Woorden hebben hun betekenis

[p. 9]

I Politiek en cultuur

[p. 11]

1 Liberalisme in een vrijere wereld

De laatste jaren buitelen duizelingwekkende gebeurtenissen over elkaar. Sommigen vragen zich af wat het liberalisme nu nog te betekenen kan hebben. Wat is er voor liberalen nog te doen als Oost-Europa niet meer communistisch is? Voor die twijfel is geen plaats. Ten eerste moet worden afgewacht waar de liberaliserende tendens zal eindigen. Ten tweede is ons land weliswaar in grote trekken liberaal maar zijn overal voorbeelden te vinden waaruit blijkt dat de volledige liberale agenda nog lang niet is afgewerkt. In het eerste nummer van het weekblad HP/De Tijd van 14 september 1990 ging ik hier nader op in.

Het lijdt weinig twijfel dat toekomstige geschiedschrijvers op het einde van deze eeuw zullen terugkijken als een gouden tijdperk van het liberalisme. Meer dan een halve eeuw had het socialisme als ideologische maatstaf gegolden. Maar met het economische debâcle van de jaren zeventig was het op zijn eigen interne contradictie gestoten. De kosten van het gelijkheidsstreven waren groter dan de baten van de sociale bescherming geworden. Het liberalisme had zijn zelfvertrouwen hervonden en werd aan het eind van dit decennium door de implosie van het communisme van zijn belangrijkste concurrent beroofd. Aldus de Johan Huizinga van het jaar 2050.

De Amerikaanse politicoloog Fukuyama acht de triomf van het liberalisme zelfs zo overtuigend, dat hij het einde van de geschiedenis heeft voorspeld. (Zie hoofdstuk 7.) Het liberalisme zou alle antiliberale ideologieën voor eens en voor altijd naar de schroothoop van de geschiedenis hebben verwezen. Ik zou dat graag geloven, maar ben van nature geneigd aan heilsverwach-

[p. 12]

tingen even weinig waarde te hechten als aan doemdenkerij. Voor de naaste toekomst ziet het er echter wel naar uit dat antiliberale ideologieën tot de rand van het politieke wereldtoneel zijn veroordeeld.

De liberale zegetocht is in het geïndustrialiseerde Westen begonnen als een opleving van het economische liberalisme. In de jaren tachtig trachtten vrijwel alle industrielanden economische groei en werkgelegenheid te stimuleren door meer ruimte te bieden aan de particuliere sector. Dat beperkte zich niet tot landen met een typisch ‘vrije markt’-bewind, zoals het Engeland van Margaret Thatcher en het Amerika van Ronald Reagan. Ook in landen waar socialistische partijen aan de macht kwamen, zoals Spanje en Frankrijk, werden de termen ‘nationalisering’ en ‘planning’ tot taboe verklaard. In Australië en Nieuw-Zeeland voerden socialistische regeringen vergaande privatiseringen en belastingverlagingen in. En zelfs Zweden, modelboerderij van de Europese sociaal-democratie, maakte bekend dat zijn sociale model in grote problemen verkeert.

Deze opleving van het economische liberalisme heeft zijn oorsprong in de recessie die de industrielanden in het begin van de jaren tachtig teisterde. De crisis volgde op twee decennia waarin de collectieve sector in de meeste geïndustrialiseerde landen zonder ophouden groeide. Expansie van de overheidsuitgaven werd niet alleen als sociaal wenselijk beschouwd. Zij diende ook als brandstof voor de economie. De Keynesiaanse leer werd gevulgariseerd tot een onbeperkt vertrouwen in macro-economische manipulatie. Het was een tijd waarin in Nederland de gedachte wijd verbreid was dat begrotingstekorten en hoge lonen goed waren voor de economische groei. Die zouden immers de vraag in stand houden. En toen de marktsector uiteindelijk de kar haast niet meer kon trekken, werd gepleit voor ‘socialisering van de vraag’. Het bieden van meer ruimte aan het bedrijfsleven kreeg geen aandacht.

Deze economische roofbouw kon niet voort blijven duren. De oliecrises gaven uiteindelijk de nekslag. Inflatie, economische stagnatie en een explosie van de werkloosheid overrompelden de geïndustrialiseerde wereld. Tegen deze achtergrond is het niet

[p. 13]

verwonderlijk dat de liberale beginselen van economisch beleid in de jaren tachtig weer tot bloei zijn gekomen.

Oost-Europa is overspoeld door een veel ingrijpender liberaliseringsgolf. Daar gaat het immers niet alleen om economische hervorming, maar ook om het bevechten van elementaire politieke vrijheden. Twee zaken die overigens zeer nauw samenhangen, zoals de gebeurtenissen in de Sovjetunie en Polen hebben laten zien. In de Sovjetunie stortte het communistische systeem ineen onder het gewicht van de lege schappen en de lege woorden. Het onvermogen van de staatsgeleide economie om aan de primaire levensbehoeften te voldoen heeft het machtsmonopolie van de partij ondergraven.

In Polen werd de militaire staatsgreep van 1981 door het volk beantwoord met een even ongeplande als doeltreffende economische boycot. Het militaire regime moest het zelf maar uitzoeken. Generaal Jaruzelski koos uiteindelijk eieren voor zijn geld. Hij begreep dat zonder politieke vrijheid de Poolse bevolking niet bereid zou zijn aan de pijnlijke sanering van de totaal ontwrichte economie mee te werken. De stakers van weleer zijn nu bezig met een buitengewoon moedige, want harde, economische hervorming.

De Oosteuropese ervaring laat zien dat politieke en economische vrijmaking zonder elkaar niet goed mogelijk zijn. Wat is de bindende factor die deze verschillende vormen van liberalisering tezamen brengt? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wil ik eerst het begrip liberalisme nader definiëren.

Het liberalisme laat zich als brede filosofische stroming niet in enkele woorden vatten. Maar de kern van het liberalisme is duidelijk: de wens om zoveel mogelijk vrijheid en verantwoordelijkheid aan elk individu te geven. Voorop staat de politieke vrijheid: vrijheid van meningsuiting en politieke vereniging. Deze rechten dienen te worden gewaarborgd door de rechtsstaat, die door een gekozen volksvertegenwoordiging wordt gecontroleerd. Politieke vrijheid is belangrijker dan materiële welvaart. Sterker: zij is er de voorwaarde voor. De eerste dictatuur die duurzame welvaart weet te scheppen moet zich nog aandienen. Ondanks de verbeteringen in Oost-Europa is schending van politieke rechten

[p. 14]

nog aan de orde van de dag. De lijvige rapporten van Amnesty International zijn stille getuigen van menselijk leed dat op alle werelddelen voortduurt.

Het liberale pleidooi voor individuele vrijheid is geen streven naar een geatomiseerde maatschappij waarin het egoïsme de toon aangeeft. Integendeel: het liberalisme ziet gemeenschapszin als een onontbeerlijke waarde. In het liberalisme is de vrijheid van het individu dan ook onlosmakelijk verbonden met zijn verantwoordelijkheid. Het individu heeft niet alleen rechten, maar ook plichten jegens de maatschappij.

Het liberalisme beseft ook dat vrijheid alléén niet voldoende is. Om hun vrijheid zo goed mogelijk te verwerkelijken moeten mensen kunnen beschikken over bepaalde middelen. Aan de vrijheid onder bruggen te slapen heeft men weinig. Het is in de eerste plaats ieders eigen verantwoordelijkheid zich die middelen te verschaffen. Maar sommigen kunnen dat niet: ouderen, zieken, gehandicapten, vluchtelingen. Voor hen moet de overheid een vangnet uitstrekken.

Het is de overtuiging van liberalen dat de gemeenschap ermee is gediend wanneer rechten en verantwoordelijkheden zo dicht mogelijk bij het individu worden gelegd. Juist wanneer de verantwoordelijkheid op het collectief kan worden afgeschoven volgt erosie van de gemeenschapszin. De totale maatschappelijke ontwrichting in Oost-Europa is een extreem voorbeeld van de verwoestende werking van het anonieme collectivisme. De prestatielust van het volk was meestal omgekeerd evenredig aan de heroïek waarmee boeren en arbeiders door socialistisch-realistische kunstenaars werden afgebeeld.

Dichter bij huis komen we ook voorbeelden van afwenteling op de gemeenschap tegen. Ze zijn minder extreem, worden minder snel zichtbaar, maar zijn dikwijls bijzonder kostbaar. De vervuiling van de omgeving springt het meest in het oog. Tenzij hij betaalt, wentelt de vervuiler de kosten van het schoonmaken af op de samenleving. Zo is er ook de explosie van de arbeidsongeschiktheid, waarvoor regering, werknemers en werkgevers een soepele afvloeiingsregeling op kosten van de gemeenschap hebben gemaakt. Toen de wao in 1967 werd ingevoerd, rekende

[p. 15]

men op ten hoogste 150.000 arbeidsongeschikten. Nu zijn we op weg naar de één miljoen. Iedereen weet dat veel mensen op oneigenlijke gronden arbeidsongeschikt zijn verklaard. Maar omdat de rekening door de gemeenschap werd betaald, is daar lang over gezwegen.

Op economisch gebied wordt het liberale denken gekenmerkt door een vertrouwen in het marktmechanisme als motor van de economische groei. In een markteconomie draagt de concurrentie van producenten er zorg voor dat doelmatigheid wordt beloond en ondoelmatigheid wordt gestraft. Essentieel is dat de economische beslissingen niet van boven af worden opgelegd. Zij moeten worden genomen in een gedecentraliseerd spel van vraag en aanbod, waarin een verband bestaat tussen beslissen, betalen en genieten. Alleen de markt in haar talloze vertakkingen kan de informatie verschaffen die de economie nodig heeft. Dit verklaart waarom ‘rechtse’ en ‘linkse’ dictaturen meestal zo'n afkeer hebben van een markteconomie. Die veronderstelt immers spreiding van economische macht. In een systeem waarin de politieke markt door monopolisering van de staat wordt uitgeschakeld kan een economische markt natuurlijk evenmin worden getolereerd. Dit is de reden waarom de internationale tendens tot economisch liberalisme in vele landen gepaard gaat met politieke liberalisering. De Poolse filosoof Leszek Kolakowski bracht dit tot uitdrukking toen hij tegen het weekblad De Groene Amsterdammer zei: ‘Er kan geen twijfel over bestaan dat het afschaffen van de markt een economische puinhoop, politieke slavernij en culturele vernedering oplevert.’

Nu dient een meer specifieke vraag zich aan: hoe staat het met het liberalisme in Nederland? Een buitenstaander zou op grond van eerste indrukken tot de conclusie kunnen komen dat er in de Nederlandse maatschappij voor het liberalisme niet zo veel meer te doen is. Immers, het liberalisme als levenshouding is in Nederland wijd verspreid. In vrijwel alle politieke partijen staan verdraagzaamheid en pluriformiteit hoog in het vaandel geschreven. Ondanks alle kritiek op de logge en trage overheid kan onze open democratie de internationale vergelijking goed doorstaan. Ons land heeft een redelijk goed functionerende markteconomie.

[p. 16]

Toch zijn er nog voldoende zaken in Nederland waarbij een liberaal zich onbehaaglijk voelt. Zo staat het mediabestel hoog genoteerd op de lijst van liberaal ongenoegen. Ons mediabestel staat garant voor veel betutteling en versnippering. Krampachtig is getracht de commercie buiten de deur te houden. De christen-democraten (en ook de socialisten) willen het vermolmde omroepbestel niet blootstellen aan concurrentie. Dat staat haaks op hun ideaal van een ingekaderde samenleving. De ‘levensbeschouwelijke’ omroepen durven de confrontatie met het oordeel van de kijker niet aan. De verkondiging van hun boodschap moet met gemeenschapsgelden worden gesubsidieerd.

We weten allemaal wat er uiteindelijk is gebeurd. rtl4 mag dan toch commerciële televisie verzorgen: niet dankzij open concurrentie, maar via een handige juridische constructie. De Nederlandse staat krijgt geen licentie-inkomsten uit de commerciële televisie en loopt dankzij de buitenlandconstructie ook de belastinginkomsten mis. Intussen blijven de omroepzuilen hun beschermde imperium met hand en tand verdedigen. Voor het Nederlandse liberalisme blijft het een belangrijke opdracht de media van dit culturele paternalisme te bevrijden.

Een ander punt van grote zorg voor liberalen is de voortdurende ontwrichting van de overheidsfinanciën. Hoewel we een periode van hoogconjunctuur achter de rug hebben, zijn de openbare financiën van ons land nog steeds overspannen. Binnen Europa liggen alleen in Denemarken de overheidsuitgaven op een hoger niveau. Op onze torenhoge staatsschuld wordt in 1992 weer twintig miljard gulden bijgeschreven. Dat is niet alleen een financieel probleem. Het is bovenal een kwestie van moraliteit. Is het moreel verantwoord onze financiële lasten naar de toekomstige generatie door te schuiven? Om vervolgens van hen te verwachten dat zij onze aow zullen opbrengen?

De pleitbezorgers van de collectieve sector zijn een nieuwe mythe aan het creëren. De financiële nood van de Nederlandse overheid zou een aanwijzing zijn van een groeiende tegenstelling tussen ‘publieke armoede’ en ‘private rijkdom’. Niets is minder waar. De inkomsten van de overheid liggen meer dan 15% boven het eg-gemiddelde. De Nederlandse overheid komt dus ruim-

[p. 17]

schoots aan haar trekken. Haar financiële nood is die van een dwangmatige consument die, ondanks een goed inkomen, zijn American Expressrekening niet kan voldoen. Het netto inkomen van de Nederlandse burger is daarentegen relatief laag. Een studie van het Ministerie van Sociale Zaken wees uit dat het Nederlandse gezin er qua besteedbaar inkomen vergeleken bij zijn Europese evenknieën juist zeer bekaaid afkomt.

De belangrijkste financiële onevenwichtigheid in ons land is dus dat er te veel naar het collectief gaat en dat het individu te weinig bestedingsvrijheid heeft. Daarnaast zijn de gezwollen overheidsuitgaven zeer onevenwichtig samengesteld. Tweederde van de uitgaven gaat op aan inkomensoverdrachten, subsidies en rentelasten. Voor de klassieke kerntaken van de overheid (infrastructuur, onderwijs, veiligheid en dergelijke) blijft zo steeds minder over.

Ook hier is staatspaternalisme een belangrijke boosdoener. De volkshuisvestingssubsidies, een van de grootste geldstromen, zijn hiervan een goed voorbeeld. Sinds 1970 is onze welvaart gestegen met ruim 20%. In diezelfde periode stegen de huisvestingssubsidies maar liefst tien keer zo snel, terwijl men toch zou verwachten dat zij door de toegenomen welvaart zouden dalen. Vijfenveertig jaar na de tweede wereldoorlog besteden we jaarlijks ongeveer 10 miljard gulden aan volkshuisvestingssubsidies. Daarmee zouden we de Oort-operatie nog twee keer over kunnen doen. Door subsidies in te ruilen voor lastenverlichting wordt de vrijheid van het individu vergroot om zijn inkomen naar eigen inzicht te besteden. De betuttelaars in ons land noemen lastenverlichting ‘consumentisme’. Zij vertrouwen het beoordelingsvermogen van de burger niet. Zij hebben liever dat mensen met een goed inkomen van te lage huren genieten.

Een groot gedeelte van de bouwsubsidies is terecht gekomen bij de woningbouwcorporaties. Hun exploitatietekorten worden gesubsidieerd. De vraag rijst of een voortgaande zware objectsubsidiëring van de sociale woningraad nog steeds zo noodzakelijk is, gezien de toename van de reserves van de corporaties. Zij zitten nu op een vermogen waarbij dat van sommige multinationals verbleekt.

[p. 18]

De woningbouwcorporaties zijn typische vertegenwoordigers van wat het ‘maatschappelijke middenveld’ wordt genoemd. De christen-democratie wil dat middenveld versterken. Dat willen liberalen ook, maar niet op andermans kosten. Liberalen willen geen openbare voorzieningen waarvoor notabelen vanuit achterkamers de lakens uitdelen. Christen-democraten willen baas zijn in eigen huis en dat huis hebben op kosten van de gemeenschap. Liberalen zijn daar tegen. Het laatste wat zij willen is een herzuiling.

Naast de uitgaven van de rijksoverheid is er een andere oorzaak van de ontsporing van onze openbare financiën. Ik doel hier op de enorme stijging van het aantal uitkeringsgerechtigden. In 1970 waren er op elke uitkeringsgerechtigde nog ruim 2,5 werkenden. Twintig jaar later moet het inkomen van een uitkeringsgerechtigde door nog slechts 1,3 werkenden worden opgebracht. Er zijn niet veel landen in Europa waar zo weinig wordt gewerkt. Ook een economische hoogconjunctuur leidt niet tot een verminderd beroep op de sociale zekerheid. De stelselherziening van de jaren tachtig is slechts zeer ten dele gelukt. Er zijn meer ingrijpende systeemveranderingen nodig om de aanzuigende werking van onze sociale zekerheid te verminderen.

De neiging van zowel politiek als samenleving om veel lasten op de overheid af te wentelen heeft geleid tot een explosie van bureaucratie en regelgeving. Dat resulteerde weer in groeiend maatschappelijk onbehagen over de ongrijpbaarheid en de anonimiteit van de overheid. De afstand tussen ‘Den Haag’ en de burger wordt als te groot ervaren. En dat in een land waar die afstand maximaal zo'n 250 kilometer bedraagt!

Verkleining van de afstand tussen overheid en burger was vroeger bij uitstek een liberaal thema. Nu wordt door vrijwel alle politieke richtingen voor kortere bestuurlijke lijnen gepleit. De vraag is alleen hoe dit te bereiken. Het is mijn overtuiging dat bestuurlijke vernieuwing slechts in zijn doel kan slagen indien ook de achterliggende verhouding tussen overheid en burger verandert. De roep om deregulering blijft vruchteloos als het overbelaste takenpakket van de overheid niet wordt verlicht. De bureaucratie kan pas drastisch worden ingekrompen wanneer min-

[p. 19]

der financiële eisen bij de overheid worden ingediend. Kortom, bestuurlijke vernieuwing kan pas een succes worden als moeizame financieel-economische keuzes niet uit de weg worden gegaan.

Het is een misverstand dat het liberalisme alleen maar zou bestaan uit ‘leuke dingen voor de mens’. Liberalisme zoekt naar vrijheid in verantwoordelijkheid en betekent allerminst vrijblijvendheid. Liberalisme is niet alleen theoretiseren over bestuurlijke vernieuwing, maar ook verantwoordelijkheid durven nemen voor een grondige sanering van de openbare financiën. Een liberalisme dat de huidige financiële verhouding tussen burger en overheid evenwichtig vindt, is in de praktijk nauwelijks van de sociaal-democratie te onderscheiden. Over een groot aantal immateriële zaken zouden liberalen en sociaal-democraten het in Nederland immers betrekkelijk snel eens kunnen worden.

In een land met een van de grootste collectieve sectoren van de wereld kiezen liberalen voor lastenverlichting en inkrimping van de overheidsuitgaven. Als zij dat niet deden, wie dan nog wel? Met het politieke debat in dit land liep het dan wel erg droevig af. Dan praatten we nog slechts over de maximumsnelheid in de Randstad en ja dan nee zondagsreclame. De terechte klacht over de te grote afstand tussen de burger en de overheid wordt tegenwoordig door vrijwel iedereen geuit. Maar als het erop aankomt, blijft het paternalisme van de overheid onaangetast. In de praktijk wordt de vrijheid van de burger om zijn leven en zijn bestedingen naar eigen inzicht in te richten niet vergroot. Dat te bevorderen is de belangrijkste taak van het liberalisme. Het einde van de geschiedenis is nog lang niet in zicht.