Geschiedenis van het Nederlandsche volk. Deel 2

[p. V]

Voorrede

Het tijdperk van den Tachtigjarigen Oorlog neemt in de geschiedenis van het nederlandsche volk een eigenaardige, zeer belangrijke plaats in; niet alleen, omdat onder den invloed der moeilijke omstandigheden, waarin de bevolking der nederlandsche gewesten toen verkeerde, de grondslagen werden gelegd van den nieuwen staat, die welhaast als de gelijke der groote mogendheden van Europa op het wereldtooneel zou treden, maar ook, omdat in die dagen de eigenschappen van den nederlandschen volksaard duidelijker dan ooit aan den dag zijn gekomen.

Het zal uit de hierachter volgende bladzijden opnieuw kunnen blijken, hoe in dien oorlog goed en kwaad elkander hebben afgewisseld; hoe onder de leiding van drie groote Oranjevorsten, gesteund door een talrijke schaar van uitstekende veldoversten zoowel uit hun geslacht als uit de landzaten zelve, en door een breede rij van voortreffelijke staatslieden, onder wie Johan van Oldenbarnevelt uitblinkt, de onafhankelijkheid van Spanje aanvankelijk is bevochten; hoe te midden van groote gevaren de politieke gesteldheid van Europa telkens weder de kracht van den geduchten vijand heeft verlamd; hoe reeds door het sluiten van het Bestand de vijand de beslissende schrede heeft gezet op den weg, die tot de volledige vrijheid der Zeven Provinciën moest leiden; hoe handel en nijverheid, niet slechts in weerwil van maar minstens evenzeer dank zij den krijg, zich krachtig hebben ontwikkeld; hoe de godsdienstige neigingen van het overheerschende deel des volks zich in een bepaalde richting hebben bewogen; hoe onze staatsinstellingen in die dagen een vasten vorm hebben aangenomen; hoe kunsten en wetenschappen een tijdperk van grooten bloei hebben gekend op het einde van den oorlog, toen veiligheid en welvaart voorwaarden voor dien bloei schiepen. Zoo is de tijd van den oorlog niet alleen uit een krijgskundig, uit een godsdienstig, uit een staatkundig maar ook uit een algemeen maatschappelijk oogpunt een zeer belangrijk tijdperk in onze geschiedenis geweest.

En aan dit voor de hand liggend overwegend belang van het tijdvak voor onze latere toestanden èn aan de aantrekkelijkheid in het algemeen van het schouwspel, dat een vrijheidskrijg aanbiedt, is het toe te schrijven, dat de Tachtigjarige Oorlog meer dan eenig ander tijdperk onzer geschiedenis de aandacht der geschiedkundigen heeft getrokken.

Reeds de tijdgenooten zelve stelden herhaaldelijk onder den verschen indruk der gebeurtenissen het verhaal ervan te boek. Later kwam men tot het uitgeven van eigenlijke bronnen voor de kennis der vermelde feiten.

Men heeft zich ook in de 18de eeuw veel moeite gegeven om de bronnen der geschiedenis van dit tijdperk te verzamelen, maar voornamelijk sedert

[p. VI]

het optreden in het midden onzer eeuw van de onvermoeide onderzoekers Gachard en Kervijn de Lettenhove in België, van Groen van Prinsterer, Bakhuizen van den Brink en Fruin ten onzent is een reusachtige menigte stukken uitgegeven, die de geschiedenis van dit tijdvak kunnen toelichten; bovendien ligt nog een zeer aanzienlijke menigte onuitgegeven oorkonden in de archieven binnen- en buitenslands verscholen. Zoo veel is verzameld, dat het misschien aanbeveling verdient om voorloopig met dit werk op te houden en liever te trachten het voorhandene te verwerken in verband met datgene, wat, naar men weet, nog verder in de archieven bewaard wordt. In het overzicht der bronnen, dat aan het einde van het deel is opgenomen, zal getracht worden ten minste het reeds uitgegevene onder zekere rubrieken kortelijk samen te vatten.

Weinig minder omvangrijk is ook de literatuur over dit tijdvak geworden. Bepaalde men zich in de 17de eeuw in hoofdzaak tot het drukken of herdrukken van de geschriften der tijdgenooten van den grooten oorlog en hield men zich voornamelijk aan wat Bor en Van Meteren, Hooft en De Groot, Aitzema en Baudartius hadden verhaald van den heldenstrijd der vaderen, Jan Wagenaar's compilatie van het midden der 18de deed de oude schrijvers op den achtergrond treden. Eerst de kritiek onzer dagen liet hen weder in het volle licht komen.

Algemeene belangstelling wekte in breeden kring Schiller's geestdriftvolle lofzang op den nederlandschen vrijheidskrijg; nog meer Motley's aangrijpende schildering van zoo menig schoon tafereel uit het ‘pleit tusschen dwang en vrijheid’. Maar de werken dezer groote kunstenaars van het woord sleepten de lezers meer mede dan dat zij dezen overtuigden van de juistheid hunner voorstellingswijze. Gezonde kritiek, steunend op veelomvattende kennis der bronnen, kwam in het midden der eeuw met Bakhuizen van den Brink aan het woord; zijn Studiën en Schetsen, maar vooral Fruin's Tien Jaren toonen op meesterlijke wijze aan, hoe scherp oordeel, ruime opvatting en schoone vorm kunnen samengaan. Velen volgden in de tweede helft onzer eeuw het gegeven voorbeeld: Arend, Van Rees, Brill, Van Vloten, Wijnne, P.L. Muller, van katholieke zijde Kervijn de Lettenhove, Nuyens, tal van anderen na hen lichtten grootere of kleinere deelen van het tijdvak in meer of minder breed opgezette werken en artikelen toe. Op de beschouwingen voornamelijk uit een protestantsch standpunt, die tot in de tweede helft dezer eeuw de overhand hadden, volgden die, uitgaande van de katholieke beginselen. Een hevige strijd werd tusschen de voorstanders der beide groote kerkelijke partijen gevoerd - een strijd, waaruit de historische waarheid allengs zuiverder te voorschijn treedt. Vooral Fruin's meesterlijke artikelen in De Gids, de Bijdragen en elders gaven het voorbeeld van wetenschappelijke waardeering van gevoelens en meeningen van allerlei richting.

Zoo wies ook de literatuur over den Tachtigjarigen Oorlog op reusachtige wijze.

Hij, die thans de geschiedenis van het nederlandsche volk in dit tijdperk wil beschrijven, heeft derhalve niet, zooals voor vroegere tijdperken, bij zijn arbeid te klagen over gebrek aan bronnen noch over gebrek aan voorgangers. Integendeel doet zich hier de zwarigheid voor, dat het moeie-

[p. VII]

lijk is geworden te midden van de menigte van stukken en studiën den weg te vinden. In dit boek is getracht dit bezwaar zooveel mogelijk te boven te komen en een verhaal samen te stellen, dat, zooveel mogelijk gegrond op zelfstandige bronnenstudie, tevens en voorzoover noodig, uit de bestaande literatuur over het tijdvak is geput.

Waar verschillende opvattingen van personen of zaken het eindoordeel onzeker maakten, is in dit werk gestreefd naar de onpartijdigheid, waarvan onze Fruin ons het voorbeeld heeft gegeven en die voornamelijk bestaat in het trachten om zich bij het oordeel zooveel mogelijk te ontdoen van alle vooringenomenheid, zoowel op religieus als op politiek gebied. De schrijver wil niet ontkennen, dat het ook hemzelven soms moeite kostte op die wijze de onpartijdigheid te beoefenen, maar hij meent in alle eerlijkheid getracht te hebben ook in dit opzicht te voldoen aan de hooge eischen, die hij meende zich te moeten stellen bij de behandeling van een tijdvak, dat meer dan eenig ander het hart sneller doet kloppen, bij de gedachte aan den heldenkamp, door de vaderen gestreden voor de hoogste goederen der menschheid, voor wat zij recht en vrijheid achtten. Van polemiek heeft hij zich onthouden, zoowel ten einde den samenhang der gebeurtenissen beter te doen uitkomen alsook omdat de kritische behandeling der tallooze feiten, waarover gehandeld had moeten worden, den omvang van het werk al te zeer zou hebben doen toenemen.

De omvang van het eerste deel, dat zich met de eerste helft van den Tachtigjarigen Oorlog bezig houdt, is toch reeds grooter geworden dan aanvankelijk in de bedoeling lag. Al schrijvende kwam de auteur tot de overtuiging, dat het niet mogelijk was zonder schade voor het goed begrijpen der gansche ontwikkeling van ons volksbestaan het verhaal der gebeurtenissen, de schets der toestanden in dezen aan wisseling zoo rijken tijd te verkorten. De belegeringen van Haarlem, Alkmaar, Leiden en Antwerpen, de veldtochten van prins Willem en prins Maurits zijn niet maar alleen voor de krijgsgeschiedenis van groot belang: zij zijn met de gansche volksgeschiedenis nauw samengeweven. Het zoo ingewikkelde verloop der veranderingen op staatkundig en godsdienstig gebied moest uitvoerig worden geschetst ten einde duidelijk te doen blijken, hoe uit de bourgondische Monarchie in wording een vrije Republiek zich gevormd heeft. Het was evenmin mogelijk met een kort woord te spreken over de wijze, waarop in het Noorden tijdens den oorlog de grondslagen werden gelegd voor den bloei van handel en nijverheid, die zich in de 17de eeuw op zoo grootsche wijze hebben ontwikkeld.

De dagen van prins Willem, van prins Maurits en Oldenbarnevelt, van Frederik Hendrik zijn rijk aan merkwaardige, aan treffende gebeurtenissen. Het te boek stellen ervan was voor den auteur meer dan twee jaar lang een bron van onbeschrijfelijk genot, van hartverheffende aandoeningen. Mocht het hem gelukt zijn ook zijn lezers te doen deelen in de gevoelens, die hem bij de bewerking bezielden.

Leiden, 18 Juni 1896.

P.J. BLOK.

[p. VIII]

Bij den tweeden druk.

De zeventien, resp. veertien jaren, sedert het verschijnen van den eersten druk verloopen, waren wederom rijk aan bronnenpublicatiën, die onze kennis van menig onderdeel van deze periode vermeerderden, ons oordeel wijzigden; ook belangrijke monografieën, door duitsche, belgische en nederlandsche auteurs bewerkt, gaven aanleiding tot herziening op menig punt. Pirenne's vierde deel, vooralsnog alleen in de fransche bewerking uitgegeven, waarin de geheele periode van belgisch standpunt uit werd beschouwd, moet in dit opzicht in de eerste plaats genoemd worden; Marx' ‘Studien zur Geschichte des niederländischen Aufstandes’ en Rachfahl's ‘Wilhelm von Oranien’ brachten nieuwe inzichten in de oorzaken van den strijd en de omstandigheden, waaronder die aanvankelijk liep; over den handel en zijn verloop werd van duitsche en nederlandsche zijde menige belangrijke bijdrage geleverd; de kerkelijke toestanden werden ten onzent ijverig onderzocht en door publicatiën van allerlei aard toegelicht. Zoo ondervonden ook de vroegere twee deelen menige wijziging, menige gedeeltelijke omwerking, waarvan op iedere bladzijde dezer nieuwe uitgave de sporen gemakkelijk te vinden zijn. Ook hier heb ik dank te betuigen aan den vriend die de kaarten opnieuw verbeterde.

Leiden, October 1913.

P.J. BLOK.

Bij den derden druk.

Ook in dit deel was het na elf jaren, waarin wederom, niettegenstaande de storing der wetenschappelijke werkzaamheid ook ten onzent door den Wereldoorlog en zijn gevolgen veroorzaakt, verscheidene nieuwe bronnen zijn uitgegeven, nieuwe beschouwingen zijn gedrukt, noodig om menige uiting te herzien, menige wijziging, zij het dikwijls van ondergeschikt belang, aan te brengen. Het boek, in zijn geheel beschouwd, behoefde echter niet aan wijziging te worden onderworpen; het kader, waarin de gebeurtenissen en beschouwingen werden gegroepeerd, kon hetzelfde blijven. De bijgevoegde kaarten ondergingen eenige wijziging naar aanleiding van de nieuwe geschiedkundige kaarten in den grooten Geschiedkundigen Atlas van Nederland, met name die van Brugmans en Beekman over den Tachtigjarigen Oorlog: de Republiek der Vereenigde Nederlanden in 1848. Gelijk bij het eerste deel van dezen druk heb ik ook voor dit deel mogen rekenen op de trouwe hulp van mijn broeder, voor het Register terzijde gestaan door den heer Geluk te Heemstede, bij het nazien der proeven en de eindcorrectie.

Leiden, December 1924.

P.J. BLOK.