Poldergeest

[p. 61]

Vanaf de dijk gezien
Ernst Hirsch Ballin

[p. 63]

Dijken om de polder

Het vertrekpunt van deze bijdrage is zeer persoonlijk: wat maakt het voor je leven uit dat er een democratie is?

De discussies over het veelgeknuffelde Nederlandse ‘poldermodel’ wekken de indruk dat de democratie een rustgevende staatsvorm is en niet meer veel van doen heeft met inzet voor politieke idealen. De vraag wordt zelfs opgeworpen waarin een land dat door wisselende coalities in vergaande harmonie geregeerd wordt, zich nog onderscheidt van een eenpartijstaat. Zulke gedachten verwarren echter bereidheid tot samenwerking met de opvatting dat ‘het er eigenlijk niet toe doet’ hoe een kabinet is samengesteld. Maar deze onderkoelde opvatting van het politieke bedrijf is op den duur bedreigend voor de democratie. Niet alleen voedt ze onverschilligheid, waardoor steeds meer mensen wegblijven van de stembus, maar ze werkt ook in de hand dat politiek wordt overgelaten aan de mensen van het politieke vak, de professionele politici.

In deze bijdrage wil ik de lezer meenemen op een politieke verkenningstocht die een persoonlijk karakter draagt en die de schrijver juist daarom met anderen wil delen. ‘Persoon’ ben je niet in je eentje. Met een wijs woord uit een Zuid-Afrikaanse cultuur, die van de Xhosa: een persoon is een persoon door personen. Politieke betrokkenheid mag niet worden gereduceerd tot een rol die mensen naast vele andere rollen in het bestaan kunnen spelen, maar is een manier waarop iemand uitdrukking kan geven aan zijn levensidealen. Dat gaat, zoals zo

[p. 64]

veel dingen, met vallen en opstaan, maar het leidt wel tot meer samenhang van politiek, maatschappelijk leven en persoonlijke betrokkenheid. Deze visie op de politiek onderscheidt zich niet alleen van de wellevende onverschilligheid alsof ‘iedereen het over de belangrijke vragen wel eens is’, maar ook van de ambitieuze opvatting die de samenleving onder democratische controle wil brengen.

In deze bijdrage zal ik daarom aangeven waarin - naar mijn overtuiging - de toekomst van democratische politiek wél gelegen is: in een grotere betrokkenheid bij datgene wat er in het gemoed van mensen omgaat en wat richting geeft aan hun samenleven.

Om daar zicht op te krijgen is het nodig even afstand te nemen van wat zich in ‘het politieke bedrijf’ afspeelt. Op de dijk kun je verder kijken dan wanneer je in de polder staat. Vanaf de dijk heb je aan de ene kant zicht op dat polderland, plaats van wonen, werken en liefhebben, waar de gemalen het water op het juiste peil houden. Aan de andere kant is er het water waartegen de dijken bescherming bieden, en zijn er de naburige polders, en de verten, die schijnbaar omsloten worden door de horizon, die elke benadering ontwijkt. André Donner, de in 1992 overleden antirevolutionaire denker over recht en staat, vond in ons polderland een hem dierbaar beeld voor de taak van de staat. Hij schreef in Tussen het echte en het gemaakte uit 1986:

‘Om een concreet voorbeeld te geven: neem de dijken. Ze zijn vaak opgeworpen op het initiatief van een bisschop of graaf, maar de zin en het belang ervan waren zo duidelijk, dat de boeren al spoedig zeiden: laat ons de verantwoordelijkheid maar over; wij doen het liever zelf, want ons leven en onze have hangen ervan af. (...) De dijk geeft macht, geeft gezag. Het woord van hen die ervoor verantwoordelijk zijn en weten hoe ermee om te gaan, telt. (...)
De dijk is als 't ware de oudste en nog altijd de meest beeldende van al de openbare voorzieningen, die erop zijn gevolgd. Het is een verworvenheid, waarachter een samenle-

[p. 65]

ving is ontstaan, die, aldus beschermd, andere economische, sociale, culturele, juridische en politieke verworvenheden tot stand heeft gebracht. Die hebben zich tot een heel samenstel van rechts- en staatsinstellingen samengevoegd, waarmee we nu zo vertrouwd zijn, dat zij ons als vanzelfsprekend gelden en, nauwelijks bewust, een ondergrond van ons bestaan vormen.
In dat alles is de wederkerigheid gegroeid. Het voorbeeld van de dijk toont ook aan, hoe de wederkerige plichten met betrekking tot die voorziening al spoedig worden vastgelegd, worden bestendigd in rechtsplichten en rechtsbevoegdheden. (...) Het recht heeft altijd een element van wederkerigheid.’ (pp. 377-378)

Een terugblik ter verantwoording

De wederkerigheid in de relatie tussen staat en burgers, overheid en rechtsgenoten is ook tot de kern van mijn gedachtegoed gaan behoren. De taak van de politiek wordt daarin gewaardeerd, maar niet onvoorwaardelijk. Het gaat om rechtvaardige verhoudingen in de samenleving. Daarmee staat en valt het gezag van de overheid. Dat het bestuur door verkiezingen wordt gelegitimeerd is belangrijk, maar niet het enige. Het bestuur moet bij zijn besluiten de regels en beginselen van het recht onverkort respecteren. Daarop moet de burger zich voor de rechter kunnen beroepen. Dat is wat ik in 1989 in een artikel in het Rechtsgeleerd Magazijn Themis omschreef als ‘wederkerig bestuursrecht’. En niet alleen onbevoegd handelen van de overheid tast de rechtsstaat aan, maar ook nalatigheid, bijvoorbeeld als optreden tegen misdaad, armoede of uitbuiting achterwege blijft.

In het internationale recht is de soevereiniteit van de staat te lang opgevat als een juridische verdedigingswal tegen inmenging van buitenaf. Daarover heb ik gesproken toen ik in 1995 weer een aandeel kreeg in het juridisch onderwijs en onderzoek aan de Katholieke Universiteit Brabant, in een rede over ‘Wereldburgers - personen in het internationale recht’. Maar

[p. 66]

die absolute opvatting van soevereiniteit verdraagt zich niet met het besef dat ieder mens onvervreemdbare rechten heeft. Een staat die eigen burgers onderdrukt, verspeelt zijn aanspraak op soevereiniteit in interne aangelegenheden. Er is dan reden voor optreden door internationale instanties ter bescherming van de rechten van de mens, mogelijk ook door plegers van de zwaarste misdrijven tegen de menselijkheid voor een internationaal tribunaal te brengen.

Deze opvatting brengt mee dat een wetgever niet alles kan en mag besluiten wat hem belieft. Het vereiste van een democratische meerderheid voor wetgeving vormt een belangrijke waarborg tegen machtsmisbruik. Maar het tellen van de stemmen vervangt niet de plicht om in een democratisch besluitvormingsproces argumenten uit te wisselen over de vraag welke wetten de samenleving het beste dienen.

Democratie wordt in mijn ogen gekenmerkt door het feit dat ze de idealen die in een gemeenschap leven in de besluitvorming laat terugkomen. Over veel dingen kunnen redelijke mensen van mening verschillen. Maar zonder een wederkerigheid van rechten en plichten, die voor iedereen - zonder uitzondering - geldt, is er geen democratie en geen rechtsstaat. Dat zijn de dijken, die ook bij hoog water de vrijheid in ons polderland beschermen.

Drie visies op politiek

Deze opvatting van de democratische rechtsstaat mag tamelijk vanzelfsprekend lijken, maar ze is het zeker niet. In voorgaande decennia werd vaak aangenomen dat wat politiek gelegitimeerd is, vanzelf ook als ‘recht’ en ‘goed’ moet worden beschouwd. Die wel erg hoge dunk van de politiek is ook te vinden in de toelichting op de begroting van Binnenlandse Zaken voor 1997. Ze stond in het teken van de opvatting dat het ‘politieke primaat’ moet worden versterkt wanneer iets niet aan de markt kan worden overgelaten. Zelfs als in zo'n opvatting de marktwerking de mensen extra ruimte geeft, ligt hier een vervelende zelfoverschatting van de politiek op de loer: een visie

[p. 67]

op de politiek als besturingspaneel van de samenleving.

Deze visie op de politiek was in en na de jaren zeventig een resultaat van een krachtige politieke bewustwording: een op zichzelf positief te waarderen ontwikkeling onder de naoorlogse generatie. Veel jonge mensen ontdekten toen dat het steunen van een bepaalde partij geen vanzelfsprekendheid is, maar het resultaat van een beslissing die zeer bewust genomen kan worden. Via deze bewuste politieke daad kan ieder de ontwikkeling van de samenleving mede in eigen hand nemen. Dat brede vertrouwen in politiek en overheid werd niet gedeeld door de aanhangers van de marktliberale stroming. Die stroming, nu zo succesvol, bleef destijds echter beperkt tot een weliswaar belangrijke, maar vaak verguisde minderheid.

Het toenmalige enthousiasme voor politieke aansturing had vergaande gevolgen. De mogelijkheid via de overheid greep te krijgen op het lot van de samenleving werd tot een moeilijk weerstaanbare verleiding. Overregulering en een omvangrijke overheid - gefinancierd met een gigantische schuldenlast - waren dus eigenlijk deel van het succes van de democratie, toen die geen maat wist te houden. De politieke strijd ging over verschillende modellen voor de nagestreefde samenleving en over de voorzieningen die de overheid daarvoor moest treffen.

Als ik het goed zie, was de ingrijpendste verandering in de politieke cultuur aan het einde van de jaren tachtig het afscheid van die visie op de politiek. We moeten dus constateren dat daarmee de tijd voorbij is waarin ‘visies op de inrichting van de samenleving’ met elkaar concurreerden, zowel in de internationale politiek als binnen smallere marges in de nationale politiek. De veranderde positie van de christen-democratische stroming is vooral daarvan het gevolg. Ook in de recente politieke geschiedenis was ze niet altijd de grootste politieke kracht, maar door de wederkerige uitsluiting van partijen met contrasterende totaalvisies op de staatstaak was de bereidheid tot samenwerking van de christen-democraten een feitelijke voorwaarde voor meerderheidsbestuur. Zo zorgden christen-democraten tegen de stroom in voor matiging van tegenstellin-

[p. 68]

gen - iets wat buiten de politieke incrowd werd gewaardeerd, maar door de partijen met contrasterende visies graag als ‘vaagheid’ werd afgekeurd.

Vrij algemeen worden de politieke tegenstellingen in Nederland nu als zeer betrekkelijk gezien. Maar nu in de politiek de strijd voor of tegen een veelomvattende herinrichting van de samenleving passé is, ontstaat een ander risico. Het kan nu lijken alsof politieke tegenstellingen eigenlijk nergens meer goed voor zijn, behalve misschien voor de politici om zich te profileren. De deining in de Verenigde Staten over fund raising illustreert dit. Een cynische kijk op het politieke bedrijf mag in Nederland dan wel veel minder voedingsbodem hebben dan in Italië, Slowakije of Mexico, maar ook hier is de achting voor de politiek buiten de kring van de politici beperkt.

Ook dit is een visie op politiek, maar niet een visie die ten goede komt aan opkomstpercentages en politieke participatie. Geruzie, verkleefdheid aan het politieke ambt en van tijd tot tijd ook het najagen van eigen gewin doen afbreuk aan het vertrouwen dat bij echte ‘wederkerigheid’ hoort.

Toch is er reden voor een positievere opvatting omtrent politiek. Het is immers niet de taak van de staat verantwoordelijk handelen van zijn burgers overbodig te maken. De staat is er wél omwille van de kwaliteit van de samenleving, omwille van rechtvaardige verhoudingen tussen mensen, om bescherming te bieden aan wat kwetsbaar is en om wegen te banen voor mensen die zelf, met anderen, hun idealen willen verwerkelijken.

Er begint zich een visie op politiek af te tekenen waarvan ik hoop en verwacht dat die na het einde van de strijd om de grootse concepten aan betekenis zal winnen. De daarbijbehorende politieke agenda heeft veel directere betekenis voor levenssituaties van mensen, maar wil hun leven niet van bovenaf organiseren. Ze houdt zich bezig met omstandigheden en ontwikkelingen die niet vanzelf - bijvoorbeeld door de marktwerking - op orde komen, maar waaraan met het oog op rechtvaardige en menswaardige verhoudingen wel iets gedaan moet

[p. 69]

worden. Geweld, armoede en aantasting van de natuur zijn voorbeelden daarvan. Er komen geen blauwdrukken voor een andere samenleving uit voort, maar wel overzienbare projecten die op de persoon of groepen mensen gericht zijn.

Zeker, ieder redelijk mens zal erkennen dat daar wat aan gedaan moet worden. Maar de opvattingen lopen uiteen welke projecten ter hand moeten worden genomen. Het zijn vragen die belangrijk genoeg zijn voor uitwisseling van argumenten en politieke besluitvorming, vooral omdat er conflicterende belangen bij betrokken zijn. Bovendien lopen de meningen uiteen over de vraag van wie deze projecten moeten uitgaan, en op welke schaal - in de wijk, regionaal, nationaal of Europees? Deze vraag is behalve een praktische kwestie er ook een van vertrouwen. Ook daarom is een antwoord in een politiek besluitvormingsproces nodig.