Poldergeest

Voorwaarden voor het goed functioneren van een parlementaire democratie

De fraaie grondwetten van de Weimar-republiek (1919) en van Stalin (1930) hebben niet voorkomen dat zich in Duitsland respectievelijk de Sovjet-Unie twee totalitaire en uiterst gewelddadige stelsels hebben gevestigd. De opkomst van het totalitarisme heeft laten zien dat goede constitutionele normen alleen niet voldoende zijn voor het voortbestaan van een democratie.

[p. 19]

De democratie heeft een stevige maatschappelijke basis nodig. Ik noem vier voorwaarden voor een duurzame democratie: een bloeiende markteconomie, een democratische politieke cultuur, krachtige intermediaire structuren en nationale soevereiniteit.

Bloeiende markteconomie

Het wijzen op de tekortkomingen van een planeconomie heeft iets van het afranselen van een dood paard, omdat praktisch iedereen tegenwoordig overtuigd lijkt van de zegeningen van het marktmechanisme. Toch dienen we voortdurend te bedenken welke kwalijke gevolgen de opeenhoping van economische macht in handen van een overheidsbureaucratie heeft, niet alleen voor het welvaartspeil in een land maar ook voor de democratie. Ontmanteling van de markt leidt tot een machtsconcentratie die allesbehalve bevorderlijk is voor het democratische gehalte van een samenleving.

Afstemming van vraag en aanbod door een zo vrij mogelijk prijsmechanisme vormt ook de doelmatigste methode om coördinatieproblemen in een volkshuishouding te bestrijden en vergemakkelijkt daarmee het functioneren van een democratie. Bij economische stagnatie wordt de democratie bedreigd door toenemende belangenconflicten ten gevolge van verdelingsproblemen. Deze verdelingsproblemen zijn gemakkelijker oplosbaar in een periode van groei.

Welvaartsgroei en economische doelmatigheid door het marktmechanisme vormen een belangrijke factor bij het democratiseringsproces in ontwikkelingslanden. Een sterk ontwikkelde economie kan onmogelijk met de knoet worden geleid. Het marktmechanisme stimuleert mondigheid, kritische zin en zelfstandigheid. Dat zijn belangrijke democratische deugden. Mensen die door economische vooruitgang een goede opleiding hebben kunnen volgen en van een goed inkomen genieten, zullen zich niet lang betrokken voelen bij een politiek systeem waarin de leiding hun vertelt wat ze moeten denken en doen.

[p. 20]

Democratische politieke cultuur

De overgang van een ondoelmatige dictatoriale planeconomie naar een goed functionerende democratische markteconomie wordt niet simpelweg bewerkstelligd door het terugdringen van overheidsregulering en het uitschrijven van verkiezingen. Onontbeerlijk is een waardenstelsel dat mensen tot verantwoord gedrag aanspoort. Een markteconomie kan niet zonder mensen die initiatieven ontplooien, hard werken en zich aan afspraken houden. Een democratie kan niet zonder mensen die zich inzetten voor de publieke zaak en maatschappelijk actief willen zijn. De introductie van markt en democratie in een samenleving waar die waarden niet of nauwelijks tot bloei zijn gekomen, brengt grote problemen met zich. Dat zien we in landen als Rusland.

In hun beroemde studie The Civic Culture hebben Almond en Verba laten zien dat er van een levensvatbare democratie slechts sprake kan zijn wanneer er een gezond evenwicht bestaat tussen een aantal spanningsvelden, zoals tussen activistische en passieve oriëntaties van burgers (de burger moet zich inzetten voor de publieke zaak, maar ook weer niet te fanatiek) en tussen consensus en conflict (politieke tegenstellingen vormen de kern van democratische politiek, maar een te sterke polarisatie kan ontwrichtend werken).

Een nadruk op consensus sluit aan bij de opvatting dat een democratisch politiek stelsel alleen mogelijk is in samenlevingen met een zekere mate van homogeniteit. Democratie in een sterk verdeelde samenleving leidt algauw tot instabiliteit en kan gemakkelijk in een autocratisch stelsel ontaarden, zo heeft Nederlands beroemdste politicoloog Arend Lijphart betoogd.

Krachtige intermediaire structuren

Een van de belangrijkste ontwikkelingen in het Westen is de individualisering. Individualisering in de zin van emancipatie van het individu heeft mensen minder afhankelijk van hun onmiddellijke sociale omgeving gemaakt. Daarnaast is de materiële vrijheid gegroeid om op allerlei terreinen zelfstandig

[p. 21]

keuzes te maken. De vrijheid om zich niet te hoeven conformeren aan ouderwetse, soms onrechtvaardige en ondoelmatige rolpatronen betekent een grote winst voor het creatieve individu.

Dit neemt niet weg dat verregaande individualisering ook schaduwzijden kan hebben. Een minder grote afhankelijkheid van het individu kan leiden tot het losser worden van maatschappelijke verbanden. Dat kan een probleem vormen, omdat groepen een belangrijke socialiserende invloed uitoefenen en cruciaal zijn voor sociale stabiliteit. De betekenis van sociale verbanden, waaronder het gezin, de vereniging en de buurt, kan moeilijk worden overschat. Hier worden tradities van generatie op generatie overgedragen. Voorts beschermt de civil society - het geheel van intermediaire structuren, van wat we nu het middenveld noemen, van school tot politieke partij - de individuele mens tegen de niet-aflatende druk van de staat. Een sterke burgerlijke maatschappij, zo constateerde Alexis de Tocqueville in zijn befaamde studie over de Amerikaanse samenleving, vormt een belangrijke ondersteuning voor een democratie.

Nationale soevereiniteit

Dertien jaar nadat Jean-François Revel over de ondergang van de westerse democratieën orakelde, kondigde een andere Franse intellectueel, Jean-Marie Guéhenno, opnieuw de ondergang van de democratie aan. Het jaar 1989, zo legde deze diplomaat uit in Het einde van de democratie, markeert het einde van het tijdperk van de natiestaat. De drugseconomie maakt duidelijk hoe staten door machtige supranationale organisaties buitenspel worden gezet en een soortgelijk verlies zien we, hoewel doorgaans minder dramatisch, op meer terreinen. Het natiebegrip dat we in Europa kennen, is slechts een politieke vorm van voorbijgaande aard. De teloorgang van de natie heeft belangrijke politieke gevolgen omdat ze de laatste eeuwen de natuurlijke ruimte vormde waarbinnen solidariteit en politieke controle heersten. Het verlies aan nationale soevereiniteit betekent

[p. 22]

in ieder geval een ernstige ondermijning van de traditionele parlementaire democratie, aldus Guéhenno.

Inderdaad is de globalisering van de economie een feit dat niemand kan negeren. James Carville, Clintons campagneleider in 1992, zei dat hij altijd in geval van een mogelijke reïncarnatie op aarde had willen terugkomen als president of als paus. ‘But now I want to be the bond market: you can intimidate everybody.’ Toch wijzen de cijfers niet op een verlies aan staatsmacht. Kijk bijvoorbeeld naar het gedeelte van het nationale inkomen waar overheden beslag op leggen, een gedeelte dat wereldwijd groeit. In Singapore is het 20 procent, in de Verenigde Staten 33, in Duitsland 49, in Zweden 68. Achter die cijfers liggen belangrijke verschillen in opvattingen over de omvang van de verzorgingsstaat, de mate van inkomensnivellering, de aard van industrie- en arbeidsmarktbeleid en de mededingingspolitiek. Regeringen hebben dus nog steeds veel ruimte voor eigen beleid.

Hoewel Guéhenno nogal overdrijft, snijdt hij een belangwekkende kwestie aan, namelijk het belang van nationale soevereiniteit voor het effectief functioneren van een democratie. Het controleren van machthebbers kan het best geschieden in een geografisch beperkte ruimte. Het verlies van - economische - macht door nationale overheden ten gevolge van een vrijer verkeer van kapitaal, goederen en personen brengt over het geheel genomen de burger alleen maar voordeel en sluit ook goed aan bij de liberale voorliefde voor vrijhandel. Het verlies van macht van nationale overheden aan - niet of onvoldoende democratisch gecontroleerde - supranationale instanties kan daarentegen de vrijheid en de democratische rechten van het individu ondermijnen.