De twee lampen van de staatsman

[p. 279]

De geopolitiek van de Europese Unie

Op 1 mei 2004 kreeg de Europese Unie tien nieuwe lidstaten, waaronder acht landen uit Midden-Europa. De toetreding van die landen is een gebeurtenis van grote geopolitieke betekenis. Voor het eerst in de geschiedenis vormt Europa één zone van vrede, stabiliteit en groeiende welvaart. Er hoeft geen beroep meer te worden gedaan op de ‘nieuwe wereld om het evenwicht in de oude wereld te herstellen’, ten koste van honderdduizenden levens.

En dat is nog niet alles: Roemenië, Bulgarije, Turkije, Kroatië en de andere landen die zijn voortgekomen uit het vroegere Joegoslavië staan in de wachtkamer. Wie Turkije binnenlaat, zal grote moeite hebben de deur dicht te houden voor de Oekraïne. Ministers die thuis ‘Oekraïne? Dát nooit!’ roepen, laten een heel ander geluid horen wanneer zij een officieel bezoek brengen aan Kiev.

We hebben het over een Europese Unie die over vijftien of twintig jaar zou kunnen bestaan uit veertig lidstaten, waaraan eigenlijk vooral Rusland ontbreekt. De Europese Unie exporteert stabiliteit. De eu importeert ook instabiliteit maar die zal wel worden gesmoord in de eindeloze onderhandelingen die in Brussel dagelijkse praktijk zijn.

De eu is nu bezig met de opstelling van een hulpprogramma voor het ‘nabije buitenland’, om een Russische term te gebruiken. Dat heeft betrekking op de landen van Noord-Afrika en het Midden-Oosten en omvat bijstand gebaseerd op goed bestuur en eerbiediging van de mensenrechten.

Ook deze maatregelen, plannen en programma's zijn in geopolitiek opzicht van belang. De eu oefent politiek, econo-

[p. 280]

misch en cultureel een ongekende aantrekkingskracht uit op de wereld om haar heen. Zij kan die wereld beïnvloeden door als voorbeeld te fungeren en voorwaarden te stellen.

Maar zij mag - in gewone politieke taal uitgedrukt - geen ‘superstaat’ zijn of, nauwkeuriger, een federatie worden naar Duits, Canadees of Amerikaans model. In een federaal Europa zouden Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk dezelfde positie bekleden als Beieren in Duitsland of Catalonië in Spanje. Dat zal niet gebeuren. De omstandigheden ten tijde van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog waren volledig anders dan die in Europa op dit moment. En het is hoog tijd dat dit openlijk wordt toegegeven. Europa heeft dringend behoefte aan duidelijke taal.

Economisch is de Europese Unie een wereldmacht. De eu is op dit moment met 450 miljoen consumenten de grootste markt ter wereld. Natuurlijk is het gewicht van de tien toetredende landen economisch gezien niet groter dan dat van de Nederlandse economie. Maar hun economische groei is dubbel zo groot als die in het oude Europa. Binnen niet al te lange tijd zal het effect van hun samengestelde groei merkbaar worden.

Natuurlijk is er concurrentie. Dat is altijd zo. Ik herinner me de discussie over Japan in de jaren tachtig. Van Japan werd beweerd dat het een strategie van de verschroeide aarde had. Waar de Japanners eenmaal met grote precisie hun export hadden afgezet, kreeg geen Europees product ooit nog voet aan de grond. Die discussie over Japan is een zachte dood gestorven. Nu doet China de mensen huiveren. Verplaatsing van de productie is nu het toverwoord.

Die huiver is overigens begrijpelijk in tijden van lage groei en hoge werkloosheid. Maar een beroep doen op nationale kampioenen, pleiten voor economische tussenkomst van de staat en de landen in Midden-Europa verwijten dat hun belastingtarieven te laag zijn, heeft niet alleen geen zin: dergelijke maatregelen zouden het concurrentievermogen en de groei juist verminderen.

[p. 281]

Het ‘oude Europa’ lijdt zwaar onder corporatisme, ingeroeste economische gewoontes, inflexibiliteit van de arbeidsmarkt en achterhaalde denkwijzen - veel meer dan het ‘nieuwe Europa’. De acht nieuwe lidstaten in Midden-Europa hebben vijftien jaar economische verandering achter de rug. Zij zijn beter in staat zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden dan de landen van West-Europa. In de belangrijke afweging tussen solidariteit en motivatie leggen de nieuwe Europeanen eerder de nadruk op motivatie dan de Europeanen in het westen.

Europa moet dus kort gezegd zijn handen flink uit de mouwen steken als het een economische wereldmacht wil blijven. Dit is belangrijk want de buitenlandse betrekkingen van de eu zijn vooral economisch van aard. Ons doel is en moet hier blijven een op regels gebaseerd systeem. Dit systeem, zoals dat van de Wereldhandelsorganisatie (wto), is van geopolitiek belang. Wij moeten binnen het systeem werken aan versterking van de vrijhandel. De Europese Commissie heeft voorgesteld alle steun voor de uitvoer van landbouwproducten af te schaffen en dat is een zeer goede zaak. Die verdient navolging.

Economisch is de Europese Unie een wereldmacht. Politiek is zij dat niet. Dat komt niet alleen doordat het tot dusver nog niet is gelukt een gemeenschappelijk buitenlands beleid te voeren - het is namelijk opvallend moeilijk een consensus te bereiken tussen 15 of 25 lidstaten waarvan er enkele ook nog eens een neutralistische of pacifistische traditie hebben. Het komt ook doordat de eu militair niet sterk genoeg is. Maar laat ons de bedreigingen en middelen eens wat nader beschouwen.

Het is niet langer waarschijnlijk dat een grootmacht nucleaire wapens tegen de Europese Unie zal gebruiken. Die vormen het sterkste pressiemiddel in het spectrum van geweld. Overigens zijn er nog de Britse en Franse nucleaire afschrikmiddelen, die voldoende kunnen worden geacht om schurkenstaten af te weren.

Er is natuurlijk ook de mogelijkheid van een terroristische dreiging met nucleaire middelen maar daarop is een andere respons noodzakelijk.

[p. 282]

Lager op de schaal van geweld staat grootschalige conventionele oorlogsvoering. Massale tankgevechten op de Noord-Europese vlaktes krijgen we op de middellange termijn niet meer te zien, en misschien wel nooit. Het Rode Leger ligt in de lappenmand. Waar zou zich een dergelijk scenario kunnen voordoen? De voornaamste kritieke zones liggen momenteel in Azië. Een crisis daar is niet levensbedreigend voor de Europese Unie.

En het Midden-Oosten? Het Irakese leger was niet opgewassen tegen het Amerikaanse. Ik durf te stellen dat het ook niet opgewassen zou zijn geweest tegen een Europees leger, vooral gezien de duidelijke superioriteit van Europa in de lucht. De eu-25 besteedt als geheel 180 miljard euro per jaar aan defensie. Dit betekent dat de eu na de Verenigde Staten het meest aan defensie uitgeeft.

Al met al is het vrij onwaarschijnlijk dat de Europeanen een grote conventionele oorlog zullen moeten voeren, individueel niet en ook niet collectief. En als iets zo onwaarschijnlijks tóch zou gebeuren, zullen de Europeanen dat waarschijnlijk doen aan de zijde van de Amerikanen.

Nee, de uitdagingen zijn nu van geheel andere aard. Er zullen zich lastige, gevaarlijke, kleinschalige erupties van geweld voordoen in verzwakte staten in Afrika of het Midden-Oosten. Hier beschikt de Europese Unie over een comparatief voordeel vanwege haar koloniale optreden en haar latere ervaring in Congo, Sierra Leone, Ivoorkust en dergelijke landen.

De capaciteit om dit gevaarlijke en bloedige werk te doen, is een andere dan die welke nodig is om een grootschalige conventionele oorlog te voeren. Hier moet de nadruk liggen op het individu en zijn wapen, goed getraind, zeer mobiel en met de nieuwste elektronische apparatuur.

Betekent dit ook dat de uitgaven lager kunnen zijn? Zeker niet. Geld is noodzakelijk voor de aanschaf van transportvliegtuigen voor de lange afstand, precisiegeleide munitie en onbemande verkenningsvliegtuigen. In februari 2004 besloten het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland negen strijd-

[p. 283]

groepen van elk 1500 manschappen in te stellen die binnen twee weken kunnen worden ingezet. Duitsland wil vóór 2010 een interventiemacht van 35.000 personen hebben en een ‘stabilisatiemacht’ voor vredeshandhaving van 70.000 personen. Al die zaken kosten handenvol geld.

De eu moet niet hetzelfde willen doen als de Verenigde Staten, maar de activiteiten van de Amerikanen trachten aan te vullen - niet alleen op het gebied van de zogeheten low intensity warfare, maar ook door gebruik te maken van soft power. Ook daar beschikt de eu over een comparatief voordeel.

‘Soft power’ betekent anderen laten doen wat men zelf voor ogen heeft zonder een beroep op geweld. Na de Tweede Wereldoorlog maakten de vs gebruik van soft power om andere landen te betrekken bij een systeem van allianties dat al met al bijna zestig jaar stand heeft gehouden. Nog onlangs hebben niet-gouvernementele organisaties een verdrag inzake antipersoneelmijnen afgedwongen ondanks tegenstand van het Amerikaanse Congres. Joseph Nye heeft veel hierover gepubliceerd en over het geheel genomen vind ik hem overtuigend.

Helaas zijn de Verenigde Staten door hun roekeloze optreden in Irak zo impopulair geworden dat pro-Amerikaans zijn in de binnenlandse politiek een doodsteek is. Dit is het omgekeerde van soft power.

Samenvattend: de geopolitiek van de Europese Unie bestaat uit het exporteren van stabiliteit: door de uitbreiding, door het beleid van goed nabuurschap ten aanzien van omringende landen, door aan te dringen op een op regels gebaseerd systeem in de internationale economische betrekkingen en door haar bereidheid mee te werken aan missies voor vredestichting en vredeshandhaving.