Cassandra tegen wil en dank

[p. 211]

23
Terug naar de Amstel

Ik heb vijf jaar in Brussel gewerkt. Dat zijn circa 250 weekenden. Haal daar 50 van af vanwege vakanties en er blijven er zo'n 200 over. Slechts ongeveer vijf daarvan hebben wij doorgebracht in Brussel. Daarvoor waren verschillende redenen. Om te beginnen zat Femkes moeder in een verzorgingshuis in Amsterdam. Femke en haar zuster Hanneke vonden het nodig te helpen bij het eten geven aan een twintigtal bejaarden, onder wie hun moeder, tot die in 2002 overleed. Hanneke deed dit door de week, Femke tijdens het weekeinde.

Een andere reden was dat al onze familie en vrienden in en om Amsterdam woonden, op luttele afstand van Brussel. Hadden zij in Lissabon of Stockholm gewoond, de zaak had er anders voor gestaan. Brussel kon, voorts, de concurrentie met Amsterdam niet weerstaan. In Amsterdam kon men elke avond iets leuks, moois of interessants meemaken. Het is waar, in Brussel liet De Munt mooie opera's zien en het Paleis voor Schone Kunsten even mooie concerten. Maar toch niet in vergelijking met Amsterdam. Het theater, ten slotte, zowel het Franstalige als het Nederlandstalige, was niet interessant. Het Vlaamse Kaaitheater probeerde avant-garde te zijn, maar Femke had dat allemaal wel gezien toen zij lid van de Raad voor de Kunst was.

Straatsburg is een oude stad aan de Rijn. Zij is gekozen als zetel voor het Europarlement omdat zij door haar geschiedenis als twistappel het symbool is geworden van de Frans-Duitse genoegdoening. Die keuze was onhandig, want de verbindingen met Straatsburg zijn veel slechter dan die met Brussel, de enige concurrent. Maar Straatsburg als zetel van het Parle-

[p. 212]

ment staat nu in het Verdrag. Dus kan dit alleen bij unanimiteit worden gewijzigd en de Franse regering zal die unanimiteit natuurlijk altijd verijdelen.

Niemand gaat graag naar Straatsburg. Maandagsmiddags is het vliegtuig uit Brussel vol met leden van de Commissie en hun ambtenaren. De meesten zijn op donderdagmiddag weer gevlogen. Maar elke vier weken moet er één week in Straatsburg worden vergaderd, hoe vervelend ook. Tweemaal per maand moesten alle dossiers in speciaal daarvoor ingerichte vrachtauto's heen en weer, want de commissies van het Parlement vergaderen in Brussel. De Franse regering wilde niet dat de leden van het Parlement te kort in Straatsburg verbleven en daarom heeft zij aan het Hof van Justitie gevraagd wat precies de betekenis van het woord ‘week’ is.

Het Parlement heeft meer dan zevenhonderd leden, waarin het kleine Nederlandse contingent van 26 leden totaal verdrinkt. Ieder lid mag in zijn eigen taal spreken, want men mag van volksvertegenwoordigers niet eisen dat zij in een andere taal spreken dan die van hun moeder. Alles wordt in alle andere officiële talen vertaald. Soms gebeurt dat via een tussentaal zoals Duits of Engels, omdat het vertalen van bijvoorbeeld het Ests in het Bulgaars op te veel praktische bezwaren zou stuiten.

Het is duidelijk dat alle nuance dan verloren gaat, om maar te zwijgen van een grapje. Ook interrupties, waar elk debat het voor zijn levendigheid toch van moet hebben, zijn onmogelijk. Mijn onderwerpen waren meestal nogal technisch. Omwille van de duidelijkheid sprak ik soms in het Frans of Engels, wat weer leidde tot een protest van Vlaamse parlementariërs: ‘Ieder in eigen taal.’

Het talenregime in de Commissie was anders. Daar waren drie werktalen: Frans, Engels en Duits. De commissarissen die een van deze talen als moedertaal spraken, hadden een bevoorrechte positie. Mijn Spaanse collega Loyola de Palacio benadrukte steeds dat Spaans een wereldtaal is - wat waar was - en dus belangrijker dan Frans en Duits - wat niet waar was. Zij

[p. 213]

kreeg weinig steun voor haar streven Spaans als officiële taal erkend te krijgen, te meer omdat zij vloeiend Frans sprak. Maar iedere Commissaris moest moeiteloos met een van de drie werktalen kunnen omgaan. Na mijn vertrek heeft een Tsjechische Commissaris het nog geprobeerd met een tolk aan zijn zijde, maar hij is spoedig afgevoerd.

Vergaderde de Raad van Ministers, dan sprak ieder weer in zijn eigen taal, behalve als het spannend werd, want dan werd een lunch ingelast waarin werd teruggevallen op de drie werktalen van de Commissie. Een minister die geen van de drie talen sprak, had de pech dan gebruik te moeten maken van een tolk, die minder in staat was te helpen bij het oplossen van een probleem. Sommige van die lunches duurden van 13.00 tot 18.00 uur - heel vervelend voor de ambtenaren die zaten te wachten op het verlossende woord.

Ik moest voor al mijn wetsvoorstellen een meerderheid zien te krijgen, want het Parlement heeft medebeslissingsbevoegdheid. Dat was lang niet altijd makkelijk. Mijn wetsvoorstel betreffende grensoverschrijdende overnames kreeg 273 stemmen voor en evenveel tegen, zodat het werd verworpen.

Alle Commissarissen hadden bij de aanvang van hun ambtsperiode plechtig beloofd zich onafhankelijk van hun eigen regeringen te gedragen, maar in de praktijk kwam daar weinig van terecht. Altijd als ik het aan de stok had met bondskanselier Gerhard Schröder - bijvoorbeeld inzake de vw-Gesetz, die de overname van Volkswagen onmogelijk maakte -, opponeerde diens partijgenoot Günter Verheugen. Maar toen ik te maken kreeg met een affaire over statiegeld, hield Verheugen zijn mond. Dit betrof namelijk de milieuminister Jürgen Triffin die van een andere partij was. Dus nam mijn Groene collega Michaele Schreyer het woord. Overigens was zij een goede, behoorlijk liberale collega.

Ik heb eens een brief ontvangen van onze toenmalige premier Jan Peter Balkenende, die zich beklaagde over kritiek die ik had uitgeoefend op een regeringsleider wiens naam ik ben

[p. 214]

vergeten. Wilde ik dat in het vervolg niet meer doen? schreef hij vermanend. Ik heb de brief terzijde gelegd en er geen acht op geslagen.

Alle lidstaten zijn gelijk, zegt de Commissie. Maar sommige zijn toch meer gelijk dan andere. Portugal wordt anders behandeld dan Duitsland. Ik had te maken met het zogeheten volgrecht, dat de maker van een kunstwerk bij doorverkoop recht gaf op een deel van de opbrengst. Nu trof het zo dat premier Tony Blair bevriend was met de eigenaar van een veilinghuis. Die eigenaar was tegen het volgrecht. Blair dus ook. Zozeer zelfs dat de minister die hierover in Brussel kwam onderhandelen de opdracht had de affaire uit te roepen tot een zaak van essentieel nationaal belang, wat belachelijk was. Ik vond het voorstel redelijk en had voldoende stemmen verzameld om het tegen de zin van het Verenigd Koninkrijk door te drijven. Maar de voorzitter van de Ecofin, waarin dit werd behandeld, durfde niet. Had Oostenrijk dwarsgelegen, het was nooit met zo veel egards behandeld. Voor zover nodig bood Brussel een goede les in realpolitik.

Het einde van mijn periode als Commissaris naderde. Wilde ik doorgaan voor een nieuwe periode van vijf jaar? Ik besloot dat niet te doen. Dit was niet omdat ik mijn werk niet langer interessant vond. Het was ook niet omdat ik de nieuwe voorzitter, de Portugees José Manuel Barroso, onder wie ik zou moeten dienen, onbekwaam achtte. Het was omdat ik een oud idee wilde uitwerken.

Aan het einde van mijn studie, in de jaren vijftig van de vorige eeuw, heb ik overwogen te promoveren op het onderwerp van de ‘antidemocratische intellectueel’. Er waren toen veel zich progressief noemende intellectuelen die lid waren van de Communistische Partij, dan wel op zijn minst meenden dat men ‘genuanceerd’ tegen het communisme moest aankijken, terwijl mijn visie buitengewoon ongenuanceerd was.

Van dat proefschrift is het nooit gekomen. In plaats daarvan ben ik in Afrika olie gaan verkopen. Dat was waarschijnlijk een verstandige keuze. Maar nu, na vijf jaar Brussel, moest het er

[p. 215]

maar van komen. Mij werd gevraagd bijzonder hoogleraar te worden in Leiden en Delft. Als onderwerp koos ik: ‘Intellectuele achtergronden van politieke ontwikkelingen’. Drie jaar heb ik zowel in Leiden als in Delft apart gedoceerd. Daarna nog twee jaar hoorcolleges in Den Haag. In 2010 was ik daarmee klaar. In september 2011 verscheen mijn boek De intellectuele verleiding over intellectuelen en de politiek.

Dat boek bestaat uit vier delen. Het eerste gaat over de achttiende eeuw en de drie stromingen die toen van belang waren: Classicisme, Verlichting en Romantiek. Het tweede deel, over de negentiende eeuw, behandelt het Duitse idealisme, de intellectuelen en Rusland, en de taalstrijd in de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Het derde deel besteedt aandacht aan de Eerste Wereldoorlog en de collectivistische ideologieën van het communisme, fascisme en nationaalsocialisme. Het vierde deel ten slotte behandelt een aantal thema's van actueel politiek belang.

Zeven thema's keren steeds weer terug. Om te beginnen de mantra ‘Eerst vernietigen, daarna zien we wel’. Dit was niet slechts de leus van de anarchist Michail Bakoenin, maar ook van veel revolutionairen na hem, zowel in Rusland als elders. De beweging van het futurisme stond hetzelfde voor, evenals een aantal van de wat wildere enthousiastelingen van de culturele revolutie van 1968.

Ten tweede de gefnuikte liefde voor de gewone werkende mens. Alexander Herzen en Lev Tolstoj koesterden allebei grote bewondering voor de mir, het Russische boerendorp met zelfbestuur. Die liefde was niet wederzijds. De Russische beweging Narodniki wilde de boeren opvoeden, maar de boeren leverden hen uit aan de politie.

Ten derde het concept van de ‘ware behoeften’, te onderscheiden van ‘de door de samenleving gemanipuleerde behoeften’. De voorafschaduwing van dit thema vinden we bij Jean-Jacques Rousseau. Karl Marx heeft het uitgewerkt. De communisten hebben het in de praktijk gebracht en het dook

[p. 216]

weer op in de geschriften van Herbert Marcuse, profeet van de generatie van 1968.

Ten vierde een minachting voor de bourgeoisie. Zowel Alexander Herzen als Georges Sorel was daar zeer uitgesproken over, net als Gustave Flaubert. Het is veelzeggend dat ‘bourgeois’ tot op de dag van vandaag als scheldwoord in zwang is gebleven.

Ten vijfde sympathisanten van goede wil die niet opgewassen zijn tegen de stoottroepen van links en rechts, en zo hun eigen positie ondermijnen. Het trieste verhaal van de Republiek van Weimar heeft dit duidelijk laten zien.

Ten zesde het belang van de jeugd voor de ontwikkeling en de ontvangst van ideeën van intellectuelen. Het Italiaanse fascisme vond weerklank bij de giovinezza. Veel jonge Duitsers, onder meer te vinden bij de Wandervogel-beweging, ondersteunden het nationaalsocialisme. Van de linkse nazi Gregor Strasser komt de beroemde kreet ‘Uit de weg, oude mannen’ (‘Macht Platz, ihr Alten’). De Revolutie van 1968 inspireerde hoofdzakelijk jonge mensen. ‘Vertrouw niemand van boven de dertig.’

Ten slotte de verveling, die niet vaak is gezien als een politieke factor van betekenis. Maar zij lag aan de basis van het oorlogsenthousiasme dat een groot deel van Europa in augustus 1914 ervoer. Zoals de Britse historicus Eric Hobsbawm schreef: ‘It meant an end to [...] the graduation of the 19th century improvement.’ Martin Heidegger had waarschijnlijk gelijk, toen hij zei dat verveling de grondstemming (Grundstimmung) van onze tijd was. Er is een fundamentele spanning in het hart van de moderniteit: hoe breder de vrede wordt ervaren, des te meer mensen worden gefascineerd door oorlog.

Als rode draad loopt door het boek een kritiek op romantische en irrationele wijzen van denken. Als tegenhanger hoort daarbij een verdediging van de moderniteit, dat wil zeggen het juiste gebruik van de rede, met afgepaste hoeveelheden classicisme en pragmatisme, en een zo groot mogelijke buitensluiting van de ideologie.

[p. 217]

Het laatste hoofdstuk betreft het verlies van vertrouwen van het Westen in de eigen beschaving. Dat is ook het belangrijkste, want het heeft grote politieke gevolgen. Allereerst geef ik een aantal voorbeelden waaruit dit verlies van vertrouwen blijkt. Maar wat is de verklaring? Die bestaat uit twee delen. Het eerste deel noemt alle verschrikkelijkheden die de vorige eeuw heeft laten zien: Eerste Wereldoorlog, collectivistische ideologieën, Tweede Wereldoorlog en Holocaust, stalinisme, de culturele verwarring van 1968 en de leer van het multiculturalisme, die ons bezweert ‘niet te oordelen’. Maar er is meer en dat is het tweede deel.

We leven in een beschaving die ten diepste is getekend door het christendom. Na tweeduizend jaar onderricht in de erfzonde zijn wij doordrenkt van schuldgevoelens, vooral in de protestantse landen. Neem het evangelie van Matteüs: ‘Wie zichzelf verhoogt zal worden vernederd, en wie zichzelf vernedert zal worden verhoogd.’ Volgens Friedrich Nietzsche wijst dit op een slavenmentaliteit. Zo ver hoeft men niet te gaan om te erkennen dat deze uitspraak, evenals die van de andere wang en de tweede mijl, beide uit de Bergrede, niet echt het verlangen prikkelen voor zichzelf op te komen.

De hoogtij van het imperialisme viel in de negentiende eeuw. Europa glom toen van zelfvertrouwen, hoewel het evangelie van Matteüs toen ook bestond. Wat verklaart het verschil tussen toen en nu? Het christendom heeft in Europa zijn zeggingskracht verloren. Daarmee is de mogelijkheid verdwenen zich door middel van boetedoening van de schuld schoon te wassen. De schuldgevoelens blijven daardoor bestaan. Zij uiten zich voortaan in een naïef en verlossend engagement op basis van de bric-à-brac van de media. Maar niets is gevaarlijker dan algemene ideeën in lege hoofden.