Kortbondige spreuken wegens de ziektens

De pleuris.

875. Men zegd, dat 'er een Pleuris is, als de zieke een scherpe geduurige koortze heeft (564. 567.) met een harde pols; scherpe, steekelagtige, ontsteekende pyn (382. N. 3.), in de inademing sterk vermeerdert, in de uitademingh, of ligter wederhouding van adem, te gelyk ligter, alwaar de wederademing, onbewogen de borst, meest door hulp van de onderbuik geschied; met een geduurige hoest, een groote pyn inbrengende, hier door verstikt.

876. Hoe dikmaals te gelyk met deze toevallen toevallige speekzels uit de longe koomen, noemd men die een vogtige; als deze af zyn, word hy genaamd Drooge.

877. Geen deel is 'er van de bekleedingen des inwendige borsts, welke hy niet aantast; dieshalven 't geheele borstvlies, en 't geheele middelrift, hier door 't voorder, 't agterder, 't regter, 't slinker, 't bovenste, 't benedenste, 't buitenste, 't dieper deel werd beset met dit quaad: maar voornamentlyk de zyde.

878. Maar alwaar 't vlies zelfs de ribbens inwendig omcingeld, de plaats van de pyn is, een Waare: maar indien de onderribbige spieren hoger, en door deze de bovenste lyden, zo word die genaamd een Bastaart.

879. Volwasschene, bloedryke, ruim eetende, en gevoed, zeer werkzaam, 't zuur zelden uit werpende, en hellende na ontsteekende ziektens; in de Lente meest schielyk met een verwarmende lucht na een scherpe vorst, of s'winters in een zeer scherpe koude wind; eerstelyk aantast: en dan noemt menze ^(a) een eigenlydige ziekte.

880. Maar uit stof van voorgaande ontsteekende ziekte bewogen, en in plaatse beschreven (877. 878.) afgeleid, die daar uit geboren, noemt men toevallige.

881. Voor de voorgaande oorzaak heeft:

(a) Idiopathica.

[p. 168]

1.	Al dat, 't welk bekwaam is in een iegelyk ontsteeking voortebrengen (375-380.)
2.	Dat, 't welk deze algemeene oorzaak bepaald voornamentlyk in 't borstvlies: tot welk behooren meest, de natuur van de zieke, tusschenribbige enger adertjes, en meest hart, hebbende; een voorgaande ziekte, welk nalaat een gesteldheid dezelve voortbrengende, als is 't knoestgeswel van 't borstvlies, 't eelt, de aangewassen longe &c.; de natuur van een ^(a)almeene in zwang gaande ziekte vooraf heerschende; een koude lucht, door enge reeten, sterk gedreven in een naakt Lichaam, verhit zynde eerst sterk van arbeid, en vuur; schielyk koud drinken, met een groote dronk ingenomen in diergelyke Lichaam; een zeer koude lucht in de wintertyd.
3.	Een verandering^(b) van een ontstooken, bloedwateterige, veretterende stof, eerst in 't geheel, of eenig deel, voorafheerschende, en daar na door wat voor oorzaak alhier neergelegt, als in de maselen, pokken, opzwellende geswellen, groote zweeren, breed, schielyk verdwynende, in de aderen de stof verzwolgen zynde.

882. Dit verhaal (875-882.) de aflooping aanstonds te verklaaren (883-907.) de doorsnyding van pleurislyken leeren klaar, dat 't is een bloedige ontsteeking (371.) in de adertjes, van de beschreven plaatsen (877. 878.) gesprooten meest uit een scherpe voorgaande koorts.

883. Daar uit (881. 882.) word klaar afgeleid 't verhaal van 't quaad: begind met een groote graagte van spyzen: koude; rilling; zwakheid; vermoeidheid; koorts; wasscht aan met hette, al langsaam uitwasschende tot een groote brand; met dorst; alle eetenslust weg; van een zachte pyn tot de alderscherpste klimmende; de wederademing zeer beschadigd; word sterk met een geweldige koorts, maar minder openbaar om de gedwongen wederademing, en door 't gevoel van de grootste pyn verstikt; waarom dikmaals schandelyk een Genees-

(a) Epidemicus Morbus.

(b) μετάπτωσις.

[p. 169]

kundige bedrogen werd; daar door eindigd 't in verscheide uitkomsten, hangende af uit meerdere oorzaken, maar byzonder van verscheidentheid der veranderingen der ontsteeking (386-393. 492-500.) de natuur van de plaats, alwaar 't quaad is (877-878), en aanmerking dezer omstandigheden; na dat de delen meerder (877. 878.) zyn aangedaan te gelyk; na dat indrang van 't omloopende vocht geweldiger (92 102.); of hoe grooter quaadaardigheid deszelfs voornaamste ziekte (564. 567.) zo veel te erger zyn de toevallen; byzonder de gebreken van de weder ademingen polsslag meest vande natuurlyken afwykende, als ook van de uitwerpzelen.

884. Die loopt uit in genezing, andere ziektens ofte de dood.

885. Tot genezing door hulp van de natuur of kunst in 't begin, terwyl tot noch toe een eenvoudige ziekte.

886. Word genezen door hulp van de natuur, of door een zachte ontbinding, of kooking of uitwerping van 't quaad.

887. Door de ontbinding, indien de oorzaaken gelyk (386-401.) voorvallen, en dan de goede hoedanigheid der toevallen niets te doen leert, ten zy dat door ligt voedzel, zachte openende, zeer zachte stoving, 't quaad verlicht word.

888. Door koking en uitwerping van de oorzaak werd 't geneezen, vooreerstelyk deze in acht genomen zynde.

1.	Zo dikmaals de aambeyen een bekwaam vocht in behoorlyke meenigte op gelegene tyd storten.
2.	Zo meenigwerf 't water overvloedige, dik, ^(a)gezet, ^(b)droppelgewys, roodachtig met een witte setting is gevloeid met verlichting van qualen voor de vierde dag, hoedanig ook 't de drooge genezen heeft.
3.	Indien de afgang uitgeworpen heeft galachtige geele stof voor de vierde dag met verlichting.
4.	Indien de versweering bloedwaterig, etter-pypachtig, lang vloeijende voor de zesde dag begonnen,

(a) Hypostatica.

(b) Stranguriosa.

[p. 170]

	achter de ooren of aan de schenkels voorgekomen zyn volgens (837-843.)
5.	De pyn van de zyde, indien die overgaat tot de schouder, hand, rug, met beving, pyn, zwaartte van die delen.
6.	Indien 't speekzel ten deele ruim, verlichtende, zonder verkoudheid, overvloedig, daar op etterig, aanstonds wit, of voor de vierde dag achtervolgd, of van de nederdrukking aanstonds wederkeerende, want daar uit de negende of de elfde dag, behoudenis.

889. Alwaar de teekenen nauwkeurig opgemerkt leeren de staat van de pleuris (875.) dat 'er die is als de beschreven (888.) dan moet een Geneeskundige niets veranderen maar alles moet hy aanleggen om te volherden. Dieshalven noch aderlating, noch ontlasting, of eenige moet hy veranderen.

1.

Met een zacht voedzel, gering; rust voor ziel en Lichaam; warm en vochtige gematigde lucht; slaap van zelfs, of door zachte toegebracht; ook zo moet hy zachte, dunne, en licht openende geneesmiddelen gebruiken.

2.

Daar na te voorzien een ontlasting voor een ieder, die 't in 't byzonder voordeelig is; derhalven in die staat (888. N. 1), de aars moet men verwarmen met een zachte, verwyderde, openende stoving; of indien zulks minder helpt, zuiging van opgelegde bloedzuygers. Indien 888. N. 2.) word aangemerkt: zo moet men aanstonds diergelyke stovingen leggen op de nieren, ^(a)bilnaad, ^(b)onderbuik; zachte pisdryvende openende moet men geeven; men moet een lucht een weinig warm bezorgen; zweeting, en andere ontlastingen, moet men schuuwen; zachte klysteren, pisdryvende, zyn dienstig. Doch in 't geval (888. N. 3.) diergelyke stovingen verzachtende moet men rontom de geheele onderbuik winden; zachte afgaande klysteren moet men zetten; een slap voedzel moet genomen werden; alwaar op nieuw de vier-

(a) Perinaeum.

(b) Hypogastrium,

[p. 171]

de staat (888. N. 4.) voorgezien 'er is (838.) en te gelyk de plaats (839-841.) is bekend, dan moet men gebruiken 't gemelde (859.-861.) en een opening gemaakt voor de veretterde, houdende lang de plaats open; daar na in dat geval op (888. N. 5.) buiten de gewoone, deelen, in welke de pyn verhuist; moet men stoven met zachte, en warme, zachtjes die te wryven, te prikkelen door pleysters, een weinig aantrekkende. Ten laasten in de laaste gegeven (888. N. 6.) zo is de gantsche zaak de zelve als in de longziekte, en aldus moet men alhier alles herhalen uit (850. 851) en behandelen.

890. Maar door de kunst zonder andere ziekte, word de pleuris genezen byzonder op deze wys: indien de pleuris (875.) nieuw voor de derde dag geeindigd, groot uit sterke toevallen (875. 823), droog (876.) in een sterk, geoeffend, droog Lichaam zonder hoop, of tegenwoordigheid (887. 888.) dan

1.	Een schielyke, ruime, versneld zynde de vloed van 't rassche, uit een groot vat, door een groote wond, bloedslating moet men doen, 't Lichaam rustende, op de rug leggende, ende adem, terwyl 't vloed, met hoest en zuchtingen versneld, op de zelve tyd de aangedaane plaats gestooft, en zachtelyk doorwreven; moet herhaald werden tot een genoeg merkelyke ophouding van pyn, of op de eerste tekens van flauwte, moet herhaald werden uit aanmerkingen van de weder op nieuw komende toevallen, en welke weg te neemen 't eerste ingesteld is geweest; de korst (364.) daar af zynde bepaald 't einde.
2.	Aanstonds moet men by de hand nemen stovingen, badstoven, lauw-makingen, smeeringen, pleysters, welke met te verslappen, ontbinden, vermurwen, afkeeren, voordeel konnen doen, zie (395. N. 6. 398. N 3.)
3.	Dan die medicynen te geven, welke verdwynen, ontbinden, verslappen, verzachten, verkoelen, de pyn verminderen of doven: welk warm, vochtig, met groote menigte, geslorpt, en bepaald tot

[p. 172]

	de aangedaane plaats, helpen, en na veranderingen der verscheinzelen, verscheide zyn te nemen, met te bezorgen, dat die uitgekozen worden, die 't aldersterkste tegen de verrottingen zyn.
4.	Is nodig gering, zacht, verkoelende tegenvuurig voedzel.
5.	Ten laasten al 't uitdrogend, warmmakende, de indrang vermeerderende, is te schuuwen; als de warmte van lucht, zon, haart, bed, voedzel, geneesmiddel.

891. Welke zelfde (890.) hoe lang die te gebruiken of te herhalen zyn, leert des ziektens hardnekkigheid, ophouding, en verandering in de gezondheid (888).

892. Verkeert in andere ziektens, terwyl de ontstooken plaats veretterd, dat wy weten toekomende.

α.	Uit algemeene tekens (387. 402.)
β.	Hardnekkigheid van pyn, koorts, hoest, boven de vierde dag.
γ.	Afwezentheid van de tekens der ontbinding (887.) en genezing (888)
δ.	Verzuim van 't vereischte geneesmiddel. (890.)

893. Maar dat 'er nu zelfs een ettergeswel word, weet men uit gemeene tekens (405.) meest hier uit beving, di maals wederkerende zonder oorzaak, en gegeven tekenen (834 835.) in de longziekte, en op de tyd van de ziekte: daar door kend men dat 'er een gemaakt is, en die zomtyds door 't spugen door de long ontlast werd.

894. Doch die verzwering word door zyn eige etter gebroken, waar van de etter druipt in de holligheid des borsts, 't geswel, nieuwe etter gemaakt, en versameld, vervuld de gantsche holligheid, verteerd 't geheele Lichaam: dat geschied te zyn leerd men uit voorgegaane tekenen (892. 893.) door de duuring van 't quaad tot de veertiende dag; met een schielyke ophouding van toevallen, en schielyke wederkomst: daar uit de teering.

895 Alwaar derhalven door tekens (892. 893.) weten wy 't ontstookene af te scheiden, de plaats, van te voren in pyn zynde bekend, moet door brandmiddelen uit-

[p. 173]

geknaagd werden, en ontrent tot 't borstvlies ingesneden, door veretteringen geopend gehouden, op dat de stof buitenwaarts, de kracht der longe gekeert, van 't borstvlies zich wachte, op dat 't geen etterborst werde: daar na te verzachten, tot dat de zuivering geschied is.

896. Maar indien blykt door tekens (302. 894.) nu gebrooken de verswering, dat die een etterborst geformeerd heeft, zo moet men aanstonds de borst openen (303. N. 5.) de etter daar uit geleid (303) de wond doorgenezen (303.) door levenswys en medicynen.

897. In een andere ziekte verkeerd die, de aangedaane plaats knoest en eeltachtig wordende, dan ook de long nu aangewasschen aan 't borstvlies; welk aldaar gemaakt, zo komt 'er een aamborstigheid^(a), moeyelyke opademing^(b), een drooge kuch, byzonder van de voeding en beweging des Lichaams. Uit welk men kend, indien de tegenwoordige zyn zonder teekens van versweering (892) of etterborst (896.) en wel vooreerstelyk, indien lang, zonder groote aanwas van 't quaad die duuren.

898. Dit quaad gekend (897.) of door geen middel geneesbaar, of zal weggenomen werden door harder leven, arbeid, vrye lucht, Landbouwery, sterk ryden, en dikmaals herhaald.

899. In 't heete vuur gaat ook zodanige ontsteking over eerst van de zyde, daarop, de naastgelegene van de plaats der longen. (844.)

900. Welk quaad, (899.) of uit heftigheid van de pleuris, of uit scherpe, of verrottende stof, daarmede verseld, voortkomt tegelyk.

901. Doch dat toekomende te zyn, en nu begonnen te worden werd voorzien uit verscheide: indien de spuug etter- galagtig, rond, bloedachtig etterig, zwart roetachtig, slykig, stinkend, met een groote ruising in de borst, met een droevig gelaat, oogen door rood geel, stoffig, duister, indien de speekzels in 't begin verschei-

(a) Asthma.

(b) Dyspnoea.

[p. 174]

de, dan sterven ze dikmaals op de derde of de vyfde dag. Indien de snorking, geen speekzel, of moeyelyk, een flauwe pols, brandig water: indien de afgang vogtig, stinkend, verrot, toevallig: indien 'er op komt een groote Longziekte: indien een nieuwe aanval op de eerste volgd: indien 't bloed zeer bloeijende uitvloeid uit de gesnede ader zonder ontstooken korst (384.) hoewel uit een wyde wond, met een volle sprong, uit een zuiver vat ontfangen zy: indien 't speekzel word onderdrukt door een blyvende benauwde opademing, of vermeerdert met pyn, zwaarheid van borst, harde, kleine, snelle pols, groote hette; want deze op de vyfde dag verbitterd brengen de zevende dag aan de dood; indien 't water volrood, donker, met een verscheide zetting, niet onderscheiden, dood binnen veertien dagen: indien de setting swart of gruisachtig, is schielyker dood, indien in 't begin zacht, de vyfde of zesde dag scherp verbitterd, leiden op de zevende of twaalfde dag gevaar, en worden selden geneezen, ten zy na veertien dagen: indien de rug, zyden, schouders met roodheid worden ontstooken met groote bangigheid, groene, en zeer stinkende afgang.

(901.) Indien droog om 't gebrek der krachten, om de zeer groote pyne, onbequaamheid van de stof toe uitdryving, om de vaten te veel t'zamengetrokken en gekruld, om 't gebruik van te veel warmen, de pyn te gelyk zich strekkende tot de bovenste: indien aanstonds de tong droog, met vuiligheid beset, blauw, zwart, met zwarte bobbeling: indien de byzondere van deze tekens, of meerder te gelyk, uitkomen, is meest de ziek te doodelyk, niet licht te genezen, maar meest ook 't heete vuur van de plaats, in de zyde, en naastgelegene in de longen, dood.

902. Maar als deze tekens (901.) betekenen, dat dat quaad over 't hoofd hangd (899.) aanstonds met een kracht de grootste geneesmiddelen moet men by de hand nemen, niet te vertrouwen op de hulp van 't leven, nog lichter geneesmiddel, zo 'er maar eenige krachte over zyn.

903. Derhalven in dit geval (902.), laaten aanstonds

[p. 175]

de korsten met heet yzer in de ontstooken plaats diep ingebrand werden, daar na met sterk zuiverende omgeleid, en met de doordringenste stovingen geduurig verwarmen; dan sterk verdunnende, openende, ^(a) tegenbedervende, zweetmiddelen, met een ruime meenigte gedronken werden. Want door deze, indien door eenige, zal de verwoedheid van 't quaad verligt werden.

904. Doch indien de zeer heftige ontstekende oorzaak voortgebracht heeft de grootste toevallen van de pleuris, noch door hulp van de natuur (887. 888.) nog voor eenig tegenpleurisch middel (890. 903) wykende, en deze daarna schielyk zonder oorzaak weggenomen werden, voor zo ver zy afhongen van de ontsteeking, blyvende een kleine, snelle, tusschenposende pols, radde aasseming, en die klein, koud zweet, blykt dat't heete vuur al bemachtigd heeft de ontstooken plaatse. Hier uit ylhoofdigheid in 't kort, en aanstonds de dood, meest indien te gelyk de blauwe koleur van de borst: welk 't zelve word, indien die, welk uitwerpt galachtig speekzel, verlicht word van de pyn zonder reden, want dan te gelyk een doodelyke raserny 'er by komt, een bode uit 't heetevuur van de dood.

905. De pleuris loopt dan zelfs uit tot de dood, als deszelfs oorzaaken zo heftig, dat de voortgebrachte pyn alle beweging van de borst in 't kort onderdrukkende voortbrengd, belet de overwerping des bloeds, daar uit een doodelyke longziekte (848.) die zeer kort is.

906. Hier uit blykt, waarom by alle heftiger pleuris daar boven komt een longziekte? Waarom in oude kraamvrouwen, zwangeren meest doodelyk? Waarom de toetrekking van de borst door een windzel de pyn zo verlicht, dat 't de zieke dragelyk maakt?

(a) Antiseptica.