De engel en het beest

[p. 227]

16-23 Mei 1990

Woensdag 16 mei

Sinds ik geen minister van Defensie meer ben, reis ik naar Den Haag per trein. Ik loop naar het Station Zuid van de Schiphollijn. In Den Haag loop ik van het Centraal Station naar de Kamer. Dat komt neer op ruim 2 1/2 uur reistijd per dag. Maar daarvan loop ik een uur en heb ik twee keer vijftig minuten de tijd ongestoord een boek te lezen. Openbaar vervoer vertraagt het tempo van het leven en dat is een goede zaak. Wij doen veel meer dan de mensen van vroeger. Maar presteren wij ook meer? Ik betwijfel het. Minder maar beter, is mijn devies.

In de trein dacht ik na over gisteravond. Tweede-Kamerfractie en hoofdbestuur kwamen toen bijeen in het Haagse Promenadehotel. De verhouding tussen hoofdbestuur en fractie stond ter discussie. Onder een stelsel van kiesdistricten is die verhouding eenvoudiger dan bij onze evenredige vertegenwoordiging. In Engeland worden leden van het Lagerhuis direct door kiesdistricten gekozen. Dat stelsel is onrechtvaardig omdat kleine partijen dan nauwelijks een kans krijgen. Maar het betekent wel dat volksvertegenwoordigers een onmiddellijke band met hun kiezers hebben. Nederland kent geen kiesdistricten. (In de Tweede Kamer wordt vaak deftig gesproken over de ‘geachte afgevaardigde’, maar dat is onzin want wij kennen dus geen afgevaardigden.) Bij ons worden kandidatenlijsten opgemaakt door het partijkader. Het hoofdbestuur draagt dus een grote verantwoordelijkheid voor de samenstelling van de fractie. Het wordt ook voortdurend aangesproken op het functioneren daarvan. Uitsluitend de fractie is verantwoordelijk voor de dagelijkse politiek. Maar het hoofdbestuur voelt zich daar zeer bij betrokken. Toch mag het zich er niet mee bemoeien. De kans op wrijving en misverstanden is daarom groot. Ook andere partijen hebben daar last van gehad.

Op weg naar huis kocht ik een stroopwafel bij het Centraal Station. De man zei: ‘Twee halen, één betalen.’ De tweede kreeg ik om mijn verkiezing tot fractievoorzitter. Mijn privacy ben ik nu kwijt. Dat is een belangrijk nadeel van mijn nieuwe positie.

Donderdag 17 mei

's Ochtends heeft de fractie een ontmoeting met vvd-leden van de Pro-

[p. 228]

vinciale Staten van Noord-Holland. Schiphol is de vijfde luchthaven van Europa. Grote bedrijven vestigen zich langs de Schiphollijn. Ook in het elektronische tijdperk blijven goede fysieke verbindingen noodzakelijk. Daarom moeten die twee tunnels onder het Noordzeekanaal er ook komen. Zij zullen een grote invloed hebben op de ontwikkeling van het noorden van Noord-Holland. De auto is niet weg te denken uit de moderne economie. Willen wij ernst maken met ‘Nederland Distributieland’, dan moeten knelpunten worden weggenomen. Daarnaast moet het openbare vervoer natuurlijk veel meer aandacht krijgen.

We spreken ook over de problemen van de tuinbouwwerkgevers in Aalsmeer. Het uitzendbureau Start probeert langdurig werklozen daar aan het werk te krijgen. Start levert een lease-auto aan elke vier Amsterdammers die een baan in de kassen aanvaarden. Maar veel werklozen hebben geen zin in dat werk. Financieel gaan zij er ook weinig op vooruit. Voor een kostwinner met twee kinderen bedraagt het verschil 75 gulden per maand. Dus vinden veel buitenlanders of illegale krachten daar hun werk. De overheid heeft het veel te gemakkelijk gemaakt te berusten in langdurige werkloosheid. Dat beleid is asociaal. Het moet zo snel mogelijk veranderen.

's Middags woonde ik een gedeelte van een hoorzitting over de ‘sociale vernieuwing’ bij. Er waren maar zes toehoorders, waaronder één medewerker van de vvd-fractie. Het onderwerp leeft niet bij de mensen. Dat komt omdat het kabinet er op zo'n bureaucratische wijze over spreekt.

Na afloop had ik een korte ontmoeting met de heer K.J. Kuiper, voorzitter van de Algemene Bond van Ouderen. Nu is ruim 11% van onze bevolking 65 jaar of ouder. Over een generatie is dat aandeel gestegen tot een kwart. Ouderen moet de plaats worden gegund die zij verdienen: in het hart van onze samenleving.

Vrijdag 18 mei

Met mijn oude vriend Peter Rauwerda reed ik naar Zwolle, waar onze algemene ledenvergadering plaats had. Het landschap was mooi, de zomer is in aantocht. Vanavond sprak ik voor het eerst een congres van de vvd toe. Ik verwees naar Oost-Europa, waar de lichten nu weer aangaan. Dé grote overwinnaars daar zijn de liberale beginselen: vrijheid, democratie en een liberaal economisch stelsel. Ook in ontwikkelingslanden zien wij dat: minder invloed voor de staat, meer voor de mensen zelf. De vrijheid gaat in het blauw gekleed, van Moskou tot Managua. Wereldwijd beleeft het liberalisme hoogtijdagen. Daar moet de vvd in delen.

[p. 229]

De sociale vernieuwing is het eerste geloofsartikel van dit kabinet. Die vernieuwing zal het vooral moeten hebben van banen voor laaggeschoolde mensen. Arbeid is immers nog steeds de beste preventieve medicijn tegen sociale armoede. Helaas heeft dit kabinet een tweede geloofsartikel. Dat is de koppeling van lonen en uitkeringen in de collectieve sector aan de cao-lonen in de marktsector. Die koppeling drijft het minimumloon op en vernietigt dus banen aan de onderkant van de samenleving, waarvoor het kabinet zich zo druk maakt. De twee geloofsartikelen strijden dus met elkaar. Het kabinet heeft hier onvoldoende over nagedacht. Het stelt inkomen boven werk. Dat is een asociaal beleid dat nodig moet veranderen.

Na mijn toespraak barstte de bui. Vóór- en tegenstanders van het hoofdbestuur gaven hun mening weer in onverbloemde termen. Op zichzelf was dat goed. Toch leek de tegenstand groter dan hij was. Een aantal mensen sprak op persoonlijke titel. Anderen spraken namens kleine afdelingen. Toen het tijd werd de neuzen te tellen, bleek dat ook. De beslissende motie werd met 80 tegen 20 verslagen. Het is goed dat er is gestemd want nu zijn de verhoudingen tenminste duidelijk. Al met al een gedenkwaardige avond.

Zaterdag 19 mei

Een werkontbijt met een aantal van onze statenleden. De enige echt interessante verkiezingen zijn de eerstvolgende. Die komen in maart 1991. Dan zal blijken of ik inderdaad meer stemmen kan trekken dan Joris. Wij hebben te maken met een veramerikanisering van de politiek, waarbij steeds meer afhangt van één persoon. De kwaliteiten die men nodig heeft om in Amerika aan de top te komen, verschillen steeds meer van de kwaliteiten die zijn vereist om aan die top goed te functioneren. Ik hoop dat we die ontwikkeling in Nederland kunnen vermijden.

Na de lunch de traditionele beantwoording van vragen door de Tweede-Kamerfractie. Joris placht die vragen zelf te beantwoorden. Ik deed dat nu niet. Ten eerste zijn er tal van zaken waarvan ik nog te weinig afweet; ten tweede krijgen de leden van de fractie zo meer aandacht. Ik krijg al meer dan genoeg.

Zondag 20 mei

Vanochtend bracht ik mijn jongste zoon Floris weg naar Schiphol. Hij is 21 jaar en gaat twee maanden werken op een houtzagerij in de buurt van Houston, Texas. Ik geloof dat hij boomstammen in de haven moet tellen. Ik moest denken aan mijn eigen jeugd. Toen ik 18 was, ben ik wiskunde gaan studeren in het Noordwesten van Amerika. Ik stelde belang

[p. 230]

in Mexico. Daarom ben ik er bij de eerste gelegenheid naar toe gelift. Dat was in de zomer van 1952. Aangekomen bij het grensstadje Laredo, Texas, bleek ik mijn paspoort te hebben vergeten. (Ik was toen al verstrooid.) Dat moest dus vanuit Oregon worden opgestuurd. Tegelijkertijd moest ik eten. Ik heb een week lang watermeloenen geoogst: in juni langs de Rio Grande. Mijn God, wat was dat warm! Ik wilde dat ik een pitje was in dat koele roze meloenvlees. Maar mijn kinderen hebben in de tropen gewoond en kennen dus de hitte. Floris zal zich wel redden.

Het laatste nummer van Civis Mundi is net uit. Daarin staat een lang artikel van mijn hand over Mario Vargas Llosa, Peru en de intellectuelen. In mijn stuk ga ik na wat zoveel progressieve intellectuelen er toch toe heeft gebracht achter allerhande dictatoren aan te hollen.

Intellectuelen maken altijd weer dezelfde fout. Zij overschatten het belang van het intellect in de politiek. Zo pleitte Guus Zoutendijk onlangs voor een samengaan van D'66 en de vvd want dat zou zo goed zijn voor het intellectuele gehalte van onze partij. Maar de politiek is niet in de eerste plaats een zaak van intellect. Het draait daar vooral om gezond verstand en moed. Er is ook bijna geen voorbeeld van een echte intellectueel die een succesvolle politieke carrière heeft gehad.

Maandag 21 mei

Ik bleef vanochtend thuis werken. Een aantal brieven van de Stichting ReNessance werd mij ter ondertekening aangereikt. Deze stichting, waarvan ik voorzitter ben, probeert geld in te zamelen om van de Amsterdamse Nes de mooiste theaterstraat van Nederland te maken.

Toen ik de deur uitging, op weg naar mijn afspraak met het nipo, kwam Guikje Roethof van De Groene Amsterdammer mij de tekst van ons vraaggesprek laten zien. Ik las het in de tram. Het was een puntgave weergave.

Vanavond moest ik optreden in kro's ‘Brandpunt Politiek Café’. Gelukkig had ik tijd om te gaan zwemmen in het Haagse zwembad Overbosch. Daarna gingen onze voorlichter Marcel Kummel en ik eten in de Denneweg. Ton Verlind en Fons de Poel van ‘Brandpunt’ ontvingen mij hartelijk. Tijdens de uitzending kwamen weer de begrippen links, midden en rechts ter sprake. Ik herhaalde dat die begrippen slaan op de jaren negentig als een tang op een varken. Als voorbeeld gaf ik de mediadiscussie. Ik meen dat het Hilversumse bestel vermolmd is en radicaal moet worden gewijzigd. Wij mogen wel kijken naar een Italiaans programma dat vanuit Milaan naar Nederland wordt uitgezonden, maar niet naar een Nederlands programma vanuit diezelfde stad. En dat nog wel uit naam van de Nederlandse culturele identiteit. ‘Kunt u zeggen of dat

[p. 231]

standpunt rechts of links is?’ vroeg ik. Verlind schudde van nee.

Dinsdag 22 mei

's Ochtends fractievergadering. Daarover worden geen mededelingen gedaan. Minister Jan Pronk moest 's middags vragen beantwoorden over Nederlandse hulpgelden die naar een clandestiene organisatie in de Filippijnen zouden zijn gesluist. Zijn antwoord is zo saai dat ik halverwege ben weggegaan. Dat is natuurlijk ook een manier om de oppositie te smoren: met saaiheid.

In de trein terug las ik gewoontegetrouw een oude Amerikaanse pocket. Wat ik heb gelezen, verscheur ik. Al lezende weg - zoals Ruud Lubbers dat zou formuleren - wordt het boek dunner. Mijn medepassagiers vinden het alleen wat raar. Ik lees Hemingway. Diens romans vind ik niet echt goed, maar zijn korte verhalen zijn meesterlijk. Dit verhaal ging over een oude stierenvechter die nog één keer de ring in moet. Hemingway's dialogen zijn sober en zo helder als kristal. Een goed voorbeeld.

Mijn vrouw Femke Boersma en ik aten in het restaurant van het Vlaams Cultureel Centrum in de Nes. Wij ontmoetten er Guido Vereecke, de directeur. Jaren geleden heb ik in de Kamer gepleit voor een Nederlands cultureel centrum in Brussel. Maar vergeefs. Wij projecteren ons Nederlandse culturele minderwaardigheidscomplex op de Vlamingen, op wie wij zeer ten onrechte neerkijken.

Ibsens Hedda Gabler werd opgevoerd in de regie van Frans Strijards. Het was een vorm van hilarisch theater waarmee ik weinig op heb. Strijards relativeert alles. Daarin lijkt hij op Jan Blokker. Mensen die alles relativeren, verbergen meestal iets. Zou dat een leegte kunnen zijn?

Helaas zal ik geen tijd meer hebben om toneelrecensies voor de Haagse Post te schrijven. Kissinger zei eens dat men de politiek verlaat met hetzelfde intellectuele kapitaal als waarmee men erin stapt. Ik vrees dat hij gelijk heeft.