Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 19]

Afscheid van Keynes

In 1982 bereikte de Nederlandse economie een dieptepunt. Per maand steeg het aantal werklozen met vele duizenden. De overheidsuitgaven waren volledig uit de hand gelopen. In november van dat jaar ontstond het Akkoord van Wassenaar onder de dreiging van een looningreep door de Regering. Dat Akkoord kwam neer op een uitruil tussen loonmatiging en arbeidstijdverkorting. Het Akkoord deed daarmee een beroep op het vertrouwen van de vakbonden. Want of arbeidstijdverkorting ook inderdaad meer banen zou opleveren, was nog geheel de vraag. Maar er was geen alternatief. Loonmatiging werd als beleidsinstrument officieel aanvaard.

In 1983 bereikte de collectieve sector zijn hoogtepunt met 67 procent van het bruto binnenlands product. Maar sinds het Akkoord van Wassenaar is nergens in Europa de loonontwikkeling zo gematigd geweest als hier. De omslag kwam in 1985/1986. De export trok aan en de werkgelegenheid groeide weer. Mede daardoor konden de uitgaven aan sociale zekerheid slechts half zo snel stijgen als in de rest van Europa.

Loonmatiging was essentieel maar zij moest worden ondersteund door lastenverlichting. Die zorgt er namelijk voor dat werknemers aan koopkracht winnen wat zij door loonmatiging moeten ontberen. Maar lastenverlichting kan het niet stellen zonder bezuinigingen in de collectieve sector. Want anders zou het financieringstekort van de overheid en dus de schuldenlast op ontoelaatbare wijze stijgen met als gevolg meer rentebetalingen in de toekomst.

Bezuinigingen in de collectieve sector gingen niet van een leien dakje. Bert de Vries, destijds fractievoorzitter van het

[p. 20]

cda, zei: ‘Ook na “Wassenaar” was het oorlog tussen de vakbeweging en het kabinet.’ Dat gold voor de bezuiniging van 3 procent op de lonen van ambtenaren en trendvolgers en voor alle andere die tot diep in de jaren negentig die ingreep zouden volgen. De gouden formule ‘bezuinigingen plus loonmatiging’ is dus niet zozeer te danken aan het zogenaamde poldermodel als wel aan harde politieke strijd.

Daar komt nog iets bij. Het Akkoord van Wassenaar betekende dat de sociale partners afstand van hun centralistische en sturende rol in de loonvorming deden. Daardoor kon op decentraal niveau meer marktwerking plaatshebben. Meer decentralisatie en meer marktwerking, dus meer liberalisme.

De makke van het Rijnlandse model

In feite werd afscheid genomen van het keynesiaanse model, dat in de jaren zeventig in zwang was. Dit probeerde door een stimulering van de vraag de economische groei te versnellen. Het daarvoor benodigde geld zou de overheid in tijden van voorspoed kunnen innen. Den Uyl noemde dit het inverdieneffect. Maar er is nooit iets inverdiend. Het keynesiaanse model heeft in Nederland de schuld van de overheid vergroot, de inflatie versneld en de groei doen stagneren. Het resultaat was stagflatie.

Het keynesiaanse model werd pijnloos geacht. Daarom was het ook zo populair. Het perspectief was macro-economisch. Stelde de economische groei teleur, de regering behoefde de geldkraan slechts open te zetten. Daardoor konden pijnlijke en omstreden aanpassingen in de microsfeer achterwege blijven. Maar het recept werkte niet. Het beleid diende dus te worden gewijzigd. Op macro-economisch gebied diende het monetair beleid te worden gericht op een bestrijding van de inflatie in plaats van het gedogen daarvan en het begrotingsbeleid op evenwicht in plaats van op tekorten. Op micro-economisch gebied diende het te worden aangevuld met een versterking

[p. 21]

van de aanbodkant van de economie door grotere financiële prikkels, vooral op de arbeidsmarkt.

Dit alles betekende dat wij het Rijnlandse model goeddeels verlieten. De term ‘Rijnlands model’ - ‘économie rhénane’ - komt uit een boek van Michel Albert, destijds Commissaire Général au Plan, dus te vergelijken met onze directeur van het Planbureau. Het boek heet Capitalisme contre capitalisme. Het dateert uit 1991. Sindsdien is er veel veranderd. Niettemin blijft het onderscheid dat hij maakt tussen het Rijnlandse en het Angelsaksische kapitalisme van belang omdat het de economische ontwikkeling van de laatste twintig jaar verheldert.

Michel Albert geeft ideaaltypische beschrijvingen. Het Angelsaksische model is gebaseerd op concurrentie en individueel succes. De onderneming wordt beschouwd als eigendom van de aandeelhouders. Ter financiering geeft men de voorkeur aan de beurs boven de bank. De sociale zekerheid en de herverdeling van inkomens krijgen weinig aandacht. Hij noemt dit de casino-economie.

Het Rijnlandse model zou volgens Albert meer gebaseerd zijn op samenwerking dan op concurrentie. De rol van collectief succes, van maatschappelijke consensus en de zorg voor de lange termijn zouden centraal staan. Niet de shareholder maar de stakeholder. Niet financiering door de kapitaalmarkt maar door de bank. Overmatige inkomensverschillen worden beperkt.

Deze korte samenvatting is ongenuanceerd en doet misschien geen recht aan de analyse van Michel Albert, die een open oog had voor de tekortkomingen van het Rijnlandse model. Zo wijst hij zelf op de ervaringen met het Zweedse model (van de jaren tachtig), waar te veel solidariteit tot een verlies aan verantwoordelijkheid had geleid en het absenteïsme in sommige ondernemingen een niveau van 20 procent had bereikt.

De grote makke van het Rijnlandse model is de werkloosheid die zowel in Frankrijk als in Duitsland veel hoger is dan in Ne-

[p. 22]

derland. Dit betekent dat de arbeidsmarkt daar slecht functioneert doordat de prikkels te zwak zijn. Prikkels op de arbeidsmarkt doen pijn. Daarom zijn politici huiverachtig ertoe over te gaan.

Het Rijnlandse model heeft de ideologische leegte gevuld die het socialisme heeft achtergelaten. Maar daarom mag men de ogen nog niet sluiten voor de feiten: er bestaat een natuurlijke spanning tussen solidariteit en motivatie. Wat wij in Europa vooral nodig hebben, is motivatie. Zowel de opkomende industrielanden als Amerika hebben die in overvloed. Dus zullen wij het moeten stellen met minder solidariteit.

De Nederlandse economische inhaalslag is er vooral aan te danken dat we minder Rijnland zijn geworden en dat daarmee de aandacht is verschoven van de macro- naar de micro-economie en van de vraag- naar de aanbodzijde ervan.

The proof of the pudding is in the eating. De collectieve uitgaven daalden van 67 procent van het bruto binnenlands product in 1983 tot 54 procent in 1996, dus met gemiddeld 1 procentpunt per jaar. De werkgelegenheid groeide gedurende die tijd dubbel zo snel als de Amerikaanse banenmachine. De versobering van de Nederlandse verzorgingsstaat sinds 1982 heeft dus zowel economisch als sociaal goede resultaten afgeworpen.

Dit debat is meer dan tien jaar oud. Sindsdien is Nederland toegetreden tot de emu, dat wil zeggen tot het eurogebied. Dit is de tweede oorzaak van onze afstand tot het Rijnlandse model. Lidmaatschap van de emu legt ons immers verplichtingen op. Die vindt men in het zgn. Stabiliteits- en Groeipact, dat de basis van de euro vormt. Geen pact, geen euro. Wat zegt het pact? Overheidstekorten moeten tenderen naar een evenwicht of een klein overschot en mogen in geen geval groter zijn dan 3 procent van het bbp.

Dit betekent dat regeringen van het eurogebied weinig ruimte hebben om de economie te stimuleren. Het fiscale beleid ligt aan banden. Het monetaire beleid is gecentraliseerd in Frankfurt. Van de twee klassieke middelen die overheden hadden om

[p. 23]

de economie te beïnvloeden is dus weinig over. Wat resteert? Micro-economische, aanbodgerichte, structurele hervormingen. In het Brusselse jargon: de Lissabon-agenda. En die agenda - sterk gestimuleerd door de Britten - is onderdeel van het Angelsaksische economische model.

Tijdens de Europese Top van Lissabon van maart 2000 formuleerden de regeringsleiders een ambitieus doel: ‘Europa moet de meest dynamische, competitieve en op kennis gebaseerde economie van de wereld hebben binnen tien jaar.’

Ik ben een fervent voorstander van dit doel. Het betekent dat wij de Verenigde Staten moeten inhalen en daarvoor is een optimaal werkende Interne Markt vereist. Liberalisering van verschillende Europese nutssectoren is noodzakelijk omdat prikkels tot concurrentie een optimale verhouding bewerkstelligen tussen prijs, kwaliteit en dienstverlening. De Top van Lissabon riep daarom op tot een versnelde liberalisering van de spoorwegen, de elektriciteits- en gasmarkt, en de posterijen. De Europese Top in Stockholm moest het momentum van Lissabon vasthouden en enkele concrete data stellen. Want er dreigt altijd een zekere schizofrenie in het besluitvormingsproces. Regeringsleiders formuleren een prachtig doel maar tijdens Europese Raden van vakministers loopt de uitvoering toch wat stroever omdat allerhande gevestigde belangen zich beroepen op verworven rechten. Zoals ik wel eens heb gezegd: ‘Er is veel poëzie maar niet genoeg beweging.’

Het brede proces van liberalisering dat vanuit de Europese Unie wordt aangestuurd, heeft natuurlijk gevolgen in de lidstaten, ook voor Nederland. Een van die gevolgen is dat de rol van de overheid in de economie verandert. Van oudsher meende de overheid dat publieke belangen het best konden worden behartigd door middel van overheidsbedrijven. De overheid trad op als ondernemer en zou op die manier het belang van de burger het best dienen. Dit denken paste in de collectieve benadering die in de jaren zeventig leidde tot pleidooien voor nationalisatie.

[p. 24]

Maar in de praktijk bleek de overheid niet altijd een goede ondernemer te zijn. Bovendien bleek dat een bedrijf niet per definitie een staatsbedrijf behoefde te zijn om publieke belangen te behartigen.

De overschatting van de overheid-ondernemer leidde in de jaren tachtig tot het begrip van de ‘terugtredende overheid’. De overheid op de stoel van de bedrijfsleider leidde tot verliezen en tot het te lang subsidiëren van bedrijven zonder toekomst. Nederland en andere lidstaten betaalden daardoor een financiële tol. Het bleek in de praktijk beter dat een bedrijf werd geleid door een ondernemer en niet door een minister die de hete lucht van een parlement en een publieke opinie in de nek voelde.

De liberalisering die in de jaren negentig plaatshad, heeft deze ontwikkeling versterkt. Door de totstandkoming van de Europese Interne Markt kunnen bedrijven zich niet tot hun lidstaat beperken. Ze moeten Europees en grootschalig denken. Ze moeten allianties met andere ondernemingen sluiten, nieuw kapitaal aantrekken of acquisities doen. Dat is het werk van ondernemer en bankier. Een politicus is op dit terrein een gevaarlijke amateur.

Deze Europese ontwikkeling heeft ertoe geleid dat steeds meer overheden bedrijven privatiseerden, dat wil zeggen de juridische eigendom van de onderneming afstootten. Op zichzelf waren zij daartoe niet verplicht. Privatisering wordt niet voorgeschreven door de Europese Verdragen. De Europese Unie dwong liberalisering af - dat wil zeggen het toelaten van concurrentie - maar staat neutraal ten aanzien van eigendomsverhoudingen. Privatisering werd in de meeste lidstaten een praktisch gevolg van liberalisering.

Daarom moet er een heldere scheiding zijn tussen de taken van de overheid en die van de toezichthouder. Liberalisering en privatisering zijn geen doelen op zich. Ze zijn slechts instrumenten: mechanismen om een optimale allocatie van productiefactoren tot stand te brengen. Daarbij is concurrentie

[p. 25]

noodzakelijk omdat die de beste prikkel is om marktpartijen te dwingen tot zo'n optimale allocatie. De overheid moet de publieke belangen formuleren. De toezichthouder moet kwalitatief sterk zijn en voldoende onafhankelijk om die belangen te behartigen en eerlijke concurrentie te bewaken. Alles draait om de juiste rol en positie van de toezichthouder.

Men moet voorkomen dat de overheid privatiseert maar via de achterdeur toch de macht over het bedrijf in handen houdt. Dit kan gebeuren via een golden share. Dat is een aandeel met bepaalde vergaande bevoegdheden die de overheid behoudt. Zo kan de overheid via een golden share het laatste woord hebben bij strategische beslissingen van het bedrijf. In dat geval beslist niet het bedrijf over een alliantie, fusie of acquisitie, maar de staat.

Wie uitspraken van onze oud-minister-president Willem Drees herleest en ze tegen het licht van de toenmalige tijdgeest houdt, merkt dat hij zijn tijdgenoten ver vooruit was. Dat was zo in de jaren vijftig en dat bleef zo toen de '68'ers de macht in de PvdA overnamen. Die generatie vond Drees eigenlijk een lastige oude man: Nieuw Links rekende Drees tot de ‘oude garde’.

In de jaren zeventig waren er op partijcongressen van de PvdA vurige pleidooien voor de ‘nationalisatie’ van economische sleutelsectoren zoals banken en verzekeringsbedrijven. Drees, die in 1971 de PvdA had verlaten, keerde zich daar heftig tegen. In zijn boek Herinneringen en opvattingen schreef hij: ‘Een nationalisatie van alle banken zou de staat te zeer betrekken in een net van zeer ingewikkelde verhoudingen in heel het bedrijfsleven, niet alleen nationaal maar ook internationaal.’ Drees vond dat de overheid een sturende politieke rol had, maar dat haar economische rol in ondernemingen beperkt moest blijven.

In dat boek schreef Drees: ‘Mij gaat de uitdrukking “verzorgingsstaat” te ver. Ik voel voor de uitdrukking die de Franse utopische socialist Fourier gebruikte: le garantisme, dus de

[p. 26]

waarborgende staat. Men moet niet door de uitdrukking “verzorgingsstaat” de indruk wekken dat de staat in het algemeen voor de verzorging verantwoordelijk is, hetgeen de mensen in het algemeen in onderlinge verhoudingen moeten zijn, maar dat de staat de bestaanszekerheid waarborgt indien die tekort gaat schieten, terwijl geen particulieren de verantwoordelijkheid voor de zorg kunnen dragen.’

Verstandige oude man, die heer Willem Drees. Ik ben blij dat ik nog op hem heb kunnen stemmen.