Poldergeest

[p. 7]

Woord vooraf

Men zou kunnen zeggen dat de klaagzang over de democratie eigenlijk een permanente achtergrondmuziek is in elke open samenleving, die juist door deze voortdurende zelfkritiek haar levensvatbaarheid bewijst. Af en toe zwellen de tonen aan en wordt een correctie uitgelokt, waarna het pessimisme weer verflauwt. Zo deed bijvoorbeeld in 1975 het internationale rapport The crisis of democracy veel stof opwaaien. Samengevat luidde de slotsom: ‘In de laatste jaren heeft het functioneren van de democratie geleid tot een verval van de traditionele vormen van sociale controle, een delegitimering van het politieke en andere vormen van gezag, en een overvraging van de overheid.’

Inmiddels zijn heel wat jaren verstreken en is het onbehagen over de democratie opnieuw opgelaaid. Het kan niet worden uitgesloten dat met het wegvallen van het grote contrast tussen Oost en West iets is losgewoeld in de westerse democratieën, dat verder reikt dan de routineuze correcties die in elk parlementair stelsel gangbaar zijn. Nu er geen vijand meer is waaraan de problemen kunnen worden gedelegeerd, krijgen de feilen van de eigen democratie alle nadruk.

Zo was het bijvoorbeeld de vorige Duitse president Von Weizsäcker die enkele jaren geleden harde woorden wijdde aan de ‘partijenstaat’ van zijn land: ‘Wanneer een samenleving, zoals dat in de oude Bondsrepubliek gelukkig kon gebeuren, mondiaal gezien een grote welvaart heeft bereikt, dan ontstaat er in de verhouding met de partijen het typische gevaar van voor wat hoort wat, namelijk welvaartsbehoud in ruil voor machtsbehoud. Dat gaat paradoxaal genoeg gepaard met een

[p. 8]

toenemend wantrouwen jegens de partijen en tegelijkertijd met een toenemende omkoopbaarheid van kiezers.’

Zulke kanttekeningen kunnen ook te midden van de tevredenheid over het welvarende poldermodel geen kwaad. Drijft onze parlementaire democratie niet op het geloof in materiële vooruitgang? Is een ‘sur place’ in economische en sociale zin mogelijk én wenselijk? Zijn onze consensusdemocratie en inspraakcultuur toegerust om snelle aanpassingen in een rauwe wereldeconomie te realiseren? En maakt de belofte van immer groeiende welvaart van burgers geen consumenten?

Een andere reden die het onbehagen in de democratie een nieuwe nadruk geeft is de toenemende culturele verbrokkeling van de samenleving. Het is vaak gezegd: een parlementair bestel wordt gedragen door vormen van zelfbeheer en burgerschap. Wat gebeurt er met een samenleving in een globale en liberale wereldeconomie? Wordt niet het sociale weefsel, zonder welk een vertegenwoordigend bestel steeds meer tot een illusie wordt, uiteen getrokken?

Tegelijk maakt immigratie de samenleving tot een mozaïek waarvan de democratische samenhang steeds moeilijker te zien is. Het is waar dat de meeste landen nog geen stemrecht kennen voor buitenlanders die een aantal jaren in het land verblijven en verder is integratie een kwestie van generaties. Bovendien: hoeveel autochtone burgers zijn actief bij de democratie betrokken? Maar wat blijft is de vaststelling dat burgerschap wel degelijk iets heeft te maken met gedeelde taal, een gevoel van verwantschap en wederkerige erkenning.

Kortom, drijft onze parlementaire democratie niet op een minimale morele en culturele samenhang? Breekt de liberale nadruk op individu, markt en keuzevrijheid gemeenschap af? Biedt het recht voldoende houvast voor gemeenschapsvorming of leven we in een tijd van afnemende rechtszekerheid? En: ondergraaft immigratie de culturele samenhang en welke zijn de grenzen die een samenleving moet trekken?

Misschien heeft het onbehagen in de democratie ook een andere lading gekregen door de Europese integratie. De Euro-

[p. 9]

pese Unie is een fuik van eigen makelij. Dat beeld heeft een positieve uitleg. Door bevoegdheden over te dragen, meer lidstaten toe te laten en instituties te bouwen hoopt men een onomkeerbaar proces in gang te zetten. Dat is de gok van Europese integratie: je schept zo veel gemeenschappelijke belangen, verplichtende procedures, dat de lege instituties zich vanzelf zullen gaan vullen met loyaliteit van de burgers.

Maar het beeld kan ook anders worden uitgelegd. De Europese eenwording zit op een doodlopend spoor, is verstrikt geraakt in politieke tegenstellingen en bestuurlijke wanorde, met alle risico's vandien. De integratie blijft in een schemerzone steken: noch het nationale parlement, noch het Europese parlement heeft werkelijk greep op de besluitvorming in Brussel. Zo draagt de overdracht van nationale bevoegdheden bij tot zwakke democratieën op nationaal niveau, zonder dat onderwijl een levensvatbare democratie in Europa is gegroeid.

Europa dwingt tot de vraag: drijft onze parlementaire democratie niet op de veronderstelling van soevereiniteit? Is Nederland een ‘semi-soevereine staat’ geworden en wat betekent dat voor het parlement? Biedt het vetorecht bescherming aan kleine landen? Is een Europese democratie denkbaar zonder verdergaande culturele samenhang en behoeft deze niet minstens een lingua franca?

Tegen de achtergrond van deze vragen heb ik aan drie schrijvende politici, die hun wortels hebben in de grote stromingen die ons land rijk is, gevraagd hun opvattingen te geven over de grondslagen van onze democratie. Voordat de kakofonie van de verkiezingsstrijd losbarst is zo een drietal beschouwingen bijeengebracht van Bolkestein, Hirsch Ballin en Wöltgens, die handelen over de politieke cultuur van de Lage Landen. Ze hebben ieder op een geheel eigen wijze deze problematiek benaderd; de lezer oordele zelf over de verschillen en overeenkomsten in hun antwoord.

Paul Scheffer