie opgenomen van uitgegeven en onuitgegeven geschriften. De volgende literaire manuscripten worden genoemd: Poèmes et pages littéraires (1906-1916), Contes (1906-1912), De zwarte vlek, De vrijwilliger, Godencultuur, Essais-philosophiques, La Littérature française, et cetera. Het is te hopen dat deze manuscripten nog tot de nalatenschap behoorden toen deze in 1982 werd vermaakt aan de Staat, zodat zij kunnen worden gepubliceerd. Ook zijn er nog veel verspreide artikelen van beschouwende en polemische aard verschenen in Het Getij, Eenheid, De Groene Amsterdammer, De Stijl, MA, Transition en andere bladen, die het verdienen om ooit in boekvorm bijeen te worden gebracht.

Met deze bundel dadaïstisch en futuristisch proza van Theo van Doesburg worden zijn opmerkelijkste teksten alvast wat toegankelijker gemaakt. Zijn vernieuwend proza verdient het evenzeer als zijn poëzie (waarvan K. Schippers in 1975 het belangrijkste in boekvorm bijeenbracht9) een aparte plaats te krijgen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.10

 

Laurens Vancrevel


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs